Төрийн аливаа буруу шийдвэрийн анхдагч буруутан нь бизнесийнхэн биш, улстөрчид

Одоо бид аливаа шийдвэр тогтоомж буруу гарсан бол тухайн шийдвэрийг гаргасан эрх мэдэлтэн, хариуцлагатай албаны хүмүүстэй хариуцлага тооцдог жишигт суралцмаар байна. Тэгэхгүй бол тухайн цагт үнэхээр тэгж үзсэн байдаг юм уу, эсвэл ямар нэгэн эрх ашигт хөтлөгдөж шийдвэр гаргасан ч байдаг юм уу эргээд буруутаад ирэхээрээ хувийн хэвшлийнхнээ нохойн аманд хаяж өгдөг байдал бий болжээ.

Эргээд бүх буруутан нь хувийнхан, бизнес эрхлэгчид, үндэсний үйлдвэрлэгчид болж хувираад байна. Харин өнөөх эцсийн шийдвэрийг гаргадаг эрх баригчид нь үндэсний баатар болох нь холгүй. Угаасаа тэд төрийн нэрийн өмнөөс шийдвэр гаргахгүй бол бизнесийнхэн яаж ч хүсээд өөрсдөдөө ямар ч боломжийг нээж чадахгүй. Ямар ч улс оронд үндэсний хэмжээний компаниуд нь үйлдвэрлэж бүтээн байгуулж, харин төр улс нь тэднээс авсан татвараараа зохицуулалтаа хийж авч явдаг учиртай. Гэтэл манайд ажил хийдэг хэдэн нөхдөө адлан, зөвшөөрөл олгодог эрх мэдэлтнүүдийнхээ тусламжтай тэднийгээ авладаг буруу тогтолцоо бий болчихжээ. Буруутан байна гэвэл эхлээд эрх мэдэлтнүүд болохоос бусад биш. Тэд ийм хуулийн хүрээнд болно гэж хуулиа баталж, тэд ийм хууль тогтоомжийн дагуу зөвшөөрөл олгоно гэж шийдсэнийх нь дагуу үйл явц явдгаас биш баялаг бүтээгчид өөрсдийнхөө хүслээр юуг ч шийдэж чадахгүй. Гэвч цаг хугацаа өнгөрөхийн хэрээр улстөрчид мэдэхийн дээдээр мэддэг зүйлээ бүр эсрэгээр нь ярьж байгааг бид нэн тод харж байна. Үүнийг сүүлийн үед хамгийн ихээр яригдаж байгаа Цагаан суварга дээр жишээлж болох юм.

Улсын хөрөнгөөр хайгуул хийж тогтоогдсон “Цагаан суварга-ын ордыг хувийн компани эзэмших болсон гэж олон хүн боддог. Харин тэгж ч ойлготол нь улстөрчид нь ярьдаг. Үнэн хэрэгтээ 1977-1978 онд урьдчилсан хайгуул, 1980-1982 онд нарийвчилсан хайгуул хийгээд, БНМАУ-ын ашигт малтмалын нөөцийн комиссын хурлаар хэлэлцүүлэхэд дүгнэлтийн 1 дүгээр хэсэгт “Цагаан суваргын зэс молибдений орд дээр хийсэн нарийвчилсан хайгуулын ажлын үр дүнгээр зохиогчдын хувилбараар бодсон нөөцийг хэлэлцүүлэгт орсон гэж үзэх”, 3 дугаар хэсэгт “Ордын хувьд ТЭЗҮ, тогтмол кондици боловсруулж, түүн дээрээ тулгуурлан нөөцийг дахин тооцож дараа нь БНМАУ-ын Улсын Нөөцийн Комиссоор оруулах шаардлагатай” гэсэн үүрэг өгөөд буцаасан байдаг ажээ. Өөрөөр хэлбэл, Цагаан суваргын ордын хайгуул хийгдсэн боловч нөөцийг тогтоогоогүй, улсын нөөцөд бүртгээгүй орд юм байна. Үүний дараа шилжилтийн үе таарч, дахин хайгуул хийгдэлгүй өмнө хийгдсэн дээж, баримт бичгээс ч үлдсэн зүйлгүй хоцорсон байдаг. МАК энэ ордыг гадаадын компаниас шилжүүлэн авч, эзэмших болж, дахин шинээр өрөм тавихдаа тэр үеийн дүрэм журмын дагуу улсаас гаргасан зардлыг тухайн үеийн мөнгөний ханш, инфляци тооцсон аргачлалаар бүгдийг төлж, харин тэр үеийн мэдээлэл, дээжийг авах хүсэлт тавьсан боловч үлдсэн гэхээр зүйл байхгүй болсон байжээ. Үнэхээр социализмийн үед олж тогтоосон нөөцийн баримт мэдээлэл, дээж чухам юу, юуг МАК-т хүлээлгэн өгсөн баримт байдаг бол гаргаж ирэх хэрэгтэй болов уу. Нөгөө талаас улсаас гаргасан гэх хөрөнгийн тал дээр ямар нэгэн маргаан байхгүй талаар саяхан УУХҮЯ-наас мэдээлэл хийх үед Ашигт малтмал, газрын тосны газрын дарга Х.Хэрлэн “Улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийсэн ордуудын тусгай зөвшөөрөл эзэмшсэн яг л шинэ газар хайгуулын ажил эхэлж байгаа мэт өрөм тавьж, бүх зүйл шинээр эхэлж байсан гэдгийг тэр үеийн геологичид ч баталдаг. Ямартаа ч Монголын олон орд газар гадныханд очиж байсан тэр үеийн жишгээр Цагаан суварга гадныханд биш, харин ямар ч гадны хувь эзэмшигчгүй монголчууд ажиллуулдаг Монголын компанид үлдэж чадсан юм билээ. Бас тэр Монголын компани нь 2000 гаруй хүнийг ажлын байраар хангаж, олон тооны үндэсний компаниудыг туслан гүйцэтгэгчээрээ авдаг компани гэдгийг хэлэхгүй өнгөрч болохгүй. Айлд багаар бодоход дөрвөн хүн аж төрдөг гэвэл Монголынхоо найман мессеж нь гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчдад эерэг хандлагыг бий болгоно”, “Цагаан суваргын төслийн хувьд төр хувьцаа эзэмшихгүй байх нь хууль эрх зүйн хувьд ямар ч зөрчил үүсэхгүй” гэж үзсэн байдаг аж. Ингээд УИХ-ын 2014 оны 54 дугаартай тогтоолоор “Ашигт малтмалын тухай” хуулийн 5.5 дахь заалт, 8.1.7 дахь заалтыг тус тус үндэслэн “Цагаан суваргын ордод төрийн эзэмшлийн хувь, хэмжээ байх шаардлагагүй” гэж шийдвэрлэсэн ажээ. Энэ нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасны дагуу ард түмэн өөрсдийн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн дуусвал хэрэг ч байхгүй.

Хэдийгээр төр Цагаан суваргын орд газрыг эзэмших төсөлд хамтрагчаар оролцоогүй ч нийт үр өгөөжийн 57-60 орчим хувийг татвар хураамж хэлбэрээр хүртэнэ гэж МАК-иас гаргасан албан мэдэгдэлд дурдсан байсан. Үнэндээ төр ямар нэгэн хөрөнгө оруулалт хийлгүйгээр үр шимээс нь татвараар хүртэх хувилбар Оюу толгойн гэрээний дэргэд ухаалаг шийдвэр ч байсан байж болох юм. Гэвч өнөөдөр төрийн залгамж бодлого, шийдвэрээ байхгүй болохоор Цагаан суваргыг дайруулан энэ том төслийг хэрэгжүүлэх гэсэн МАК-ийн зорилго дээр дамнуулан тэднээр эхэлж хөрөнгө гаргуулах Концессын гэрээг байгуулсан л хэрэг. Үнэн хэрэг дээрээ бас л улстөржилтөөс болоод шийдэгдэхгүй явсаар 220 кВ-ын 159,6 км урт агаарын хос шугам, 2 дэд станцын хамт баригдаж дууссаны дараа гэрээ нь батлагдсан ажээ. Концессийн гэрээний мөнгөө МАК өнөөг хүртэл аваагүй л яваа юм билээ. Бодит үнэн байдал ийм байтал улстөрчид юунд иргэдийн тархийг дандаа худал мэдээллээр угаана вэ?! Ямар ч байсан энэ шугам ашиглалтад бол өмнөх төлбөрийг тухайн компани нөхөн төлөх үүрэгтэй. Энэ зардлыг төлөөгүй бол тусгай зөвшөөрлийг нь хураан авдаг журам бий. Өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд ийм зөрчил гараагүй. Улсын төсвийн хөрөнгөөр хийгдсэн хайгуулууд бүгд төлбөрөө хуваарийн дагуу төлөөд явж байна” гэж хэлсэн нь дээрх бүгдийг баталсан хэрэг юм. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн маш ойрхны хүн гэгддэг Х.Хэрлэн даргын хувьд үнэн нь тийм байхад жаахан бүдэг ч гэлээ үүнээс өөрөөр хэрхэн хэлэх билээ.

Шилжилтийн үед хэн юугаа ч мэдэхгүй явж байхад Австралийн “Молопо” компани Эрчим хүч, геологи, уул уурхайн яамтай ордыг судлах, эзэмших тухай гэрээ хийж, 1994 оноос Цагаан суваргын орд дээр хайгуулын тусгай зөвшөөрөл авсан байдаг юм. Энэ зөвшөөрлийг эхлээд гурван жилээр олгож, дараа нь хоёр, хоёр жилээр сунгажээ. Гэвч “Молопо” ХХК нь мөн хайгуулын ажил хийгээгүй, нөөц тогтоож батлуулах ажил хийгээгүй аж. Улмаар 1998 оны дөрөвдүгээр 25-нд Молопо компанийн охин компани болох Меторд ХХК-д хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг шилжүүлсэн.

Молопо болон Меторд компаниуд нь уг ордыг судлах, эзэмших гэрээний дагуу ямар ч үйл ажиллагаа хийгээгүйн дээр, харин Монгол Улсын эрх бүхий байгууллагуудад өгсөн тайлангууддаа “уг ордыг ашиглах зардал өндөр, нөөц тийм ч их биш, зэсийн зах зээлийн үнэ хямд байгаа учраас энэ орд ашиггүй юм байна” гэж танилцуулж байсан атлаа Австралийн Мельбурн хотын бирж дээр уг ордыг ашигтай гарна гэсэн тооцоог зарлаж, өөрийн хувьцаагаа худалдаж ашиг олж байсан байна. Үүнийг нь олж мэдсэн төрийн албан тушаалтнууд санаачилга гаргаж ЗГ болон Молопо компанийн хооронд байгуулсан гэрээний хугацаа 1999 оны арваннэгдүгээр 30-нд дуусгавар болоход ХААҮ-ийн сайдын А/172 тоот тушаалаар 1999 оны арванхоёрдугаар 02-ны өдрөөр тасалбар болгон тусгай зөвшөөрлийг цуцалжээ. Энэ тухай Ашигт малтмалын хэрэг эрхлэх газраас 1999 оны арванхоёрдугаар 03-ны өдрийн “Зууны мэдээ” сонины 243 дугаарт нийтэд мэдэгдсэний дараа тухайн үеийн Ашигт малтмалын тухай хуулийн 13 дугаар зүйлийг баримтлан хамгийн түрүүнд ирүүлсэн өргөдлийн дагуу МАК компанид олгож шийдвэрлэв. Гэтэл уг шийдвэрийг эсэргүүцэн “Молопо” шүүхэд нэхэмжлэл гаргасан байдаг. Багагүй хугацаанд шүүхээр явж, хууль ёсны эзэмшигч нь гадны компани биш, Монголын МАК компани гэдэг эцсийн шийдвэр гарснаар Цагаан суварга дээр ажлаа эхэлжээ. Ингэхдээ мянган иргэний аж амьдралыг нь МАК залгуулдаг.

Стратегийн ач холбогдол бүхий Цагаан суваргын орд дахь төрийн эзэмшлийн хувь, хэмжээг тогтоох ажил хэрхэн явагдсан бэ? Сэм хуйвалдаж, нам найрч асуудлыг шийдсэн юм уу, эсвэл шат дараалалтай явсаар ийм шийдвэрт хүрсэн юм уу? “Ашигт малтмалын тухай” Монгол Улсын хуулийн 5.5 дахь заалтад “Улсын төсвийн оролцоогүйгээр хайгуул хийсэн бол … ордыг эзэмшигчийн тухайн ордод оруулсан хөрөнгийн 34 хүртэлх хувьтай тэнцэх хувьцааг төр эзэмшиж болох бөгөөд уг хэмжээг төрөөс оруулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээг харгалзан орд ашиглах гэрээгээр тодорхойлно” гэж заасан байдаг. Тэгэхээр энэ хуулиар бол төр орж ч болно, орохгүй ч болно гэж ойлгогдож байгаа бөгөөд орохын бол өөрийн хамаарах хувь хэмжээгээр хөрөнгө оруулах шаардлагатай болно. Үүнийг Оюу толгойд төр хувь эзэмших болсноор манайхан нэлээд гадарладаг болсон. Тэр ч үүднээсээ Цагаан суваргын ордын асуудал босч ирэх үед төр мэдэлдээ авч, ихээхэн хөрөнгө гаргах асуудалд орж байснаас татвараараа ашгаа аваад явах нь дээр гэсэн хандлагатай гишүүд олон байсан байдаг. Тухайн үеийн Сангийн сайдын байр суурь энэ тал дээр хатуу байсан бөгөөд эцсийн шийдвэрийг УИХ гаргасан юм.

З.Энхболд даргын “төр мэдэлдээ авах ёстой” гэж мэдэгдэж, тэр дундаа Цагаан суварга гэж онцолсон ордын хувь заяаг яг түүний дарга байх үед шийдсэн байдгийг анзаарч нэг хараарай. МАК-ийнхан болохоор төрийн оролцоотой байвал дэмтэй гэсэн үүднээс хамтрах саналтай байсныг тэр үеийн учир мэдэх улс хэлдэг. Тэр ч үүднээс Засгийн газраас УИХ-д оруулсан санал нь Цагаан суварга дээр хамтрах хувилбараар орж ирсэн нь УИХ дээр унасан байдаг. Тэгэхээр өнөөдөр Цагаан суварга дээрх төрийн эзэмшлээс татгалзсан хэрэг дээр ял асуух болбол тэр үеийн УИХ-ын гишүүдтэй хариуцлага тооцох тухай яригдах ёстой. Төр яагаад оролцооноосоо татгалзав. Тухайн үедээ Засгийн Газар Цагаан суваргын төсөлд 350 сая 600 мянган ам. долларын хөрөнгө оруулалтыг төрөөс оруулах замаар төрийн эзэмшлийн хувь, хэмжээг 34 хувь байх тогтоолын төслийг УИХ-д өргөн барьсан. Намын Бүлгүүд, Байнгын хороодоор хэлэлцэж, ажлын хэсгүүд хуралдаад “Цагаан суваргыг Эрдэнэтийн ордын нөөцөөс 7, Оюу толгойн ордын нөөцөөс 27.8 дахин бага учраас хөрөнгө оруулалтын дотоод өгөөжийн норм нь бага”, “Шинэчлэлийн Засгийн Газар уул уурхайн салбарт төрийн оролцоог хязгаарлах бодлого барьж эхэллээ гэсэн байгууллагаараа дамжуулан өмчлөх эрхээ шууд бусаар хэрэгжүүлж байгаагийн нэгэн илрэл юм. Үүний дараа уг Тогтоол нь Монгол Улсын Үндсэн Хуулийн холбогдох заалтыг зөрчсөн эсэх маргаан гарахад Үндсэн хуулийн Цэц 2015 оны тавдугаар сарын 20-ны өдөр Дунд суудлын хуралдаанаараа хэлэлцэж, энэ нь Үндсэн хууль зөрчөөгүй гэж үзэх бүрэн үндэслэлтэй болохыг 07 дугаар тогтоолоороо баталгаажуулсан байна.Тэгэхээр энэ үйл явдал бүр Засгийн газар, Бүлэг, Байнгын хороо, УИХ-ын чуулган цаашлаад Үндсэн хуулийн Цэцээр ороод шийдэгдсэн байхад өнөөдөр ямар үндэслэлээр асуудлыг авч хэлэлцэх гээд байгаа нь бүр ч анхаарал татаж байгаа юм.

Сүүлийн үед улстөрчдийн ам Цагаан суваргын орд төрийн мэдлээс гараад хувьд очсон талаар байнга ярих болсон. Үнэхээр гаргасан гэвэл буруутнууд нь тэд байх. Гэхдээ яагаад хамааралгүй гэж. Хамааралтай байсаар байтал яагаад зориуд тэгж хэлэх болов. Монгол Улсын газар, түүний хэвлийд байгаа баялаг төрийн өмчлөл, ард түмний мэдэлд байх талаар Үндсэн Хуулинд заагаад өгчихсөн байгаа.

Мөн Үндсэн хуулийн Тавдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Монгол Улс дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн түгээмэл хандлага, өөрийн орны өвөрмөц онцлогт нийцсэн олон хэвшил бүхий эдийн засагтай байна” гэж заасны дагуу газрын хэвий болон түүний баялгийг эргэлтэд оруулах зүй ёсны шаардлага байгаа бөгөөд ашигт малтмалыг үүрд мөнх төрийн өмч байхаар Үндсэн хуульд заасан мэтээр явцуу ойлгож тайлбарлах нь буруу юм. Ашигт малтмал газрын хэвлийд байж газартай салшгүй хэлбэрээр орших тухайн үедээ төрийн өмч байна гэдгийг бид Үндсэн хуульдаа заасан, энэ өмчлөх эрхийг Ашигт малтмалын тухай хуулийн аль ч зүйл, заалт зөрчөөгүй.

Иргэн, аж ахуйн нэгжид эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах эрх олгодог болохоос тэдний өмчлөлд өгдөггүй. Тиймээс Цагаан Суваргын орд газраас гарах баялаг, үр ашиг төр, ард түмний мэдэлд байсан, хэвээр байгаа, байх ч болно. Харин газрын дор байгаа үнэлэгдээгүй баялагийг төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагаагаар хэрхэн ухаалгаар үнэд хүргэх, АМНАТ буюу рояльти, бүх төрлийн татвар, хураамж зэрэг тогтсон арга, механизмыг ашиглан олсон орлогыг жинхэнэ утгаар нь ард түмэнд тэгш, шударга хүртээл болгох бодлогоо улс боловсруулах ёстой. Түүнээс биш “ЖДҮ”-ийн хэрэг шиг эрх мэдэлтнүүдэд тараагаад хамгаалж үр дүнгээ харах ямар ч чиг шугам алга. Хуучин нэг Засаг газар нь гараад нөгөөгийнхөө шийдвэрийг үгүйсгэдэг байсан бол одоо нэг хүн нэг амаараа өөр, өөр юм ярьдаг болсон цаг ажээ. Цагаан суваргын ордын ТЭЗҮ-гээс харахад энэ төсөл нь 1120 хүнийг шинээр ажлын байртай болгож, жилийн экспортын орлого нь зэсийн зах зээлийн үнээс хамаараад 400-600 сая ам.доллар байх тооцоотой гэжээ. Мөн энэ орд нь жил бүр улсын төсөвт дундажаар 178 тэрбум орчим төгрөг төвлөрүүлнэ гэж дурдсан байна. Гэвч манайд ажил хэрэг болох зүйл байх биш дээ. Улстөрчид нь элдэв ашиг харж, бизнесийн төслүүдийг урагшлуулахгүй, арайхийн цугларсан хэдэн төгрөгийг нэгэндээ” ЖДҮ” мэтээр тараагаад дуусдаг хойно. Гэхдээ төсөвт цугларч байгаа хэдэн бор юмыг хувийн секторынхон л бүтээдэг гэдгийг бид мартаж болохгүй. Муу л бол хойд зүгийн хар овоохой гэгчээр буруутгагдаад байгаа МАК гэхэд өнөөдөр улсын төсөвт хамгийн өндөр татвар төлсөн хувийн аж ахуйн нэгж гэдгийг мартаж болохгүй юм. Оюу толгой, Эрдэнэт, Таван толгойн гээд төрийн өмчит том компаниудын дараа хувийн ганц компани татвар төлөлтөөрөө тэргүүн эгнээнд орж ирсэн нь нөгөө МАК байх юм.

Олон нийтийн дунд МАК төрийн хөрөнгөөр өөрсдийнхөө Цагаан суварга орд руу цахилгаан татуулчихсан гэсэн ойлголт бий. Угаасаа улстөрчид л тэгж яриад байдаг болохоор тийм байх гэж бодохоос ч аргагүй. Гэхдээ бид Цагаан суваргын ордын эзэмших эрх нь хувийн аж ахуйн нэгжид байгаа болохоос өмчлөл нь төрийн мэдэлд байгаа гэдгийг мэдэх боллоо. Улстөрчдийн худал “үлээдгээс” нь болоод олон нийтийн дунд бас нэг буруу ойлголт төрөх болсон нь хүссэн хүн, компаниуд цахилгаан дамжуулдаг шугамыг эзэмшиж болдог гэсэн буруу ойлголт юм. Хэрэв том өндөр ачааллын Өмнөд бүсийг эрчим хүчинд холбох шугам нь хэн нэг хувийн этгээдийн өмчид байгаад, хэнийг эрчим хүчинд холбох, холбохгүйг шийддэг, зөвшөөрөл өгдөг, эсвэл дураараа үнэ тариф тогтоодог байвал юу болох вэ? Бодоод нэг үздээ. Монгол Улсад хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа хууль тогтоомжуудаар “Эрчим хүчний дамжуулах сүлжээ төрийн өмчинд байна” гээд заагаад өгчихсөн байгаа. Тэгэхээр “Оюу толгой-Цагаан суварга” чиглэлийн цахилгаан дамжуулах агаарын шугам бол төрийн өмчийн шугам. Үүнийг цаашид Оюу толгойг Хятадаас биш, Монголоос цахилгаан авдаг болгохын тулд төр бодлого гаргаж хийсэн шийдвэр. Харин эхлээд гаргах мөнгө хөрөнгө

Төрийн аливаа буруу

шийдвэрийн анхдагч буруутан нь бизнесийнхэн биш, улстөрчидорсноор Монгол Улсад тог цахилгаангүй үлдээд байсан сүүлийн гурван сумын хоёр нь болох Дорноговь аймгийн Мандах, Хатанбулаг сум, Алдарт “Сулинхээрийн отряд” ч гэрэлтэй болж, хүүхдүүд, хилчид нь дэнгийн гэрэлд хичээл, сургуулиа хийж суудаг цаг ард хоцорсон билээ.

Цагаан Суваргын уурхайн төсөл Монголд том төслүүд урагшилж, үр шимээ үзэж чаддаггүй бусад түүхийг ч давтах төлөвтэй болоод явчихлаа. Хэдэн ч нефтийн үйлдвэр, хэдэн ч усан болон дулааны цахилгаан станцыг барьчих хугацааг бид ийм маягаар алдсан билээ. Ийм балай зангаараа монголчууд найдваргүй, Монгол хөрөнгө оруулагчдад ээлгүй гэсэн имижийг хэдийнэ бүрдүүлж эхэлсэн. Гэхдээ тэр муу хэлүүлэх ч яахав, олон улсын нарийн чанд гэрээ хэлэлцээртэй газруудтай хэрхэн ажиллах тал дээр бодож тунгаасан зүйл байгаа болов уу. Сүүлийн жилүүдэд Арбитрын шүүх дээр удаа дараа ялагдах болсон нь угаасаа манай улстөрчдийн мурьдаг, зальддаг зангаас болсон. Анхнаасаа хуулийн дагуу болно гэж өөрсдөө шийдвэр гаргаагүй бол гадныхан тоож хөрөнгө оруулахгүй. “Хан ресурс” дээр яалаа даа. Одоо “Эрдэнэт” гэхэд л Арбитрын шүүх дээр ялагдаад 120 гаруй сая ам.доллар төлөхөөр болчихоод байгаа. Энэ нь 100 мегаваттын бүхэл бүтэн цахилгаан станц барих мөнгө шүү дээ. Цагаан суваргын төсөл дээр МАК-д итгэж, санхүүжилт хийсэн олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн банк, санхүүгийн томоохон байгууллага, газрууд байгаа. Бүх зүйл хуулийн дагуу, Засгийн газар нь Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан, УИХ нь баталсан, Үндсэн хуулийн Цэц нь эрх зүйн асуудалгүй гээд үзсэн энэ хэрэг дээр Монголын тал шууд унах нь тодорхой. Гадныхан бол хөрөнгө мөнгөө зүгээр ч алдаад орхих улс биш, тултал нь явж, тултал нь хохирлоо барагдуулж таарна. Тэр үед Монгол Улс хэдэн цахилгаан станцын өрөнд орох бол. Цээжээ дэлдэж, сэлэм эргүүлдэг улстөрчдөд энэ хохирол мэдэгдэхгүй байж болох юм. Харин цэцэрлэг олдохгүй, сургууль нь сурагчдаа багтаахгүй, эмнэлэг нь ховор энэ цаг үеийн иргэдэд дэндүү хатуу тусах бий вий. Эцсийн эцэст буруу шийдвэр гаргасан бол хариуцлагаа эрх мэдэлтнүүд үүрч хариуцах ёстой болохоос худал мэдэгдэлд чинь тархиа угаалгадаг эгэл жирийн иргэд үүрч дүүрч, өвдгөө сөхөртөл мөлхөж хохирмооргүй байна. Ийм ултөрчидтэй, төр засагтай байснаас зүгээр нэгмөсөн хэрхэн сүйрэхээ тодорхой болгомоор ч юм уу.