“Хууль зүйн туслалцаа авах эрхийн баталгаа, тулгамдаж буй асуудлууд” сэдэвт хэлэлцүүлэг “Хуульчдын танхим”-д өчигдөр боллоо. Хэлэлцүүлэгт Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Улсын ерөнхий прокурорын газар, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар зэрэг байгууллагаас төлөөлөл оролцож, “Баривчлах, цагдан хорих ангид хууль зүйн туслалцаа авах эрх, түүний хэрэгжилт”, “эрүүгийн процeсс, Халдашгүй, чөлөөтэй байх эрх ба нууцаар шалгах ажиллагаа” зэрэг сэдвүүдээр хэлэлцсэн юм. энэ үеэр хуульч Ж.эрхэмбаатартай ярилцлаа.
-Манайх цөөн хүн амтай ч олон гэмт хэрэг бүртгэгдэх юм. Манайхны хууль эрх зүйн боловсрол дутмаг байна уу?
-Манайд үйлдэгдэж байгаа гэмт хэргийн дийлэнхийг хулгай эзэлж байна. Энэ нь иргэдийн амьжиргааны түвшин муу, ажлын байр хүрэлцээгүй байгаатай шууд холбоотой. Ер нь иргэд гэмт хэргээс яаж урьдчилан сэргийлэх үү, хэрхэн гэмт хэрэгт холбогдохгүй байх вэ гэдэг нь эрх зүйн мэдлэг боловсролтой нь шууд хамааралтай. Иргэд өөрсдөө эрх зүйн наад захын боловсрол эзэмших санаачилгатай байх ёстой. Үнэхээр эрх зүйн боловсролоо дээшлүүлэх боломжгүй бол хууль зүйн туслалцаа авахаар өмгөөлөгчид хандаж болно. Иргэд хууль зүйн эрсдэлд орсон бол эрсдэлээс хамгаалж хуульчийн туслалцаа авах эрхтэй. Энэ эрх хэрхэн бодитой хэрэгжиж байгаа талаар өнөөдөр зөвлөлдөж байна.
-Гол төлөв ямар эрх хаана зөрчигдөж байна вэ?
-Өмгөөлөгчийг нь мөрдөгч прокурорын зүгээс тулгадаг, өөрөө сайн дураар өмгөөлөгч сонгох эрхийг нь хязгаарладаг асуудлууд байна. Мөн өмгөөлөгч байсан хэдий ч бодитой хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх боломжийг нь хязгаарлаад байна шүү дээ. Наад захын жишээ нь Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулинд “Хууль зүйн туслалцаа авах боломж бололцоо, цаг хугацаагаар хангана” гэсэн заалт бий. Энэ нь хэргийн материалтай бүрэн танилцах бололцоо олгох, магадгүй үйлчлүүлэгчтэй ганцаарчлан цагийн хязгаарлалтгүй уулзах гэх мэт байдлаар илэрдэг. Гэтэл энэ нь бодит амьдрал дээр хэрэгжихгүй байна. Уулзсан ч 20-30 минут гээд хугацаа заачихна, цагаар шахах зэрэг зохисгүй үйлдэл гардаг. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд заасан баталгааг хангахгүй байгаа албан тушаалтанд хэн, ямар хариуцлага оногдуулах нь тодорхой бус байна. Үүнд хөндлөнгийн хараат бус хяналт байдаггүй. Прокурор тухайн хийгдсэн хууль бус ажиллагааг хүчингүй болгох шийдвэр гаргана. Хүчингүй болголоо гэхэд эргээд миний эрх ашиг хамгаалагдаж байгаа боловч, зориуд санаатай хууль зөрчсөн мөрдөгч ямар хариуцлага хүлээх нь тодорхойгүй. Энгийнээр тайлбарлахад Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийг уншихад өмгөөлөгч авах эрхтэй, өмгөөлөгч нь хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх эрхтэй гээд зохицуулалт байна. Гэтэл үүнийг хэрэгжүүлэхгүй бол яах вэ, хэрэгжүүлээгүй зөрчсөн албан тушаалтан ямар хариуцлага хүлээх вэ гэдэг зохицуулалт алга. Бид сүүлийн хэдэн сарын хугацаанд гэрчийг тусгай ажиллагааны үед албан хаагчдын оролцоотой дайчлан баривчилж байгааг харлаа. Хуульч, өмгөөлөгч ажиллаж байгаа хэрэгтэй холбоотой асуудлаар эрүүгийн хэрэгт татагдаж цагдан хоригдсон тухай асуудлыг бид үзлээ. Энэ нь Эрүүгийн хэрэгт хянан шийдвэрлэх тухай хууль амьдрал дээр хэрэгжихгүй байгаагийн илрэл юм.
-Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд зохицуулалт оруулах шаардлагатай байна уу. Мөрдөгч хариуцлага хүлээх тухай заагаагүй байсан гэж хэлсэн шүү дээ?
-Мөрдөн шалгах хууль бус ажиллагаа явуулсан бол ямар хариуцлага хүлээж байна гэхээр тухайн ажиллагааг хүчингүй болгож байгаа юм. Тэр ажиллагааг явуулснаар эд хөрөнгийн хохирол байгаа бол иргэний журмаар нэхэмжлэл авах эрхтэй. Тухайн ажиллагааг явуулах шийдвэр гаргасан шүүгч ямар хариуцлага хүлээх нь мэдэгдэхгүй. Хоёрдугаарт, энэ шийдвэр гаргалтууд нь эргээд удирдлагуудынх нь дор хяналтад байгаа учраас нэг бол хамгаалах, үгүй бол ажилтнаа хэлмэгдүүлэх ийм л механизм байна. Энэ бодитой хэрэгжих эрх зүйн зохицуулалт байхгүй байна.
-Иргэд эрх зүйн боловсролгүй учраас гэмт хэрэгт холбогдох шалтгаан болж байгааг та яриандаа дурдсан. Иргэддээ эрх зүйн мэдлэг хэрхэн олгох вэ. Ямар ажил хийх хэрэгтэй байна вэ. Энгийн брошур тараагаад үрд дүнд хүрэхгүй байна шүү дээ?
-Өмгөөлүүлэх эрхийн баталгааг хангах үүрэг төрд байдаг. Төр энэ үүргээ хоёр янзаар биелүүлж болно. Нэгдүгээрт, хуульчдыг сонгон шалгаруулаад тэдгээрээс өмгөөлөх эрх олгож болно. Мөн төлбөрийн чадваргүй хэсэгт үнэ төлбөргүй хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх хууль зүйн туслалцааны төв гэж байгууллага бий. Энэ байгууллага аймаг, дүүрэг бүрт салбартай. Энэ байгууллагад хандаж буй иргэдийн зардлыг төр даадаг. Бүтэц орон тоо, санхүүгийн асуудлаас шалтгаалаад хүртээмж муу байгаа байх. Гэхдээ төрөөс санхүүжиж үнэ төлбөргүй хууль зүйн туслалцаа үзүүлдэг байгууллага бий. Иргэд энд хандаад эрх зүйн наад захын мэдлэг авах бүрэн боломжтой.
-Дайчлан баривчлах ажиллагааг баасан гаригт явуулахгүй байх тухай хууль батлах яриа гарч байсан. Энэ асуудал ямар шатандаа яваа бол?
-Одоогоор бол батлагдаагүй байгаа. Дайчлан баривчлах ажиллагааг амралтын өдөр, шөнө дөлөөр ч явуулж болно.
-Сүүлийн үед нэр бүхий албан тушаалтнууд утсанд маань чагнах төхөөрөмж байршуулсан. Ажлын өрөөнд суулгасан гэж ярих боллоо. Ямар тохиолдолд чагнах төхөөрөмж байршуулдаг юм бэ. Зөвшөөрөлгүй байршуулбал ямар хариуцлага хүлээх вэ?
-Мөрдөн шалгах нууц ажиллагааг хэрэгжүүлэх эрхтэй хэд хэдэн байгууллагууд байдаг. Авлигатай тэмцэх газар, Эрүүгийн цагдаагийн газар, Тагнуулын ерөнхий газар гэх байгууллагууд Прокурорын зөвшөөрлөөр ажиллагаа явуулдаг. Хэзээ, хэн дээр ямар техник тоног төхөөрөмжөөр хийгдэх үйл ажиллагаа нь нууц байдаг. Энгийн хуульчид үүнийг нарийн мэдэхгүй. Энгийн иргэн хэн нэгний яриаг тагнаж чагнах нь хууль бус. Хууль бусаар энэхүү ажиллагаа үйлдсэн бол Эрүүгийн хуульд зааснаар гүйцэтгэх ажиллагааг хууль бусаар хийсэн гэх үндэслэлээр гэмт хэрэг болно. Үүгээр хариуцлага хүлээнэ.
-Нууцаар бичлэг хийчихээд сүрдүүлэх явдал их болсон байна. хотын даргын ёс бус бичлэгийг олон нийтэд тараана гэж баахан цуурсан. Энэ нь ажлаа өгөх нэг шалтгаан болсон гэж үзэх хүмүүс байдаг. Үүнд хуулийн ямар зохицуулалт байдаг юм бэ?
-2015 онд батлагдсан Эрүүгийн хуулиар хувийн орон зайд нэвтрээд зөвшөөрөлгүй бичлэг хийхийг гэмт хэрэгт тооцохоо больсон. Энэ бичлэгээ олон нийтийн сүлжээгээр цацсан тохиолдолд хүндрүүлж үзэхээр болсон. Гэсэн ч 2017 оны тавдугаар сард орсон өөрчлөлтөөр хэрэгсэхгүй болгосон.
-Нууцаар бичлэг хийхийг зөвшөөрдөг гэсэн үг үү?
-Зөрчлийн хуулинд нэг зохицуулалт байгаа. Хүний хувийн орон зай, гэрт нь орж нууцаар бичлэг хийвэл Зөрчлийн хуулийн дагуу торгох арга хэмжээ авна.