Монголчууд үнэт цаасыг улаан, цэнхэр тасалбараар төсөөлдөг. Ихэнх иргэд тэр тасалбаруудыг ашиглаж чадаагүй. Ашигласан хэдийгээ олигарх хэмээн харааж байгаа. Гэтэл сүүлийн үед Монголын хөрөнгийн биржийн топ 20-д хувийн компаниуд хүчтэй орж ирсэн нь гадна, дотны санхүүчдийн анхаарлыг татаж байна. Энэ талаар Монголын үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны ТУЗийн дарга Б.Өлзийбаяртай ярилцлаа.
-МХБ-ийн ТОП-д орчин цагийн сонгодог утгаар байгуулагдсан хувийн компаниуд ороод, танай холбоо хундага тулгаж байгаа гэх юм.
-Хундага тулгах нь ч юу вэ. Бид үнэхээр баяртай байгаа. Саяхан байгуулагдсан компаниуд ТОП 20 орно гэдэг нийгэм хувьцаа, түүний үр шимийг ойлгож эхэлсний дохио гэж харж байна.
Хувьцаа гэдэг юм нийгмийн амьдралд тийм чухал зүйл үү. Дэлхийн эдийн засгийг өнөөдөр хувьцааны өсөлт бууралтыг заадаг ногоон, улаан сум л шийдэж байна. Хувьцаа худалдан авна гэдэг бол мөнгө босгож байна гэсэн үг. Тэр хэмжээгээр үйлдвэрлэл тэлнэ. Бараа, үйлчилгээ, ажлын байр нэмэгдэнэ.
-Монголын хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил өнөөдөр ямар түвшинд байна?
-Хөрөнгийн зах зээлийг 1991 онд Монголын хөрөнгийн бирж байгуулагдсанаар тоолж эхэлдэг. Тэгвэл 28 настай гэж хэл болно. Өндөр хөгжилтэй орнуудын 200 настай биржүүдтэй харьцуулахад балчир. Гэхдээ хамт төрсөн арилжааны банкууд, ББСБ-тай харьцуулахад бас л удаан хөгжиж байгаа.
-Та хурал дээр “Дэлхийд бүх иргэд нь хувьцаатай цорын ганц орон бол Монгол” гэж ярьж байсан.
-Ягаан, цэнхэр тасалбарыг бүх иргэдэд олгосон. Энэ тасалбараар хувьцаа авах эрх тухайн үеийн бүх иргэнд нээлттэй байсан. Өнөөдөр Эрдэнэс Таван толгойн хувьцааг бүх иргэнд үнэгүй тарааж байна. Хувьцаа гэдэг чинь үнэгүй бүү хэл үнэтэй олдохгүй үе байдаг юм шүү дээ.
-Харахад бүгд хувьцаатай, гэхдээ ашиг нь ирэхгүй.
-Харин үүн дээр өнөөдөр бид дүгнэлт хийх хэрэгтэй болчихоод байгаа юм. Хөрөнгийн зах зээлд арай өөрөөр хандах ёстой. Бүх иргэдээ хоёр удаа хувьцаа тарааж өгсөн байхад хөрөнгийн бирж нь ч сэхээгүй, иргэд нь ашиг олоогүй байгаа нь хувьцааны агуулга улс төр болчихоод байгааг харуулж байгаа байхгүй юу. Хэрэв эдийн засгийн агуулгаараа явсан бол иргэдийнх амьжиргаа дээшилж эдийн засаг нь сэргэх ёстой байхгүй юу.
-Та саяхан баярлаад байгаагүй бил үү?
-Би хөрөнгийн бирж хөл дээрээ бослоо гэж хэлээгүй сэргэх эхлэл тавигдаж иргэд хувьцааны учрыг ойлгож эхэллээ гэж хэлсэн.
-Хятадад хөрөнгийн зах зээл маш эрчтэй тэлж байна гэсэн үнэн үү?
-Үнэн. Тэр хэрээр Хятадын эдийн засгийн өсөлт томорч байна. ТОП 20-д хувийн компаниуд орсон яагаад баярлах ёстой вэ гэвэл хувьцаа авсан иргэд ашиг олох нь тодорхой бол байна. Энэ хэрээр иргэн дэрэн дор хийсэн мөнгөө өсгөх боломж гарч байна. Тэр мөнгөө ямар нэгэн хадгаламж зээлийн хоршоонд биш өсөн тэлэх үйлдвэрлэлд оруулж байна. Хувьцаанаасаа ашиг хүртэнэ. Таны худалдаж авсан хувьцаа үйлдвэрлэл, үйлчилгээг санхүүжүүлж, ажлын байр үүсгэж байгаа юм.
-ТОП 20 гэдэг нь хамгийн найдвартай компани гэсэн үг үү?
-Тийм. Том, хөрвөх чадвар сайн, нээлттэй, сайн засаглалтай учраас ТОП гэж байгаа юм. Саяхан ТОП 20-ийн сагсанд өөрчлөлт орлоо. Энэ компаниуд орчин үеийн буюу манайх зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээс хойш хоёр үеийнхэн гэж хэлж болно. “Мандал даатгал”, “Ард даатгал”, “Лэнд.мн”, “Базальт”, “Айтүүлс” гээд бүгд хувийн компаниуд.
-Шинэ компаниуд яагаад ийм хурдан олон жилийн хур хөрөнгө, тушлагатай компаниудын зиндаанд оров?
-Хөрвөх чадвартай, үнийн дүнгээр илүү их хувьцаа нь арилжаалагдаж байна. Орчин цагийн хувьцаат компанийн жишиг тогтоож чадаж байна. Компанийн сайн засаглал гэдгийг харуулж чадаж байна. Арилжаа дууссаны дараа хувьцааны тайлангаа шууд олон нийтэд хүргэж чадаж байна. Шинэ бизнесийн жишгүүдийг тогтоож чадаж байна. “Мандал даатгал” фэйсбүүкээр лайв хийгээд санхүүгийн тайланг танилцуулж байгаа. Олон нийтээс асуулт аваад шууд хариулж байгаа. Компанийн сайн засаглалыг зүгээр нэг яриад суухгүй, шууд иргэдийн амьдралд мэдрүүлж байна шүү дээ. Сүүлийн үед хувьцаа авахдаа компанийн засаглалыг маш их хардаг болсон.
-МХБ яаж амь орж байна?
-Сүүлийн жилд маш олон рекорд тогтлоо. Анх удаа хөрөнгийн зах зээлд хамгийн олон IPO гаргасан. Зургаан удаа олон нийтээс хөрөнгө татлаа. Үнэт цаасны арилжааны үнийн дүн түүхэн рекордыг эвдсэн. Өнгөрсөн хувьцааны арилжааны үнийн дүн 210 тэрбум төгрөгт хүрлээ. 2012 оны рекордыг 45 хувиар давуулсан. Үүнийг л МХБ амиллаа гэж хэлээд байгаа юм л даа. Дээр нь түүхэндээ хамгийн их бонд арилжсан жил. Гэхдээ олон нийтэд биш хаалттай хүрээнд гаргасан.
-Бондыг хаанаас гаргав?
-Хувийн компаниудаас. Бидний мэдэх “Урбан жийнс”, “Бэрс капитал”, Лэнд.мн” компани бонд гаргасан.
-Засгийн газрын бонд гарч байгаа юу?
-Гарч байгаа. Гэхдээ хаалттай хүрээнд.
-Энэ нь сайн уу, муу юу?
-Сайн. Хаалттай хүрээнд маш олон бонд гарсан. Үүгээр л энэ зах зах зээл сэргэж байгаа нь харагдаад байгаа юм. Иргэдийн хувьцаа, бондод итгэх итгэл өндөр байгаа биз дээ.
-Ашгийн хүлээлт хэр байгаа бол?
-Өндөр. “Лэнд.мн” жилийн дотор 2.5 тэрбум төгрөгийн цэвэр ашиг хийлээ. Энэ нь цагийн хэрэгцээг хэрэглээ болгох цэгийг маш сайн олж харсан гэсэн үг. Гоё үг гарсан байсан. “Чи гар утас авч яах гэж байгаа юм” гэсэн чинь “Лэнд.мн-ээс зээл авах гэж“ гэсэн байгаа юм. Гар утас чухал хэрэглээ билээ. Түүнээс илүү хэрэглээг залуучууд олж харлаа шүү. Хараад зогсохгүй хэрэгжүүлж чадсан.
-Банкны зээлийн хүү 18 хувь байгаа нь зээлийн эрэлтийг харуулж байна. Гэтэл нөгөө талдаа Голомт банк хуримтлал үүсгэхийг уриалж иргэдэд тодорхой хэмжээний мөнгө байгаа гэж үзэж байна уу?
-Байгаа байх гэж бодож байна. Тэр бүү хэл бага багаар хувьцаа руу орж байх шиг байна. Гэхдээ энэ жил бид олон нийтэд хөрөнгийн зах зээлийн шинэ бүтээгдэхүүнээр бэлэг барина. Өнгөрсөн онд хувьцаа гаргасан бол одоо бонд гаргана. Бонд нь банкинд хүүтэй мөнгө хадгалуулахтай төстэй. Хувьцаа бол ашиг хүртэнэ.
-Жишээ байна уу?
-“Сүү” хувьцаат компани жилийн 17 хувийн хүүтэй бонд гаргасан. Зургаан тэрбум төгрөгийн бонд арилжаалсан. Энэ зургаан тэрбум төгрөгөөр компани техник, тоног төхөөрөмж, технологио шинэчилснээр ажлын байрнаас гадна малчдын орлого нэмэгдэнэ. Дотоодын үйлдвэрлэл өргөжнө. Та банкинд 15 хувиар мөнгөө хадгалуулах уу, дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжих шууд хөрөнгө оруулалт болох 17-18 хувийн хүүтэй бонд авах уу гэдэг сонголттой болж байгаа юм.
-“Сүү” компанийн бондоос боссон зургаан тэрбум төгрөг дотоодоос боссон уу?
-Дотоодоос биржээр гарсан болохоор мэдэгдэнэ л дээ. Бонд гаргах компаниуд маш их байна.
-Тэгээд яагаад өнөөг хүртэл гаргаагүй юм бэ?
-Хууль эрх зүйн орчин, туршлага гээд олон хүчин зүйлс нөлөөлж байна л даа. Хугацаа алдах гэдэг том аюул байна.
-Хугацаа алдах аюул гэдэг нь?
-Хувьцаа гаргана гэдэг иргэдээс хугацаагүй, хүүгүй мөнгө татаж байгаа юм. Харин бонд гаргана гэдэг нь хугацаатай, хүүтэй мөнгө зээлэхийг хэлнэ. Гэтэл нэг жилийн хугацаатай бонд гаргах гэж хөөцөлдөхөд 6-8 сар болчихоор хамаг ажил нь сүйрч байгаа байхгүй. Манай ихэнх бизнес улирлын чанартай. Манай холбоо МХБ, Санхүүгийн зохицуулах хороотой хамтарч ажиллаад яаж бонд гаргах орчинг сайжруулах талаар ажиллах гэж байна.
-Нийгэмд хувьцаа, бонд гаргах таатай нөхцөл бүрдлээ. Харин МХБ энэ бүхэнд бэлэн үү?
-МХБ ахисан түвшинд гарах ёстой. Энэ зайлшгүй хувьчлах шаардлагатай гэсэн үг. Зөвхөн МХБ биш энэ зах зээл дээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа төрийн өмчит хэд хэдэн байгууллага бий. Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төв, Арилжааны төлбөр тооцооны төв гэх мэт. Эдгээр байгууллагуудыг зайлшгүй хувьчлах шаардлагатай.
-Төрийн өмчит үйлчилгээний байгууллагыг хувьчлаад амжилт олсон жишээ байна уу?
-Байлгүй яах вэ. “Монгол шуудан” компани 100 хувь төрийн өмчит компани байсан. Энэ компанийн 34 хувийг МХБ-ээр хувьчилсан. Энэ компани өнөөдөр ямар түвшинд очсон гэж бодож байна.
-Ямар?
-Алдагдалтай шахам ажиллаж байсан “Монгол шуудан” компани өнгөрсөн жил ашигтай ажилласан. Нэг хувьцаа нь 180 төгрөгөөр арилжаалагдсан. Өнөөдөр 600-800 төгрөгөөр үнэлэгдэж байна. Энэ жилийн эхний зургаан сард өнгөрсөн жилийн ашигтай тэнцэх ашиг хийсэн. Энэ компанийн засаглалд хувийн хэвшил орсны үр дүн. Хятадын эдийн засгийн хөгжлийн нууц өмч хувьчлал. Төрийн өмчийг хувьчлахдаа хувьцаагаар хувьчилж байна. Биржээр хувьчилбал хэн нэг нь давуу эрх эдлэх, авлигад өртөх гэх мэтийн ёс бус зүйлс гарахгүй. Хятад төр нь өөрөө тугаа мандуулж хувьчлал хийж байна. “Монгол шуудан”-гаас хойш хувьчлал явагдсангүй. “Цахилгаан холбоо”-ны хувьцааг авсан солонгосууд “Монголчуудтай ажиллах хэцүү юм байна” гээд хувьцаагаа буцааж төрд өгч байна. Төр компанитай байж яах гээд байгаа юм бэ. МИАТ-ээс эхлээд хувьчлах хэрэгтэй.
-Үнэт цаасны мэргэжилтэнд төрийн өмчийг хувьчлах бэлэн жор байна уу?
-Маш олон арга бий. Улс орны эдийн засгийн нөлөө бүхий компаниудыг хувьчлахдаа хөрөнгийн биржээр хувьчлах хэрэгтэй.
-МИАТ-ийг яаж хувьчлах вэ?
-Эхлээд хөндлөнгийн аудит, хуулийн байгууллага оруулж тэнд ямар идээ бээр байгааг цэвэрлэх хэрэгтэй.
-Тэгвэл хэзээ ч хувьчлагдахгүй байх даа.
-Хувьчлал үүнээс л эхэлнэ. Гарцаагүй шаардлагатай арга хэмжээ.
-Дайны эрсдэлийн сан гэдэг шиг үерийн, шуурганы эрсдэлийн сан гээд гараад ирвэл яах вэ?
-Даван туулахаас л өөр арга байхгүй.
-Та МИАТ-ийн хувьцааг авах уу?
-Дуртайяа авна.
-Яагаад?
-Энэ бол том зах зээлтэй монополь компани. Өндөр ашиг хийх боломжтой. Хувьчлагдсан тохиолдолд хувьцаа нь ирээдүйд үнэд орно.
-МИАТ-ийн сайхан сурталчилгаа байна.
-Би одоогийн МИАТ-ийг яриагүй. Хувьчлагдах МИАТ-ийн хувьцааны тухай ярьж байна шүү дээ. “Аэро Монголиа” гэдэг жижиг компани ашигтай ажиллаад байхад МИАТ бол өндөр ашиг олно. Ингэхийн тулд хувийн хэвшлийг оруулах хэрэгтэй. Компанийн засаглалыг сайжруулж нээлттэй болгох хэрэгтэй. МИАТ чинь бүх нислэгийг монопольдож байгаа болохоор өндөр ашиг олно.
-Та хувьчлах төрийн өмчит компанийн нэрэнд Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төвийг оруулсан. Энд их хэмжээний үнэт цаас эзнээ олохгүй хэвтэж байна гэж хэдэн жилийн өмнө ярьж байсан. Хэвээрээ юу?
-Хэвээрээ.
–Эздийг зарлаж болохгүй юу?
-Яг бид энэ асуудлаар ярилцаж байгаа. Тун удахгүй шийдэлд хүрнэ. “Лэнд.мн”-ээс зээл авах гэж утастай болж байна гэдэг чинь бидний үйлчилгээ утсан дээр очих шаардлагатайг харуулж байгаа юм. Бидний үйлчилгээ гар утсан хүрэх ёстой. Хүмүүс надаас “Хэзээ брокерууд цахимжих юм бэ. Утсаараа ормоор байна шүү дээ” гэж асуудаг.
-Иргэд боловсорчихоод байдаг. Үйлчилгээ нь хоцрогдож байна гэсэн үг үү?
-Тийм. Хөрөнгийн зах зээлийн нэг зовлонтой юм нь олон дамжлагатай. Банкны гүйлгээ хийхэд иргэн зөвхөн банктай л харьцана. Гэтэл хувьцаа худалдан авахад бирж, брокер, хадгаламжийн төв, гүйлгээний төв, банк гээд баахан дамжлага байна. Нэг давуу тал нь бүх байгууллагууд цахимжих шаардлагатай гэдэг дээр нэгдсэн. Ажилдаа орсон.
-Танай салбарт бодлогын хувьд ахиц гарч байна уу?
-Байна. Эхний ээлжинд Ч.Хүрэлбаатар сайд мэргэжлийн байгууллагын удирдлагад мэргэжилтнүүдийг тавьдаг болсон.
Үргэлжлэл бий.