Сүүлийн хэдэн өдөр ардчиллын анхны удирдлагуудад халгаатай болж өнгөрлөө. МоАХ, МоАН-ын анхны удирдлага болох Д.Дорлигжав баривчлагдаж, Э.Бат-Үүл хүүгийн хамт шүүхэд дуудагдсан бол Ерөнхийлөгч Х.Баттулга өмнөх Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдоржийг прокурорт шалгуулахаар өргөдөл өглөө. Мөн Монгол Улсад анх удаагаа нэг хүнд зориулсан хууль гаргасан тухай МоАН-ын анхны дарга Э.Бат-Үүл ярьж байна. Түүнтэй өнөөгийн өрнөж байгаа улс төрийн үйл явдлын талаар дэлгэрэнгүй ярилцлаа.
-Хамгийн сүүлийн нийгмийн анхаарлыг татсан улс төрийн мэдээ бол УИХ-ын даргыг огцруулах хууль болж байна. Та үүнийг хэрхэн харж байна?
-УИХ-ын дарга М.Энхболдыг огцруулах нь зөв. Энэ бүхнийг би анхнаас нь хэлж л байсан. Энхболдыг огцруулах, улмаар Ерөнхийлөгч болгохгүйн тулд би Х.Баттулгыг дэмжсэн.
-Та Ерөнхийлөгчийн сонгуульд М.Энхболдыг эсэргүүцэхдээ криминал төр байгуулсан хүн гэж нэрлэж байсан. Энэ үзэл чинь хэвээрээ юу?
-Би тэгж үздэг хэвээрээ. Энхболдыг огцруулах асуудал бол Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар л хүсч байсан зүйл. Би Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр нийслэлчүүдэд “Эрүүжсэн төрийг байгуулсан М.Энхболдтой тооцоо бодох боломж гарлаа” гэж хэлж байсан.
-Таны тэр үг сонгуульд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн тухай судлаач ярьж байсан.
-Тийм. Сонгуулийн дараа Баттулгыг эсэргүүцэгчдээс надад олон гомдол ирж байсан. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараа хамгийн түрүүнд ассашерю Дагвадорж сошиалаар надад баяр хүргэж байсан. Үнэн хэрэгтээ сонгогчид Энхболдтой хариуцлага тооцсон. Өнөөдөр УИХ хариуцлага тооцох тухай ярьж байгаа юм. УИХ-ын гишүүд бол ард түмний элч.
-Өнөөдөр Энхболдыг огцруулахын эсрэг юм шиг харагдаад байна.
-Хэдийгээр би Энхболдыг огцруулах хүсэлтэй ч хуулийн дагуу л огцруулах ёстой гэж үздэг. Энэ бол миний зарчим. Монголчууд ч намайг ийм зарчимтайг мэднэ. Хүнийг буудсан ч хуулийн дагуу, шүүхийн шийдвэрээр л буудах ёстой. Хуульгүйгээр хүн албал бид дур зоргоороо хэдэн биеэ хядаад эхэлнэ биз дээ. Энэ тохиолдолд шүүх, хуулийн байгууллага байх хэрэггүй болно биз дээ. Монголчууд татар, мэргэд, хэрэйд гэх мэт бүлэглэлүүд болоод л өөр өөрийнхөөрөө шүүгээд явчихна шүү дээ. Би Энхболдын тухай яриад байгаа юм биш. Энхболдыг хууль бусаар унагалаа гэхэд цаашдаа Ерөнхий сайдыг ч, Ерөнхийлөгчийг ч, Ерөнхий прокурор, Ерөнхий шүүгч гээд бүгдийг огцруулдаг болчихвол яах вэ.
-Боломж гарвал хэн ч хэнийгээ нухаад эхэлнэ гэж үзэж байна уу?
-Тэгнэ. Улстөрчид хэн нэгнийхээ эрх мэдлийг тэвчихээ больсон. Өндөр албан тушаалтнууд, улстөрчдийг унагах санаархалтай нийгмийн олон хэсгүүд байгаа шүү дээ. Энэ их өсөрхсөн үед төр нь өсөрхөг байж болохгүй шүү дээ.
-Шударга бусын хонгил, өсөрхөг төр…
-Н.Алтанхуяг анх шударга бусын хонгил гэж ярьсан. Түүнээс тодруулах хэрэгтэй. Гэхдээ сүүлийн үед ажиглаад байхад тэр “шударга бусын хонгил” гэдэг үгэнд утга учир байна. Хэдийгээр шударга ёсыг тогтоох гэсэн нэртэй боловч нэг хэсгийг нь “шударга бусын хонгил”-оор оруулж ялладаг байдал бий болоод байх шиг байна. Өөрөөр хэлбэл нэг хэсгийг хууль зөрчиж тэр хонгилоор оруулахыг хэлээд байгаа юм шиг байна. Үнэхээр шударга ёсыг тогтоох гэж байгаа хууль бүгдэд тэгш үйлчлэх ёстой.
-Хууль тэгш үйлчлэхгүй байна гэж үзэж байна уу?
-Тийм. Нэг хэсэг хэргийг цагаатгаад, хэрэгсэхгүй болгоод нөгөө хэсэг хэргийг шударга бусын хонгилоор шүүж эхэлж болохгүй биз дээ.
-Жишээлбэл?
-ЖДҮ тэр чигээрээ өршөөгдөж байгаа байхгүй юу. Бас өмнө нь дуулиан болж байсан нэг томоохон хэргийг хэрэгсэхгүй болгож ч байх шиг. Та нар сайн анзаар. Нийгэмд дуулиан дэгдээсэн томоохон хэргүүдэд ялгавартай хандаад байна шүү дээ. Хэрэв шударга ёс тогтоох гэж байгаа бол бүх хэргүүдийг ижил зарчмаар шийдэх ёстой. Тэгэхгүйгээр нэг хэсгийг нь хонгилоор шийдэх гэж оролдож байгаа нь өс авч байгаа хэрэг байхгүй юу.
-Шударга ёс гэж юуг хэлээд байна?
-Хууль барих ёстой. Хэнийг ч алагчлахгүй байх ёстой байхгүй юу.
-Жишээлбэл?
-Оюу толгой болон уул уурхайн төслүүдтэй холбогдсон асуудал байна. Тэр үед Баттулга, Хүрэлсүх, Алтанхуяг бүгд сайд нар байсан. УИХ, Засгийн газрын гишүүд бүгд байсан. Тэгвэл яагаад нэг хэсгийг нь хонгилдоод, нөгөө хэсэг нь өршөөгдөж үлдээд байгаа юм. Тэгэхээр шударга ёсыг тогтоох ажил биш байгаа биз дээ. Зүгээр л хонгилдож, өшөө авч байгаа хэрэг байхгүй юу. Өсөрхөг төр ийм ажил хийдэг байхгүй юу. Илүү тодорхой хэлбэл төр өсөрхөг хүмүүсийн гарт очлоо гэвэл илүү үнэнд нийцнэ.
-МАНАН яаж үүссэн бэ?
-МАНАН-гийн үйл ажиллагаанд оролцоогүй ганц улстөрч бол би. Та бүхэн санаж байгаа бол МАНАН анх 62-ын бүдүүн бүлэг байгуулагдсанаас эхтэй.
-Тэр үед та ганцаараа үлдсэн.
-Дараа нь МАНАН нураад, дахиад МАНАН байгуулагдсан. Дахиад л би ороогүй.
-Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр тэгж яриад байгаа биз дээ.
-Тийм. Түүний зөв.
-Яагаад?
-Энхбаярын хэлж байгаа нь үнэн. УИХ-ын 2004 оны сонгуулиар аль ч нам олонх болоогүй. Тэр үед анх МАНАН байгуулагдахдаа Үндсэн хуулийн шаардлагаар байгуулагдсан юм. Үндсэн хуулийн заалтаар УИХ-ын сонгуулиар аль нэг нам олонх болоогүй тохиолдолд эвсэл байгуулж Засгийн газраа байгуулах заалттай. Тухайн үед МАНАН байгуулахаас өөр замгүй болсон. Гэхдээ Үндсэн хуулийн хүрээнд байгуулагдсан. Өөрөөр хэлбэл хууль ёсны МАНАН гэсэн үг. Харин 2008 оны УИХ-ын сонгуулиар МАХН олонх болсон. Гэтэл дахиад МАНАН байгуулсан. Энэ бол хууль бус МАНАН байсан. Үндсэн хууль зөрчсөн.
-Яаж?
-Үндсэн хуульд олонх болсон нам дангаараа Засгийн газар байгуулах заалттай. Тэгэхээр энэ МАНАН хууль зөрчсөн байгаа биз дээ. Би Баярыг нэг л юман дээр зөвтгөх шалтгаан байгаа гэж боддог. Баяр Ерөнхий сайдынхаа хувьд уул уурхайн том төслүүдийг явуулахын тулд МАНАН байгуулсан. Төслийг хөдөлгөхийн тулд сөрөг хүчнээ барьцаалсан. Тэгж байж уул уурхайн төслүүдийг хөдөлгөсөн. Санаандаа ч хүрсэн. Харамсалтай нь энэ явсаар байгаад л өнөөгийн асуудал болж хувирлаа.
-Долдугаар сарын үймээний дараа нийгмийн эвлэрэл тогтоох гэж эвсэл байгуулсан гэж ярьдаг.
-Үгүй ээ. Долдугаар сарын үймээний дараахь нийгмийн эвлэрлийг бид тогтоож чадсан шүү дээ. Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр Үндсэн хуулийн дагуу зарлиг гаргаж, онц байдал тогтоогоод тухайн үеийн парламент дэмжсэн. Бүх зүйл Үндсэн хуулийн дагуу бүх зүйлийг зохицуулж чадсан. Өөрөөр хэлбэл Үндсэн хуулийн үйлчлэлээр аливаа хүчирхийллийг зогсоож болно гэдгийг харуулж чадсан шүү дээ. Тэгэхээр Баярын тэр хэлж байгаа үг бол уул уурхайн том төслөө явуулах бодлогын халхавч юм.
-Гэхдээ уул уурхайн том төсөл хөдөлсөн нь зөв биз дээ?-Зөв байлгүй яахав. Тэр том төсөл хөдөлснөөр манай эдийн засаг гурав дахин томорсон шүү дээ.
-Тэр том төсөл чинь өглөө бүр ямар нэгэн сүрдүүлэг, заналхийлэлд өртөж байна.
-Харин тийм. Одоо Оюу толгой гараад явчихлаа гэж бодъё. Том төлүүд зогслоо гэж бод. Тэгвэл бид 1990 онд эргээд очно. Манай эдийн засаг гурав дахин агшина. Сүйрнэ шүү дээ. Том төслийн ачаар л том эдийн засагтай болсон гэдгээ санах хэрэгтэй.
-Эргээд өнөөгийн асуудал. УИХ-ын дарга М.Энхболдыг хуулиар огцруулах боломж нээгдлээ.
-Өнөөдөр хуулиар огцруулах боломж гарсан. Гэхдээ энэ хуулиа хэрэгжүүлээд хурдан хүчингүй болгох хэрэгтэй.
-Яагаад, ганц хүнд зориулсан хууль батлах парламентын ёс зүйд харшлахгүй юу?
-Цаашдаа УИХ-ын даргыг огцруулдаг жишиг тогтоно. Харамсалтай нь Монгол Улсын эв нэгдлийн бэлгэ тэмдэг болсон Ерөнхийлөгч энэ хуулийг санаачиллаа.
-Юу нь болохгүй гэж?
-Эхний ээлжинд парламент тогтворгүй болно. Өмнө Ерөнхий сайдаа байнга огцруулдаг байсан бол өнөөдрөөс эхлээд УИХ-ын даргаа байнга огцруулдаг болох нь. Зарим УИХ-ын гишүүн байсан хүмүүс “Парламентын дархлаа гэж юу байдаг юм” гэж балайрч байна. Уучлаарай, парламентын засаглалтай оронд төрийн амин сүнс нь парламентын дархлаа байдаг байхгүй юу. Парламентын засаглалтай оронд спикер онцгой дархлаатай байдаг.
-Ямар оронд, яаж дархалсан байна?
-Жишээлбэл, Англи улс. Спикертээ тусгай тойрог гаргаад өгчихсөн. Тэр тойрогт ямар ч нам нэр дэвшүүлэх эрхгүй. Спикер ажлаа өгөөд лордын танхимд очно. Спикер өрөөнөөсөө хурлын танхим руу сүртэйгээр зарлана. Бүх замыг чөлөөлнө. Хэнтэй ч уулзуулахгүй.
-Яагаад?
-Хэн нэгэн, эсвэл аль нэгэн намын ашиг сонирхол нөлөөлнө гэж үзэж байгаа. Спикер аль нэгэн намд үйлчлэхгүй. Тэгэхгүй бол спикер чинь аль нэгэн намын бүлгийн удирдагч болчихно биз дээ. Английн парламентыг гадаад, дотоодод зөвхөн спикер нь л төлөөлнө. Германы Бундестагийн спикер ч маш том дархлаатай байдаг.
-Улс төрийн олон жилийн дунджаас харахад улс төр цаашдаа яаж өрнөх бол?
-Миний бодлоор УИХ-ын дарга М.Энхболдыг чөлөөлснөөр Монголын улс төр бүр хүндэрнэ. Удахгүй Ерөнхийлөгч Х.Баттулга, Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх нарын тулаан эхэлнэ.
-Яагаад?
-Энэ хоёр сая УИХ-ын дарга М.Энхболдын эсрэг түр эвссэн байхгүй юу. Ерөнхийлөгч Х.Баттулга Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг огцор гэсэн байгаа шүү дээ.
-Хэзээ?
-Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга З.Энхболд “УИХ ч тар, Засгийн газар ч огцор” гэж мэдэгдсэн. Энэ нь улс төр бүр хямарна гэсэн үг.
-УИХ-ын даргыг огцруулах том улс төр дууссан гэсэн үг үү?
-Үгүй ээ. УИХ-ын даргыг огцруулна гэдэг чинь Энхболд гэдэг хүнийг огцруулах жижигхэн тулаан байхгүй юу. Жинхэнэ тулаан одоо л эхэлнэ. Одоо дарангуйлагчийн сэтгэлгээтэй хоёр улстөрчийн тулаан эхэлнэ. Дарангуйлагчийн орон тоо нэг байдаг байхгүй юу. Тэр орон тооны төлөө тулаан эхэлнэ.
-Хуулиар энэ субьектийн аль нь илүү дархлаатай вэ?
-Мэдээж Ерөнхийлөгч илүү дархлаатай байгаа. Гэхдээ сая Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд хоёр УИХ-ын даргатай тулалдаж байхад Х.Баттулга У.Хүрэлсүхийн вассаль болсон. Энэ их хачин үзэгдэл.
-Яаж вассаль болов?
-Үнэн хэрэгтээ Ерөнхийлөгч МАН-ын дарга У.Хүрэлсүхийн ажлыг л хийчихлээ шүү дээ. Ний нуугүй хэлэхэд ардчилсан төртэй болсноос хойш ийм төрийн тэргүүн байгаагүй шүү. Эв нэгдлийг илэрхийлэгч төрийн тэргүүн шиг байж чадсангүй шүү дээ. Үндсэн хуулийг сахиулагч байж чадсангүй.
-Цаашдаа парламентын дархлааг авч үлдэхийн тулд юу хийх ёстой вэ?
-Энхболдод зориулсан хуулийг огцруулсны дараа үтэр түргэн хүчингүй болгох хэрэгтэй. Энэ хоёрын “дайн” эхлээд УИХ-ын даргынх байх болно.
-Ерөнхийлөгчид УИХ дотор Ерөнхий сайдтай үзэх хүч бий юу?
-Байгаа бүх боломжоо ашиглана. УИХ-ын даргын суудлыг чөлөөлөх гэж Ерөнхийлөгч ямар их ажил хийсэн билээ. Үр дүнгээ хүртэхийг бодно биз дээ. Гаднаас нь харахад МАН-ын дарга У.Хүрэлсүх хүчтэй харагдаж байгаа. Гэхдээ мөн чанартаа тийм биш. Түүний эсрэг хүчин бий.
-Жишээлбэл?
-Багаар бодоход арван гишүүнд УИХ-ын даргын суудал гоё харагдаж байгаа. Батхааныг очиход Оросын вангууд ямар байсан, яг тийм байдалтай байна.
-Та АН-даа байгаа юу?
-Байгаа.
Үргэлжлэл бий