Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН
Монголчууд ойрд ууртай байна. Автобусанд, дэлгүүрт, тэр бүү хэл орцонд олон муухай харцтай хүмүүстэй таарч болно. Дээр нь төртэй, төгрөгтэй эсэх нь ч мэдэгдэхээ больж байгаа. Өмнө нь “Цалингаа авч баяжина” гэдэг байсан бол өнөөдөр “Цалин буусан ч, банк авчихсан байх аа” гэдэг болсон. Зээлийн төлбөрт нийт орлогын 40 орчим хувийг авдаг. Гэтэл орлогын үлдсэн 60 хувь нь мөнгө биш юм уу гэсэн асуулт гарна. Мөнгө нь мөнгө, гэхдээ төгрөг. Сүүлийн өдрүүдэд төгрөгийн бүсэд бараа, үйлчилгээний үнэ хурдтай өсч байна. Мэдээж энэ нь өндөр орлоготой иргэдэд хамаарахгүй. Үндэсний мөнгөн тэмдэгт бол төгрөг. Түүгээр тэтгэвэр тавих, ТҮЦ-ийн худалдаа хийхээс цаашгүй гэсэн гутранги үзэл газар авлаа. Учир нь төгрөгийн худалдан авах чадвар буурсан. Үүнд он гарснаас хойш ногоон цаас 18 төгрөгөөр өссөн нь нөлөөлсөн гэнэ. Ихэнхдээ долоо хоногийн баасан гаригт ногоон цаасны үнэ үл ялиг буурч, бямба гаригт тогтвортой байдаг нь Монголбанкны зарласан ханшаас харагдана. Эндээс харвал он гарснаас хойш ажлын тав хоногт өдөр тутам ногоон цаас гурав гаруй төгрөгөөр нэмэгдсэн гэсэн үг. Хэрэв энэ өсөлт жилийн турш хадгалагдвал ирэх жилийн өдийд ноён ногоон 3100 төгрөгтэй тэнцэнэ. Монголчууд бараа, үйлчилгээнийхээ 80 хувийг гаднаас авна. Эмчилгээнээс эхлээд машин, тэр бүү хэл асаагуурыг 100 хувь гаднаас авдаг. Энэ нь амьжиргааны 80 хувь нь ам.доллараас хамаарна гэсэн үг. Ногоон цаасны үнэ өсөөд л байвал бидний хэрэглээний үнэ нэмэгдэнэ. Сүүлийн долоо хоногийн ногоон цаасны үнийн өсөлт дотоодын бараа, үйлчилгээний үнэ өсөх үндсэн шалтгаан болж байна.
Мөн бухимдлын голомт болж буй. Эндээс өнөөдөр яагаад ногоон цаас үнэд оров гэдэг асуулт гарна. АНУ-ын Засгийн газрын өртэй харьцуулахад манай Чингис хааны зурагтай төгрөг асар их байгалийн баялгаар баталгаажсан. АНУ-ын Засгийн газар 25 их наяд ногооны өртэй. Харин Монголын Засгийн газар долоон тэрбум ногооны өртэй гэнэ. Өнөөдөр Засгийн газар болон олон улсын санхүүгийн байгууллагууд манай эдийн засгийг магтаж байна. Гэтэл нөгөө сайн эдийн засагтай орны иргэд сүүлийн гуравхан жилд ам.долларт орлогынхоо 30 хувийг алджээ. Өөрөөр хэлбэл, ам.долларын ханш өссөнөөс төгрөгөөр олдог орлогынхоо 30 хувийг алдсан гэсэн үг. Дөрвөн жилийн өмнөхтэй харьцуулахад манай эдийн засгийн гадаад дотоодын нөхцөл харьцангуй сайн байгаа нь үнэн. Байгалийн баялгийн үнэ муугүй байгаа. Олон улсын санхүүгийн байгууллагууд, Засгийн газруудын зээл, тусламж чамгүй орж ирсэн. Валютын нөөц хурдтай нэмэгдсэн. Дэлхийн зах зээлд нефтийн үнэ буурч, анх удаа бага боловч түлшний үнэ буурсан. Засгийн газар, Монголбанк зөв бодлого хэрэгжүүлж чадвал бараа, үйлчилгээний үнэ өсөх нь бүү хэл буурах боломж бий. Гэтэл ам.долларын урсгал манай руу ихсэх тусам үнэ нь өсч байна. Зах зээлийн онолоор бол ногоон цаасны урсгал ихсэх тусам үнэ нь буурах учиртай. ОУВС, Япон, БНСУ, Энэтхэг, БНХАУ Монголд оруулах хөрөнгөөр өрсөлдөж байхад ногоон цаасны үнэ өсч иргэдийг бухимдуулж байгаа нь гадныханд нэн ойлгомжгүй зураг. Харин санхүүчдийн хувьд ойлгож цөхөх юм байхгүй гэнэ. Манайх шиг дорой хөгжилтэй, арвин баялагтай олон орны туршлагаар бол эхний ээлжинд гадны хөрөнгө оруулалт татна. Улмаар дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжих ёстой. Асар их баялагтай Венесуэл улс хэдхэн жилийн өмнөөс гадны хөрөнгө оруулагчдыг хөөж эхэлсэн. Хөрөнгө оруулагчид “Дэлхий даяар баялаг бий” гээд л хаяад гарсан. Өнөөдөр тус орны иргэд цалингаа авчихаад таксидаад харих гэхээр мөнгө нь хүрэхгүй, үүрээд харих гэхээр даахгүй гэдэг онигоонд орчихоод сууж байна. Тус улсын Ерөнхийлөгчийн улсаа хямраасан түүх ичиж үхмээр. Гаднаас сүү, ариун цэврийн хэрэгсэл оруулдаг компаниудаас авлига нэхсэн байдаг. Нөгөө компаниуд татгалзав. Маргаашаас Ерөнхийлөгч гадны сүү, ариун цэврийн хэрэгсэл ард түмнийг шулж байгаа ухуулга явуулж эхлэв. Удалгүй дээрх бүтээгдэхүүний импортыг зогсоожээ. Гэвч гаднаас сүү орж ирсээр. Улмаар дэлгүүрүүдийн үүдэнд цагдаа зогсоож үзэв. Нууцаар сүү орж ирэх нөхцөл нь тус улс дотоодын сүүнийхээ 20 хүрэхгүй хувийг өөрсдөө хангадагт байв. Удалгүй гадны хөрөнгө оруулагчид гарч ард түмэн эх оронч Ерөнхийлөгчтэй ч бараа, үйлчилгээгүй хоцров. Венесуэлийн Ерөнхийлөгчийн галзуурч эхлэх үед ч, өнөөдөр ч манайд үнэд ороод байгаа ногоон цаас дэлхий дээр хаа сайгүй хөглөрч байгаа тухай тэрбумтнууд ярьж байна. Гэхдээ ноён ногоон бизнесийн таатай орчинд л үржинэ. Ийм орчин байхгүй бол хэдэн тэрбум байсан ч хэнд ч ашгаа өгөхгүй.
МОНГОЛ ДАХЬ НОГООН ЦААСНЫ АМЬДРАЛ
Гадны хөрөнгө оруулагчид өнөөдөр урьд өмнө хэзээ ч байгаагүй санхүүгийн боломжийг бидэнд олгов. Нэг нь нефтийн үйлдвэр, нөгөө нь цахилгаан станц бас нэг нь нийслэлийг дэлхийд шившиглэж байгаа цэвэрлэх байгууламжийг шинэчилнэ. Харин бид юу хийх нь тодорхойгүй. Манай малчид малаа 70 саяд хүргэлээ. Тариаланчид дотоодын хэрэгцээг хангаад зогсохгүй экспорт хийх боломж бүрүүллээ. Харин улстөрчид “60 тэрбум”, “ЖДҮ” гэх мэтээс болж төрөө нурааж байна. Тэд мөрөөрөө төр нураахгүй монголчуудын амьжиргааг хурааж гадны хөрөнгө оруулагчдыг үргээж байна. Сүүлийн хэдхэн хоногт нийгэмчилсэн ба нийгэмчилж магадгүй хөрөнгүүд Монгол улсыг Венесуэлтэй адилхан харагдуулж магадгүй болов. Хоёр компани Салхитын мөнгөний ордыг булаацалдав. Хуулийнхан оролцсон бололтой юм. Шүүх нь ямар шийдвэр гаргасан бүү мэд. Засгийн газар шууд булаагаад авчихав. Зүй нь маргалдагч хоёр компанийн аль нэг нь авмаар юм. Мөн “Монросцветмет” компанийн мэдэлд байсан “Асгатын мөнгөний ордыг өнөөдөр “Эрдэнэс Монгол”-д шилжүүлэх шийдвэрийг Засгийн газар гаргав. “Эрдэнэс Монгол” гэдэг нь манай уул уурхайн хамаг сорыг эзэмшдэг төрийн компани. Энэ компанийн өмч өнөөдөр дэлхийн ямар ч том уул уурхайн компанитай дүйцнэ. Гэхдээ дэлхийн уул уурхайн акулууд хувийн тэр тусмаа олон нийтийн нээлттэй компани байдаг бол манай баялгийн сорыг эзэмшигч акул цэвэр төрийн өмч байгаа нь ирээдүйн аюул мэт харагдана. Бас нэг сэтгэл түгшээсэн асуудал бол УИХ-ын гишүүн Н.Номтойбаярын Цагаан суваргын уурхайг Ерөнхий сайд хурааж авч магадгүй гэсэн мэдээлэл. Эрхэм гишүүн бизнесээ алдаж байхад энгийн иргэн толгойгоо алдах эрсдэлтэй нь эндээс харагдана. Манайд өмнө нь үйл ажиллагаа явуулж байсан дэлхийн хэмжээний компани болох ПИБОДИ, “BHB billiton”, Бороо гоулд, Хан ресурс зэрэг компаниуд гарч явсан. Зарим компанид нөхөн төлбөр төлсөн. Өнөөдөр Эрдэнэт үйлдвэр сард 1.2 сая доллар Стандарт банкинд төлж байна. Рио тинтогийн оруулсан ногоон цаас америкууд өдөр шөнөгүй лалын терроризмээс айдаг шиг нойртой нойргүй Монголд хоног төөрүүлж байна. Өглөө бүр энэ ногоон цаас хэн нэгний заналхийлэлтэй учирна. Монголд орж ирсэн ногоон ингэж тамлагдаж байхад гадны хөрөнгө оруулалтыг диваажинд байгаа мэт бөөцийлнө гэсэн эрх баригчдын үгэнд хэн итгэх бол. 1990 онд монголчууд Тэмүүжин мэнч гэх Англи Хонконгийн хөрөг оруулалтай компанийг хөөж гаргасан. Тэр компани нь Хятадад салбараа байгуулаад арав дахин томорсон гэдэг. 1998 он Макаогийн компанийг казино байгуулах зөвшөөрөл өгч нэг сая долларыг лизензийн төлбөрт авчихаад хөөж гаргасан. Тэр компани дараа нь коммунист Солонгост маш том казино байгуулсан. Өнөөдөр бидний амьжиргааг алаад байгаа ногоон цаасны үнийн өсөлт ердөө л энэ бүхнээс үүдэлтэй аж.
МОНГОЛЧУУДАД НОГООН ЦААС БИЙ ЮУ
Гадныханд илүүдээд бидэнд үнэд ороод байгаа ногоон цаас тийм ховор эд биш аж. Зах зээлийн засгийн нүдээр харвал бидэнд баялаг тэдэнд ногоон хөглөрч байна. Харамсалтай нь манай эрх баригчид Монголдоо байгаа ногооныг биш, гадны зээл, тусламж, хөрөнгө оруулалтыг л ногоон гэж хардаг. Эхний ээлжинд 1.3 тэрбум ногоон олох арга бол нефть нэрэх үйлдвэр. Хувийн хэвшил 2014 онд хөрөнгө оруулалт, технологийн гэрээ байгуулсан ч, өнөөдөр Энэтхэгийн Засгийн газрын зээл дээр 300 сая ногоон нэмэх тухай л эрх баригчид ухуулж байна. Манай малчид жилд найман мянга гаруй тн ноолуур, 30 шахам мянган тн ноос бэлтгэдэг. Энэ бүхний 80 гаруй хувийг хятадууд авдаг. Хятадууд дээрх бүтээгдэхүүнээс 20 гаруй кластерийн сүлжээ байгуулснаар гурав шахам их наяд ногоон босгодог аж. Ирэх хавар 26 мянган хоньтой австрали хоньчин манайд ирнэ. Тэрээр нэг хонийг хэрхэн үнэд оруулдаг туршлагаа бидэнд ярина.Тэрээр нэг хонио багаар тооцоход 300 ногоон цаасаар өгч чадна. Энэ жил монголчууд 70 сая мал тоолуулсан. Түүнээсээ аравхан сая толгойг жилдээ хэрэглэнэ. 30 мянган тн мах, махан бүтээгдэхүүнийг өнгөрсөн жил экспортод гаргасан. 70 сая малаас бүрэн ашиглаж байгаа нь ердөө л ноос, ноолуур, айраг. Энэ 60 сая малаа өвөлжүүлэх гэж өөрсдийн амьжиргаанаас дутуугүй зардал гаргана. Гэтэл арван сая толгой малаа 300 ногоон цаас хүргэж чадвал бараг төсвөө бүрдүүлчихнэ. Ганц зэс хайлуулах үйлдвэр барьчихад л төсвөөс хоёр дахин их ногоон босгоно. Манайд нүүрс, зэс, алт, төмрийн хүдэр хангалттай бий. Өнөөдөр манай эдийн засаг ердөө л энэ түүхий эдийн дэлхийн зах зээлийн үнээс хамааралтай болсон. Гэтэл дэргэдээ байгаа эрдэнийг хардаггүй гишүүн шиг мал аж ахуй, газар тариалангаа эрх баригчид олж харахгүй байгаа гэнэ. Өнөөдөр дэлхийн хоёр тэрбум хүн хүнсний хомсдолтой. НҮБ-ын таамгаар бол ойрын арван жилд энэ тоо чамгүй өснө. Манайд байгаа бүхэн ногоон цаас болох зах зээл дэлхийд хангалттай бий. Гадныханыг хөөхгүй, монголчууддаа бизнес хийх эрх өгчихөд л үнэд ороод байгаа ноён ногоон шалдаа буугаад ирнэ. Харамсалтай нь үүнийг баригчид ойлгохгүй байна. Эсвэл ойлгохыг хүсэхгүй байна. Учир нь тэдэнд ногоон цаас үнэд орох нь ашигтай байдаг гэдэг.