БЕНЗИНИЙ ҮНЭ ЮУНААС БҮРДДЭГ ВЭ
Сүүлийн үед дэлхийн зах зээлд нефтийн үнэ буугаад, харин манайд түлшний үнэ өсөөд л… Монголчууд заяаны унаатай цөөн орнуудын тоонд ордог гэнэ. Тэр нь морь. Чингисийн үед олон морьтын дуу, тоос нь одоогийнхоор бол цөмийн зэвсэг шиг айдас төрүүлдэг байсан тухай Оросын хэвлэлд бичсэн байдаг. Харин өнөөдөр орчин цагийн автомашинууд монголчуудын өдөр тутмын хэрэглээ болсон. Ингэснээр түлш, цахилгааны үнэ бидний амьжиргааны суурь үнийг тогтоодог болов. Цахилгааны хэрэгцээг 90 хувь дотоодоос хангадаг бол шатахууны хэрэгцээг 100 хувь гаднаас хангасаар ирэв. Энэ нь дэлхийн зах зээл дэх нефтийн үнээс монголчуудын амьдрал хамаарах шалтгаан болжээ. Улстөрчид “Дэлхийн зах зээлд нефтийн үнэ өссөн учраас манайд бензиний өсөөд байна” гэж тайлбарладаг. Харин дэлхийн зах зээлд нефтийн үнэ буурахад манай бензин яагаад буурдаггүй тухай хэн ч тайлбар хийдэггүй. Үнэн хэрэгтээ компаниудад үнээ бууруулах боломж байдаг ч түүнийг нь төр хаагаад хаячихдаг гэнэ. УУХҮЯ-ны газрын даргын тайлбараар бол дэлхийн зах зээлд бензиний үнээ буурахаар төр татвараа нэмнэ. Энэ тохиолдолд компаниуд буулгах боломжгүй болно. Бензиний үнэ худалдан авсан бензиний үнэ, тээвэрлэлт түгээлтийн зардал, төрийн татвар гурваас л бүрдэнэ. Бензиний татварын графикаас дэлхийн зах зээлд нефтийн үнэ буурах бүрт манай нефтийн бүтээгдэхүүнд ногдуулах татвар нэмэгдсээр иржээ. Энэ нь төрийн хамгийн их оролцоо нефтийн бүтээгдэхүүнд байгааг илтгэнэ. Эндээс хэн бензиний үнэ өсгөөд байгааг харж болно. Гэхдээ бензиний үнэ буух магадлал маш бага. Нефтийн компанийн захирлууд үнээ зоригтой нэмэх, улстөрчид түүнийг нь хорих чадал гэхээсээ илүү хүсэл байхгүй. Учир нь өнөөгийн улс төрийн бүлэглэлүүд нефть, нүүрс, зэсийн салбарт хяналтаа тогтоосон гэдэг. Эрдэнэтийн зэс биш, зэс борлуулах нь гэрээнээс хангалттай ашиг олно. Таван толгойн нүүрс ачих гэрээ нь хэрхэн хэдэн тэрбумыг олдог нь Засгийн газар солигдох бүрт Таван толгойн захирлыг сольдог жишиг тогтсоноос харагдана. Гэхдээ эдгээрийн үнийн өсөлтийг дээгүүрээ л хувааж хүртэнэ.
Харин дуртай үедээ үнэ нь нэмэгддэг бензин монголчуудыг нийтээр хамарна. Сүүлийн жилүүдийн инфляци, үнэ өсөлт бүхний шалтгаан бензиний үнэ. Бензиний үнийн өсөлтийг хэн ч, яаж ч шүүмжлээд бууруулж чадахгүй. Бид сүүлийн арван хэдэн жилд түлшний экспортод 20 гаруй тэрбум доллар зарцуулсан судалгаа байдаг. Төр үнэхээр бензиний үнийг буулгах хүсэлтэй бол эхний ээлжинд онцгой албан татварыг тэглэчихэд л хангалттай буурах боломжтой.
Бид жил бүр 1.2 сая тонн нефтийн бүрээгдэхүүн хэрэглэдэг. Үүнд дунджаар 1.5 тэрбум доллар зарцуулна. Улстөрчид хүссэн бол нэг жилд нефтийн бүтээгдэхүүн авах мөнгөөр л нефть нэрэх үйлдвэр барьчих боломжтой. Үйлдвэр барьсан тохиолдолд нефтийн үнийг бараг 30 хувиар бууруулах боломжтой гэдэг судалгааг хэдэн жилийн өмнө хийсэн байдаг. Дээр нь валютын нөөц жил бүр 30-50 хувиар өсөх магадлалтай. Үйлдвэр барьсан тохиолдолд нефтийн түлшнээс үлдсэн шаарыг химийн үйлдвэрт боловсруулснаар 1000 төгрөгт багтаах боломж өндөрсөнө гэнэ.
ДЭЛХИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ БА ДОТООДЫН ХЭРЭГЛЭЭ
Дэлхийд нефтийн экспортоор Саудын Араб, ОХУ, Иран, Ирак, Нигери, Арабын нэгдсэн Эмират тэргүүлж байна. Дээрх орнуудаас бид ОХУ-аас нефтийн бүтээгдэхүүн авдаг. Тиймээс бидний дэлхийн зах зээл гэдэг нь ОХУ болж таарна. Энэ улсын ааш аяг ямар байна. Түүнээс манай хэрэглээ хамаарна. Хэрэв оросууд үнэ нэмбэл бид яаж ч тийчлээд бууруулж чадахгүй. Өөр ямар ч орноос авах боломжгүй. Гэхдээ оросууд бидэнд түлшийг дэлхийн зах зээлийн үнээр өгсөөр ирснийг мартах учиргүй. Харин оросуудад дэлхийн зах зээл дээр түүхий нефтийн үнэ өсөх нь ашигтай байдаг гэнэ. Учир нь тэд урсгал зардал багатай түүхий нефтийг борлуулах ашигтай байдаг аж. Харин түүхий нефтийн үнэ буурахад өндөр ашигтай зарахын тулд түлш болгон зарах замаар ашиг олно. Монголчуудын хэрэглээ болсон сая гаруй тонн нефтийн бүтээгдэхүүний 70 хувийг уул уурхайн компаниуд хэрэглэнэ. Ердөө 30 хүрэхгүй хувь нь л ахуйн буюу иргэдийн хэрэглээнд зарцуулагддаг. Энэ тохиолдолд ахуйн хэрэглээний үнийг нэмэхгүйгээр дэлхийн зах зээлийн үнийн өсөлтийг өндөр орлоготой уул уурхайн компаниудад тараан байрлуулж болох тухай эдийн засагчдын санал байдаг. Мөн нефтийн бүтээгдэхүүний онцгой албан татварыг тэглээд зэс, нүүрсний экспортод багахан хэмжээний татвар тавьчихад л төр 300 биш, 600 тэрбумыг олчихно. Монголчууд өнөөдөр малаа мотоциклоор хариулж байгаа тухай Японы нэгэн сонин хэдэн жилийн өмнө бичсэн гэдэг. Түүндээ 100 хувь гаднаас авдаг түлшээр малаа хариулж байгаа монголчуудыг хараад гайхсан тухайгаа бичсэн байдаг аж. Тухайн үед дэлхийн зах зээлд бензиний үнэ өсөөд япончууд хэрэглээгээ танаж эхэлсэн аж. Гэтэл Монголд танах нь бүү хэл улам нэмэгдэх хандлагатай байсан гэдэг. Энэ нь бид импортын түлшийг гамгүй хэрэглэдэг гэсэн санаа. Орос түлшинд монголчууд хар тамхинд орсон мэт дурладаг тухай оросууд ч бас бичиж байсан байна. Түүндээ “Бид өөрсдөө хямд түлш хэрэглэж чадахгүй байхад монголчууд хятад мотоциклоор бараг гэрээ нүүлгэдэг болж байна” гэсэн байдаг аж. Улстөрчид, нефтийн компаниуд үнэ өсөх бол жирийн л үзэгдэл гэх сэтгэхүйтэй болжээ. Нэгэн таксины жолоочийн ярьснаар бол бензиний үнийг буулгах гэж тэмцээд үр дүн гарахгүй. Түүний оронд км-ийн үнээ нэмсэн нь амар аж. Эндээс харвал дэлхийн зах зээл дээр үнэ яаж ч буурсан, манай засаг төр татвараа нэмээд буулгадаггүй аж. Тиймээс дэлхийн зах зээлийн үнэ ямар байх нь бидэнд хамаагүй болж таарч байна.
ЯАГААД ӨНӨӨГ ХҮРТЭЛ НЕФТИЙН ҮЙЛДВЭР БАЙГУУЛАГДААГҮЙ ВЭ
Төрийн сайд асан, доктор Т.Намжим 2014 онд япончуудтай жилд сая гаруй тонн нефтийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйлдвэр байгуулах тухай гэрээ байгуулжээ. Технологи япон санхүүжилт Японы компани, гүйцэтгэгч нь “Тоёо инженеринг” компани, менежмэнтийг алдарт “Марубени” компани. Уг төслийг хэрэгжүүлэх талаар УИХ тав, Засгийн газар дөрвөн удаа тогтоол гарсан боловч өнөөдөр усанд хаясан чулуу мэт сураггүй байна. Тэр бүү хэл 2013 онд Монгол Японы Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг Ш.Абэ нар уулзалтынхаа үеэр тус үйлдвэрийг барихаар тохиролцсон байдаг.
Энэ үйлдвэрийг барихад Японы талаас жилийн 3.76 хувийн хүүтэй, арван жилийн хугацаатай 1.5 тэрбум доллар гаргана. 2015-2018 онд япончууд үйлдвэрийг түлхүүр гардуулах журмаар Монголд хүлээлгэн өгөх гэрээтэй.Энэ үйлдвэр баригдсан бол жилд сая тонн дизелийн түлш, 600 мянган тонн АИ 92 бензин үйлдвэрлэх байв. Хэрэв энэ төсөл хэрэгжсэн бол өнөөдөр Дархан хотод япончууд түлхүүр гардуулж өгөх байсан аж. Энэ үйлдвэрт оросууд нефть нийлүүлэх тухайгаа ч мэдэгдэж амжсан гэдэг. Энэ үйлдвэр яагаад төрөөс дэмжигдээгүй тухай лавлахад яамны зүгээс “Тухайн үедээ санхүүжилт нефтийн хангалтын асуудал шийдэгдээгүй байсан” хэмээн барин тавим худал хариулт өгч байх юм. Японы ерөнхий сайд Ш.Абэ түүхий асуудал дээр хамтран ажиллах гэрээнд гарын үсэг зурсан гэдэгт манай УУХҮЯ-наас өөр газрын итгэх болов уу даа. Төр энэ үйлдвэрт хориг тавьсан шалтгааныг МҮХАҮТ- ийн ерөнхийлөгч Б.Лхагважав “Стратегийн том салбарууд улстөрчдийн мэдэлд байдаг Түүндээ хэн дуртай хүнийг оруулахгүй л дээ” хэмээн ярьж байна. Жилийн өмнө Т.Намжим гуайг нас барахад Японы элчин сайд эмгэнэл илэрхийлэхдээ хүү Т.Итгэлд “Бид байгуулсан гэрээндээ үнэнч хэвээрээ байгаа шүү” хэмээн сануулжээ. Гэхдээ үйлдвэр байгуулах оролдлого зөвхөн энэ биш аж. Хэдэн жилийн өмнө манай нэгэн үйлдвэрлэгч залуугийн үйлдвэр дээр өнжсөн юм. Тухайн үед тус үйлдвэр хоолны хаягдлаар сард хэдэн тонн дизель үйлдвэрлэж байв. Харамсалтай нь үйлдвэрийн эзэн нас бараад тухайн үйлдвэрийн хувь заяа хэрхэн шийдэгдсэн нь тодорхойгүй үлджээ. Мөн Эрдэнэт хотод хаягдал дугуйнаас дизель түлш гаргаж авдаг үйлдвэр байдаг гэсэн мэдээ бий. Түлш үйлдвэрлэх зөвшөөрлийг төрөөс хэд хэдэн хүнд олгосон гэдэг. Гэхдээ үйлдвэр байгуулах боломж бүрдүүлсэн Т.Намжим, Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн гуайн хүү Хүдэр-Янд л зөвшөөрөл олгоогүй өнөөг хүрчээ. Энэ нь зүгээр л бензин “пээдийгээд” байгаа юм биш. Дуртай үедээ үнээ нэмдэг “пээдгэр” бензиний ард улстөрчид байгаа учраас ард түмэнд аймшиггүйгээр “пээдийдэг” аж.
ТӨРИЙН БЕНЗИН
УУХҮЯ-наас хамгийн сүүлд доорх мэдээг гаргажээ. Тус мэдээнд “Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлийн өргөтгөсөн хурал Ашигт малтмал, газрын тосны газрын хурлын танхимд энэ сарын 15-ны өдөр боллоо. Энэхүү хурлаар Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын нутагт байгуулах “Газрын тос боловсруулах үйлдвэр болон түүхий тос дамжуулах хоолой барих төсөл”-ийн нарийвчилсан техник, эдийн засгийн үндэслэлийг хэлэлцэж, хүлээн авсан юм. Өргөтгөсөн хуралдаанд төсөл хэрэгжүүлэгч “Монгол газрын тос боловсруулах үйлдвэр” ТӨХХК болон ТЭЗҮ-ийг боловсруулсан БНЭУ-ын Зөвлөх “Инженерс Индиа Лимитед” компанийн удирдлагууд, инженерүүд оролцож төслийн техник, эдийн засгийн үндэслэлийг танилцуулав. Нарийвчилсан техник, эдийн засгийн үндэслэлээр энэхүү үйлдвэр нь жилд 1.5 сая тонн газрын тос боловсруулж Евро-4,5 стандартын шаардлага хангасан 500 мян.тн автобензин, 800 мян.тонн дизель, 40 мян.тонн онгоцны түлш үйлдвэрлэхээр тусгагдсан. Үйлдвэрийн гаднах дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтын төслүүд болох салаа төмөр зам, хатуу хучилттай авто зам, цахилгаан дамжуулах агаарын шугамын ажлын гүйцэтгэл одоогийн байдлаар 40 гаруй хувьтай явж байна. НТЭЗҮ-ийг эцэслэн хүлээж авснаар Төслийн менежмэнтийн зөвлөх компанийг сонгон шалгаруулах ажлыг БНЭУ-ын “Эксим” банктай хамтран зохион байгуулах юм” гэжээ. Дээр дурдсан олон боломжуудаас төр гаднаас зээл авч нефть боловсруулах үйлдвэр барихыг сонголоо. Оргүйгээс охинтой нь дээр гэсэн хачин хэлц үг байдаг. Түүнтэй адил төр засаг маань Энэтхэгээс тэрбум доллар зээлж нефтийн үйлдвэр Дорноговь аймгийн Алтан ширээ суманд барих ажлыг эхлүүлсэн. Зарим мэргэжилтний үзэж буйгаар тус үйлдвэр түүхий нефтиэ 500 гаруй км-ийн зайнаас татах нь асуудал үүсгэх аж. Улмаар тус үйлдвэр төрийн мэдэлд очих бололтой юм. Энэ тохиолдолд бас нэг Эрдэнэт үүсэх нь гарцаагүй. Үйлдвэр ашиглалтад ороод үнэ буурна гэдэг нь маргаантай. Үйлдвэр цаашдаа улсын мэдэлд байвал үнэ буурахгүй тухай таамаг бий. Харин үйлдвэр явуулсан нэртэйгээр хоёр дахь Эрдэнэттэй байснаас шууд хувьцаа гаргах замаар хувьчилбал Энэтхэгийн зээлийг төлөхөд хялбар болох аж. Харамсалтай энэ бүрхэг үйлдвэрийн хувьцааг хэн ч авахгүй болов уу. 2022 онд л энэ үйлдвэрийн хувь заяа хэрхэхийг харах үлдэж байна.