Цаг үеийн асуудлаар иргэн Д.Ламжавтай ярилцлаа.
-Ерөнхийлөгчийн зүгээс УИХ-ыг өөрөө тарах шийдвэр гаргахыг УИХ-д санал болгох тухай асуудлыг зөвшилцөхөөр хүргүүлчихлээ. УИХ тарах боломжтой юу?
-Үндсэн хуулиаар УИХ-ыг тараах механизм практикийн хувьд бараг байхгүй гэж хэлж болно. Тийм амаргүй. Учир нь гишүүдийн гуравны хоёр нь таръя гэсэн санал өгсөн нөхцөлд тарна л даа. Дээрээс нь төсвийн хуулийг нэгэнт яриад эхэлчихсэн бол дундуур нь өөр хуулийн төсөл орохгүй хэлэлцэж дуусах ёстой. Хэрэв УИХ тарах талаар ярьдаг юм аа гэхэд төсвийн хуулийн дараа л авч үзэх байх.
-Ерөнхийлөгчийг огцруулах асуудлыг УИХ өргөн барьж болох уу?
-Үндсэн хуульд зааснаар Ерөнхийлөгчийг огцруулахын тулд эхлээд Цэцийн дүгнэлт гарсан байх ёстой. Өргөсөн тангарагаасаа няцсан гэсэн Цэцийн дүгнэлт гарна. Энэ дүгнэлт гарсан нөхцөлд мөн л УИХ-ын гишүүдийн гуравны хоёр нь огцруулъя гэсэн санал өгөх юм бол огцорно. УИХ-ын бүрэлдэхүүнийг харах юм бол 65 нь нэг намаас бүрдсэн байгаа. Энэ нь гуравны хоёр хэсгээс ч давна.
-Ерөнхийлөгч УИХ-ыг бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж үзсэн. Та үүнтэй санал нийлж байгаа юу?
-Ерөнхийлөгч цөөнгүй асуудлуудыг яриад байна лээ. Тэр дундаа нэг гишүүний тойрогт найман тэрбум төгрөг хуваарилж төсөвт тусгасныг шүүмжилж байгаа.
Энэ асуудлыг Ерөнхийлөгч хөндөж байгаа нь зүйтэй хэрэг юм. Гишүүний тойрог бол Засаг захиргааны нэгж биш. Төсвийг Засаг захиргааныхаа хуваарилалтын дагуу захиран зарцуулдаг. Тэгэхээр үүнээс шууд хууль зөрчиж байгаа нөхцөл харагдаж байна. Гишүүнд мөнгө хуваарилдаг асуудал манайд тун муу түүхтэй л дээ. Н.Энхбаярыг Ерөнхий сайд байх үед энэ үйл явц эхэлсэн шиг санагдаж байна. 2000 оны үед гэсэн үг. Тухайн үед МАХН 72 гишүүнтэй олонх байсан. Хамгийн анх олонх 72 гишүүндээ 10 сая төгрөг өгсөн юм. Сүүлдээ бол нийт гишүүддээ өгдөг болсон. Харин 250 орчим сая төгрөгт хүрснээр энэ асуудал Цэцэд очсон. Цэцээс ийм асуудал байж болохгүй гэх шийдвэр ч гарсан юм. Цэцийн шийдвэр ёсоор ийм зүйл байх ёсгүй. Өөрөөр хэлбэл төсвийг захиран зарцуулахад УИХ-ын гишүүд хөндлөнгөөс оролцож болохгүй. Төсвийг эцэслэн батлахад УИХ-ын гишүүн ямар байр суурьтай оролцохыг Үндсэн хуульд заагаад өгчихсөн. Тодруулбал, Үндсэн хуулийн 23.1-т “УИХ-ын гишүүн бол ард түмний илч мөн бөгөөд нийт иргэн, улсын ашиг сонирхлыг эрхэмлэн баримтална” гэсэн байгаа. Гишүүд өөрийнхөө тойрогт нийт улсынхаа эрх ашгийг бодож хандах ёстой. Бүтэн харах ёстой юм. Тойрог руугаа л юм хийхгүй бол болохгүй нь гэж яриад байгаа. Ингэж болохгүй ээ. Тэгэхээр Ерөнхийлөгчийн тавьж байгаа энэ санал зарчмын хувьд зөв.
Түүнчлэн ЖДҮ-ийн асуудлыг төрийн тэргүүн хөндсөн. Д.Эрдэнэбат сайдын үед ЖДҮДС-гийн мөнгийг хэнд олгох вэ гэдгийг сайд нь мэддэг байсан юм билээ. Энэ хүнд олгоорой гэсэн бичгийг банкинд хийж өгдөг байсан хэрэг. Харин одоогийн сайд нь шууд хуваарилсан юм байна. Банкинд бүртгэлгүй байдлаар олгожээ. Би тэр, энэ нь буруу гэж ярихгүй. Гэхдээ дээрх хоёр асуудалд эрх зүйн зөрчил гарч байна. Нэгдүгээрт, банк энэ мөнгийг олгодог байх хэрэгтэй. Ямар хүнд өгөх ёстой вэ гэдгээ зээл олгож байгаа банк хариуцах ёстой. Гэтэл энэ хоёр сайд хоёулаа энэ байдлыг зөрчжээ. Сайдуудад л хуваарилчихсан байна. Төв банкны ерөнхийлөгч “Энэ зээлүүдийг бүртгэхгүй байгаа. Бүртгэх хэрэгтэй” гээд яриад байна лээ. 20-иод хоногийн өмнө надад Монголын цахилгаан холбооноос “3000 төгрөгийн төлбөр хийгээгүй байна. Үүнийгээ төлөхгүй бол таныг Монголбанкинд бүртгүүлнэ” гэсэн мэдэгдэл ирсэн. Ийм жижиг төлбөрийг ч ингэж сайн бүртгэж байхад тэрбум шахуу төгрөгийг банк бүртгэхгүй байж болох уу. Арилжааны бүх банк мөнгөнийхөө хөдөлгөөнийг Төв банкинд тайлагнаж байх ёстой юм. Ингэж байж Төв банк мөнгөний бодлогоо барина биз дээ. Энэ бол том зөрчил. Ерөнхийлөгч энэ мэт асуудлыг зарчмын хувьд хөндсөн. Ямарваа нэгэн асуудлыг хөндөж тавихдаа “Миний асуудлыг шийдээгүй учир энэ асуудлыг чинь илчилнэ” гэсэн байдлаар хандаагүй байх гэж бодож байна. Энэ бол зөв юм. Өөр нэг зүйл нь хуульд захирагдах байдал муу байна. Манайд үүрэг гүйцэтгэгч гээд л бүрэн эрхийн хугацаанд ажилладаг хүмүүстэй болчихжээ. Ийм байж хэрхэвч болохгүй. Албан тушаал дээр хариуцлагатайгаар тавьдаг байх ёстой. Энэ нь хууль зөрчсөн, эмх замбараагүй байдал үүсгэсэн маш хортой зүйл юм.
-ЖДҮХС-гаас зээл авсан төрийн түшээдийн нэрс өдрөөс өдөрт нэмэгдсээр байна. Салбарынх нь сайд гэм буруугаа хүлээж албан тушаалаасаа огцрохоо мэдэгдсэн. Энэ тухайд таны байр суурь ямар байгаа вэ?
-Ямартаа ч сайд нь огцорно гээд өөрөө мэдэгдсэн байна лээ. Энэ бол хариуцлага хүлээж байгаа асуудал. Хамгийн гол нь тэрхүү олгогдсон зээлийг богино хугацаанд буцааж олгох ёстой. Эрх мэдлээ ашиглаж улсын мөнгөнөөс хулгай хийх явдал дэлхийн том асуудал болчихоод байна. Авлигалын эсрэг авах хамгийн том арга хэмжээ бол аж ахуйн нэгжүүдийн эзэд, удирдах зөвлөлийг нь ил тод болгох нь маш чухал. Мөнгө хаашаа очиж байгааг мэдэх боломжтой болно гэсэн үг. Их аятайхан болгож өгнө. Манайхан бол одоо тас нууж байгаа. Энэ асуудал нэлээн тэмцэлтэйгээр шийдэгдэх байх л даа.
-Эдгээр нь УИХ-ыг тараах хэмжээний асуудал мөн үү?
-Оронд нь юу тавих гэж байгаа юм бэ гэдгээ үргэлж бодох хэрэгтэй. Ямар механизмаар хийх юм. Одоо байгаа хууль эрх зүйн дагуу явах юм уу гэдгээ бодох нь чухал. Хэрвээ хууль эрх зүйн дагуу биш бол төрийн эргэлт гэдэг зүйл рүү л ордог юм шүү дээ. Ерөнхийлөгчийн санаа зовж байгаа нэг зүйл нь Үндсэн хуулийн асуудал байна. Үндсэн хуулийг ноцтойгоор өөрчилнө гэж хэлсэн. Тэр нь юуг хэлж байгаа юм гэдэг асуудал байна. Юуг хэлж байгаа нь тодорхойгүй байна. Тэгэхээр энэ асуудал тийм хялбар биш л дээ. Ямарваа нэг зүйл харагдаж байгаа шиг ээ амархан байдаггүй юм аа. Асуудал харагдаж байгаагаасаа илүү нарийн, түвэгтэй. Магадгүй асуудлын гүн рүү нь учраас амархан мэтээр харж байж болох юм. Бүх хувьсгал аюултай байдаг. Ялангуяа төрийн эргэлтийн байдалтай хийж байгаа хувьсгал тун аюултай. 1990 оны хувьсгалаар төрийн эргэлт хийгээгүй. Хуулийн дагуу явагдсан. Гэхдээ өөрчилж байгаа зүйл нь хувьсгалын шинжтэй байсан. Төрийн эргэлтийн маягаар хийж байгаа хувьсгалаар өмнөхөөсөө ч мууг орлуулаад тавьчихдаг аюул байдаг. Энэ бол хүн төрөлхтний болон маш олон улсын түүхэнд давтагдсан зүйл. Төрийн эргэлтийн байдалтай хийсэн хувьсгал дур зорго ноёлсон, өмнөхөөсөө ч дор нөхцөлийг үүсгэдэг.
-Ерөнхийлөгч “УИХ тарахгүй бол би өлсгөлөн зарлах уу” гэх зүйлийг ярилаа хэмээн олон нийт эгдүүцэж байх шиг санагдсан. Энэ тухайд?
-АТГ-ын дарга, Ерөнхий прокурор хоёрыг дуудсан юмдаг уу даа. Тэдэнд “Акулуудыг барь” гэх утгатай зүйлийг хэлсэн юм шиг байна лээ. “Хэрэв та нар ажлаа сайн хийхгүй бол би өлсгөлөн зарлах юм уу. Ингээд дэлхийд шившиг болох уу” гэж хэлсэн бололтой. Би ярилцлагыг нь үзээд иймэрхүү байдлаар тогтоосон. Миний хувьд Ерөнхийлөгчийг нийгэмд хандаж байгаа хандлага дээрээ том алдаа гаргалаа гэж үзэж байна. Ерөнхийлөгч Ард түмнээ сонсоно гэсэн нэрийн дор улсаа тойроод сөрөг ухуулга хийгээд явсан. Ерөнхийлөгч өөрөө тэртэй тэргүй том институци. Юу болж байгааг харж хийнэ. Асуудлыг өдөөн турхирах байдлаар хандаад байна аа. Төрийн тэргүүн Монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч гэсэн Үндсэн хуулийн чухал заалтыг нүдний цөцгий мэт хайрлан, ямар ч хурц асуудлыг зохистойгоор шийдэхийн төлөө уур амьсгалтай ярих ёстой. Дээр дурдсан жишээ бол ямар ч улсын Ерөнхийлөгчийн амнаас гармааргүй үг. Зөвхөн энэ үг чинь өөрөө Монгол Улсыг жижгэвтэр харагдуулж байна. Манай мэдээг тоож ил тавих газар байхгүй л байх. Гэхдээ Ерөнхийлөгч нь ингэлээ гээд элчингийн шугамаар аль хэдийнэ л явчихсан л байгаа. Би Ерөнхийлөгчийг нэг их чимхээд баймааргүй байна л даа, хөөрхий. Гэхдээ төрийн тэргүүн болох хүн ямар нэгэн алба хашдаг бол Ерөнхийлөгчийн тангараг өргөсөн өдрөөсөө л түүнээсээ чөлөөлөгдөх хуультай. Би л лав Жүдогийн холбооны ерөнхийлөгчийн албанаасаа гарлаа л гэж сонсоогүй. Гарахгүй яваад л байсан. Энэ зөрчлүүдээ зас, залруул гэж иргэн хүний хувиар хэлэх байна. Учир нь энэ мэт цуглаад байх юм бол өөрөө дорхноо огцрох зам руу явчихаж мэднэ. Турк багшийг хулгайлахыг завдсан асуудал гарсан. Үүн дээр Ерөнхийлөгчийн зүгээс дэмжиж оролцсон гэж би ойлгосон. Энэ бол ноцтой алдаа гаргаж байна. Турк Монголын талтай хамтарсан гэж хэлсэн. Ерөнхийлөгчийн зүгээс зөвшөөрсөн учраас л ороод ирсэн байна. Хүн хулгай хийх гэмт хэргийг дэмжиж оролцсон болгох гээд байна шүү дээ. Манайх жижиг улс. Бяр чадалдаа харьцангуй бодлого явуулах ёстой. Жижиг улсын оршин тогтнох чухал зүйл нь олон улсын эрх зүйн эсрэг байлдахгүй байх явдал. Харин ч түүнийг дэмжих замаар өөрийгөө хамгаалах ёстой. Гэтэл цаазын ялыг сэргээнэ л гээд байгаа. Энэ асуудал Цэц дээр явж байна. Хэлэлцэх юм гэнэ лээ. Цаазаар авах ялаас татгалзах тухай II нэмэлт протоколд нэгдсэн л бол гарах боломжгүй. Манай Үндсэн хуулийн 10.4-т “Монгол Улс Үндсэн хуультай харшилсан олон улсын гэрээ, бусад баримт бичгийг дагаж мөрдөхгүй” гэсэн байдаг. Олон улсын II нэмэлт протоколд нэгдсэн УИХ-ын хуулийг энэ заалтын дагуу Үндсэн хууль зөрчсөн гэж Цэцэд хандчихсан байгаа юм. Би Бага хурлын гишүүн байлаа. Тухайн үед Үндсэн хуулийн төсөл хэлэлцэж байлаа. Монголын автономийг гурван гүрний хэлэлцээрээр устгасан тухай асуудал гарч ирж, гадны улсууд манай тусгаар тогтнолд халдвал яах вэ гэх яриа өрнөсөн. Ингэж дээрх 10.4 гэх заалт орсон түүхтэй. Энэ нь биднийг юу ч мэддэггүй амьтад байсныг харуулж байгаа юм. Хамгийн сонин нь биднийг энэ хуулийг хэлэлцэж байх үед бид Олон улсын эрх зүйн гэрээний тухай Венийн конвенцид нэгдээд орчихсон байсан. Гэтэл энэхүү конвенцид жинхэнэ хамгаалалт нь байсан. Гайхамшигтай олон заалт тэр дотор байсан. Манай улс захиргаадалтын тогтолцоотой байсан учир олон улсын гэрээ конвенцид нэгдэн орсон ч практик дээр дагах бололцоогүй байж л дээ. Архивлачихдаг л байж. 1990 онд л анх нийтлэгдэж байсан. Гадаад харилцааны гэрээ эрхийн хэлтэс нь ч юугаа хийж байсан юм. Тэрхүү заалтыг оруулахад энэ чинь буруу шүү гэх дохио ирээгүй л юмдаг. Үндсэн хуулиас 10.4-ийг авах хэрэгтэй гэж би хэлдэг. Засахгүй байсаар л байгаа. Монгол Улс олон улсын эрх зүйн өөдөөс байлдах юм бол гурав дахь хөршийн бодлогоо үгүй хийнэ гэсэн үг.
-Та өнөөгийн улс төрийн нөхцөл байдлыг ерөнхийд нь юу гэж дүгнэж байгаа вэ?
-Би бол ерөнхийд нь аль нэг нам руу хазайхгүй ярихыг хүсдэг. Улстөржүүлэх байдлаар биш асуудлыг мөн чанар юундаа байна, яах ёстой вэ гэдэг талаас нь хандахыг хичээдэг. Ямартаа ч бүх зүйлийг Үндсэн хууль руу чихэх нь буруу. Би үүнийг зөвшөөрдөг. Гэхдээ Үндсэн хуулийн асуудлыг засахгүйгээр одоо ирж байгаа зүйлүүдээс ангижирч чадахгүй. Жишээ нь, яагаад гишүүдэд мөнгө хуваарилахаар болов, юунаас үүдсэн бол гээд бодоод үзье л дээ. Засгийн газрыг бүрдүүлэхдээ УИХ-ын гишүүдээр хэлэлцүүлдэг. Сайд нарыг толгой дараалан хэлэлцэж томилдог. Тэгэхээр энэ нь Засгийн газрыг, гүйцэтгэх эрх мэдлийг Их хурлаас хэтэрхий хараат болгочихож байгаа юм. Үндсэндээ улсынхаа эрх ашгийг бодсон төсөв хийчихээд УИХ-ын гишүүд баталж өгөхгүй, шантаажилна гэж айгаад байна. Ингээд ая тал засах зорилгоор Цэцийн дүгнэлт гарчихаад байхад л гишүүдэд мөнгө хуваарилах байдал далд хэлбэрээр үргэлжлээд байна. Үндсэн хуулийн төсөлд энэ санаа явж байгаа. Ямар нэгэн байдлаар төсвийг захиран зарцуулах эрхэд халдаж төсвийг хувиарлаж болохгүй гэдэг заалтыг сайн хийж өгөх ёстой юм.
-Таныг Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг дэмжиж байгаа юм байна гэж ойлгож болох уу?
-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг дэмжиж байгаа. Төсөв боловсруулах ажлын хэсэгт нь оролцоод явж байгаа. Надад илүү ихийг өөрчлөх сонирхол байдаг. Гэхдээ хамгийн гол нь хамтарч ажиллах хэрэгтэй. Хойш нь биш, урагш алхуулах эерэг өөрчлөлтийг бий болгох ёстой. Би сэтгэл дундуур байгаа ч гэсэн одоогийн байгаа нөхцөл байдлуудаас заримыг нь сайжруулах зүгт алхам хийж байгаасай л гэсэн хүсэл эрмэлзэлтэй байдаг.
-Үндсэн хуулиндаа хамаагүй гар хүрч болохгүй гэсэн хүмүүс олон байх шиг. Үндсэн хуулийг өөрчлөх цаг нь болсон уу?
-Үндсэн хуулийг өөрчлөхөд их болгоомжтой хандах хэрэгтэй. Улсын эрх ашгийн үүднээс л энэ өөрчлөлтөд хандах ёстой. Харанхуйгаар эсэргүүцэх хангалтгүй. Мэдлэгтэйгээр асуудалд оролцох, хамтарч ажиллах чадвар их чухал. Өс хонзон өвөрлөчихөөд асуудалд хандахгүй байвал их сайн.
-Засаглалын хэлбэрийг өөрчлөх боломжтой юу?
-Ардчилсан тогтолцооноосоо ухрахгүй байх гэж бодож байна. Ардчиллын үзэл санаанд сорилт тулгарч байгаа хэрэг юм л даа. Энэ ганцхан Монголд бус дэлхий дахинд тулгарч байгаа. Энэ сорилтыг даваад өнгөрч чадах байх гэж бодож байна. Ерөнхийлөгчийн болон парламентын засаглал Үндсэн хуулиа сайн хийж чадах юм бол хоёулаа ардчиллыг хамгаалах бололцоотой. Гэхдээ нэг зүйлийг хэлэхэд онол байвч өөрийнхөө Үндсэн хуулийг төгс сайн хийсэн нэг ч улс байхгүй. Би үүнд итгэл төгс байдаг. Тэгэхээр энэ хоёр тогтолцооны талаар би юу ч хэлэхийг хүсэхгүй байна. Энэ нь сайн, тэр нь муу гэж хэлмээргүй байна. Парламентын засаглалаа яагаад цааш нь аваад явах ёстой вэ гэвэл энэ бол 1990 онд хийсэн том сонголт юм. Нийгмийн том зөвшилцлийн үр дүн. Үүнийг буруутгахуйц үйл явдал болоогүй. Үүнд ч би итгэлтэй байгаа. Тэгэхээр энэ засаглалынхаа дутагдлыг сайжруулах ёстой юм.
-Эрх баригчид хагарал ихтэй байгаа. Энэ нь байх ёстой зүйл үү?
-Энэ Үндсэн хуультай холбоотой байж магадгүй. Үндсэн хуулийн сонгуулийн тогтолцоотой холбоотой байх. Манай Үндсэн хууль одоо можаритор тогтолцоотой байгаа. Цэвэр можаритор тогтолцоо. Энэ нь жаахан эмх замбараагүй байдал руу оруулаад байдаг. Тэгэхээр Үндсэн хуульд сонгуулийн тогтолцоог нэг мөр тогтоох ёстой. Одоо Үндсэн хуулийн төсөл дотор ямар тогтолцоо сонгож авахыг УИХ шийдэж байхаар хийсэн. Би үүнтэй санал нийлэхгүй байгаа. Би саналаа ч хэлдэг. Ингэж болохгүй гэдгийг өнгөрсөн 20 гаруй жилийн туршлага маш тод харуулсан. Эхлээд янз бүрийн тогтолцоогоор үзсэн шүү дээ. Цэвэр мажоритороор, олон мандаттайгаар, холимогоор гэх мэт. Гарч ирсэн Их хурал бүхэн Сонгуулийн хуулийг өөр, өөр болгоод яваад байсан. Эцэст нь 2016 оны сонгууль болохоос өмнө “Манай Үндсэн хууль можаритор тогтолцоог хуульчилсан байна” гэсэн Цэцийн шийдвэр гарсан. Яахав хялбарчлаад хэлчихэд эрх баригч нам бүхэн ямар сонгуулийн тогтолцоогоор сонгуулиа хийвэл манай нам ялах вэ гэсэн сэдлээр хандаж ирсэн. Урьд сонгогдсон бүх нам тийм байсан. Сонгуулийн тогтолцоог яаж өөрчилбөл би, бид ялах бол гэж баахан цагийг үр ашиггүй зүйлд зарцуулдаг. Хамгийн гайхалтай нь өөрчлөх тоолондоо тэд ялагдаж байсан юм. Тэгэхээр энэ зүйлд санааг нь зовоодоггүй болох хэрэгтэй. Сонгуулийн зохих ёсны тогтолцоог Үндсэн хуульдаа яс хийх ёстой. Тэрхүү тогтолцоонд дасаад улс төр нь төлөвшинө. Намууд нь ч төлөвшинө.
Хүмүүс “Муу хүмүүсээс л болоод байна. Үндсэн хууль дажгүй сайхан байна” гэж хэлэх юм. Манай бүх хуульч академчид “Үндсэн хуулийг өөрчлөх хэрэггүй” гэж ярьж байхыг ч сонслоо. Сайн тогтолцоо гэдэг муу хүмүүсийг ч бариад, хазаарлаад байдаг юм аа. Түрүүний хэлсэн ёсоор АНУ-ын Үндсэн хууль төгс биш байх. Гэсэн ч нэлээд популист нөхрийг яаж барьж, залуурдаад байгааг бид өдөр бүхэн харж, сонсч байна. Сайн тогтолцоо гэдэг ийм байдаг юм. Тэгэхээр нэр төртэй хуульчид нийгэмд хор цацаж болохгүй. Судлаад, мэдэгдээд байгаа зүйлийг харах хэрэгтэй. Нийгэм өөртөө тулгарсан асуудлыг шийдэж чаддаг байх ёстой. Одоо л болохоо байчихсан муухай амьтад гарч ирчихсэн, эдний үед л юм хийвэл сүйрнэ, намайг гараад очихоор л бүх зүйл сайхан болно, тэр үед л өөрчилнө гэсэн сэтгэхүйгээр асуудалд хандаж болохгүй.