Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга өнгөрсөн онд жил бүрийн есдүгээр сарын 1-ний өдрийг “Эх хэлний өдөр” болгон зарласан.Энэ өдрийг угтан Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлийн гишүүн, шинжлэх ухааны доктор, профессор Ц.Өнөрбаянтай уулзаж хэлний дархлаа болон саяхан хэвлэгдсэн гарсан “Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн журамласан толь” номын талаар ярилцлаа.
-Хэлний дархлаа хангаж байдаг зүйлсийн талаар яриагаа эхэлье. Монгол хэлний дархлааны гол онцлог юу вэ?
-Аливаа үндэсний хэл гэдэг тухайн үндэстний оршин тогтнох гол дархлаа юм. Тиймээс үндэснийхээ хэлийг хайрлах, хамгаалах, сурч, судлах, хойч үедээ ариун дагшин байдлаар нь өвлүүлэх шаардлагатай. Монгол хэл бол олон үндэстний хэлнүүд дотроос өөрийн өнгө төрхтэй, өнө удаан жилийн түүхтэй. Дэлхийн бусад хэлнүүдтэй харьцуулбал манай хэлний хэрэглэгч бага. Тухайн хэлээр ярьдаг хүний тоо олон байх тусам дархлаа сайжирдаг. Их зохиолч Д.Нацагдорж “Монголын үрс олон болтугай” гэж зүгээр ч хэлээгүй. Хүн ам олон болох тусам бид эх хэлээ авч үлдэж чадна. XIX зуун мөхөх хэлний тоонд Монгол хэл ороогүй. Үүний шалтгаан нь олон дархлаатай учраас тэр юм. Бид өөрсдийн утга зохиол, бичгийн хэлтэй. Монгол Улс кирилл бичгээр бичиж эх хэлээ дархалдаг бол Шинжааны Ойрадууд тод үсгээр, ӨвөрМонголчууд монгол бичгээр бичдэг. Ингэж бичиг үсгээр өөрийнхөө хэлийг дархлаажуулна гэдэг их чухал. Мөн олон хэл аялгууны өнгө төрхтэй нь хэлийг урт наслуулах нэг хүчин зүйл юм. Халх, ойрад, буриад, өвөр гэсэн дөрвөн том аялгуу дотроо салбар аман аялгуутай. Өөрөөр хэлбэл, найрал хөгжим шиг. Энэ олон өнгө төрхөө алдаж болохгүй. Халх аялгуу утга зохиолын суурь боловч бусад аялгууг түр гэсэн үг биш.
-Харь үгийн хэрэглээнээс болж эх хэлний дархлааны асуудал хөндөгдөх болсон. Үүнийг шийдэх гарц бий юу?
-Хэлийг ариун дагшин байлгаж, харь хэлний нөлөөнөөс хамгаалж байх хэрэгтэй. Хүүхдүүдэд багаас нь эх хэлэнд нь суурилсан сургалтыг явуулах нь зүйтэй. Монгол хэлний тухай хуульд ЕБС-ийн тавдугаар анги хүртэл гадаад хэл заахыг хориглосон. Даяаршиж байгаа том хэлний нөлөөнд эх хэлээ оруулж болохгүй. Харь үгийг нэвтрүүлэхдээ орчуулах, монголжуулж болно. Хятад хэлнээс орж ирсэн хоолны нэрийг танигдахгүй болтол нь өөрчлөөд авсан шүү дээ. Бууз, хуушуур, шарвин гээд дандаа л хятад үг. Мөн хүүхдүүдийг багаас нь утга зохиол уншуулдаг, ардын аман зохиолыг цээжлүүлдэг болчихвол сайнсан. Сүүлийн үед залуучууд үндэсний сонгодог зохиолуудыг уншихаа больсон. Мөхөх хэлний тоонд ороогүй гээд тайвширч болохгүй.
-Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлөөс “Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн журамласан толь” номын боловсруулан гаргажээ. Энэ талаар?
-Бичиг үсгийн албан ёсоор баталгаажсан дүрэмтэй, журамласан тольтой байх хэрэгтэй. Халх аялгуун дээр суурилсан бичиг үсгийн дүрмийг 1941 онд Ц.Дамдинсүрэн зохиосон гэдгийг хүн бүр мэдэж байгаа. Өнөөг хүртэл энэ дүрэмд өөрчлөгдсөн зүйл байхгүй. Зөвхөн эрх зүйн хувьд бүрэн баталгаажаагүй байсан юм. Тиймээс Ц.Дамдинсүрэн гуайн дүрмийг эрх зүйн хувьд баталгаажуулж, үүн дээр тулгуурлан журамласан толийг боловсруулан гаргасан. 1983 онд Б.Осор, Ц.Дамдинсүрэн хоёрын боловсруулсан “Монгол үсгийн дүрмийн толь” гарч байсан. Энэ толийг улам баялаг, дэлгэрэнгүй болгож 38 мянган толгой үгтэй толийг боловсруулан Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлөөр баталгаажуулаад Монгол Улсын хэмжээнд баримтлахаар болсон. Энэ бол бичгийн хэлний том ололт. Өөрөөр хэлбэл, баталгаажсан хуультай тольтой боллоо гэсэн үг.
-ЕБС-ийн сургуулиудын монгол хэлний багш нар журамласан толийг хүргэсэн гэж дуулдсан. Иргэд олон нийтэд хэрхэн хүргэх вэ?
-Энэ толийг боловсруулахын тулд сүүлийн хоёр жилийг зарцуулсан. Одоогоор цаасан болон цахим хэлбэрээр түгээгээд байна. Тэгэхээр бүх нийтэд хүрсэн гэсэн үг. Ялангуяа дунд сургуулийн бага ангийн багш нарт тараасан. Энэ толийг боловсруулахад МУИС, МУБИС, ШУА-ийн 20 гаруй багш, эрдэмтэд оролцсон. Ц.Дамдинсүрэн гуайн толь бичигт тодорхойгүй, эргэлзээтэй зарим заалт байсныг бид боловсронгуй болгосон. 38 мянган үг дотор давтамжтай хэрэглэгдэхээ больсон үгүүд ч бий. Хамгийн өргөн хэрэглээтэй мянга орчим гадаад үгийг оруулсан. Мөн эдгээр үгийг яаж хувилах талаар тусгасан гэдгээрээ онцлогтой. Мөн ГХЯ-ны Хэлний бодлогын үндэсний салбар зөвлөлтэй ярилцаж гадаад улс орнуудын нэр хаяг, Монгол Улсын аймаг, сум, дүүргүүдийн нэр хаягийг яаж бичих вэ гэдгийг журамласан. Ингэж үгийг журамлах нь хэлний дархлаанаас гадна монгол хэлний сургалтын чанарт хүртэл нөлөөлөх ач холбогдолтой.
Э.ЯНЖМАА