Эдийн засагч Ч.Хашчулуунтай ярилцлаа.
-Дэлхийн худалдааны дайн хэр хугацаанд үргэлжлэх бол гэсэн асуулт олон улсын анхаарлын төвд байна. Таны хувьд ямар таамагтай яваа вэ?
-Таны асуултад хариулахаас өмнө түүх сөхөх хэрэгтэй байх. Дэлхийн худалдааны дайн гэдэг их сонирхолтой тодорхойлолт. Их дээр үеийн түүхтэй. 1600, 1700 онуудад Англи, Франц гэх мэт Европын улсууд хоорондоо хөгжиж байхдаа бие биенийхээ барааг авахгүй, өрсөлдөгчийнхөө барааг үнэтэй болгож аль болох гадагшаа мөнгөө төлөхгүй байх, дотооддоо аж үйлдвэрээ хөгжүүлэх бодлогын урсгал байсан юм. Мерканталист гэж нэрлэдэг л дээ. Энэ үзэл бодол 200 гаруй жил үргэлжилсэн гэж үздэг. Тэр үед чөлөөт худалдааг хөгжүүлэх шаардлагагүй, улс орнуудад аль болох хаалттай байх ёстой, бүх юмаа дотооддоо үйлдвэрлэх учиртай гэж үздэг байсан. Ингэснээрээ дотоодын үйлдвэрлэгчдээ хамгаалдаг байж.
-Эртний Европын улсуудын худалдааны дайн ямар шалтгаанаар зогссон юм бол?
– Англи улс 1840-өөд оны үед өндөр хөгжиж, аж үйлдвэржсэн орон болсноос үүдэлтэй. Үйлдвэрлэгч болсон улсад бараагаа гадагш экспортлох сонирхол төрж таарна. Гэтэл бусад бүх улс зах зээлээ хаачихсан нь Англид том асуудал болсон л доо. Колони орнуудынхаа зах зээлийг хүчээр нээсэн. Хятадтай хэд хэдэн удаа байлдсан байдаг юм. Английн бараанд долоон тусгай боомт гаргаж өг гэж тулгасан. Чөлөөт худалдаа гэдэг үзэл энэ үеэс хөгжиж эхэлсэн түүхтэй. Английн жишээг бусад өндөр хөгжилтэй улс дэмжсэн. Сонсоход гоё ч цаад утга нь өөрийнхөө үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг бусад улсад зарна гэсэн санаа шүү дээ. Ингээд Франц, Америк зэрэг бусад улс энэ аргыг хэрэглэж эхэлсэн. Бие биенийхээ бараан дээр татварын тарифаа аажмаар буулгая, хэн хэнийхээ барааг авъя гэсэн ойлголцолд хүрцгээсэн. Колони орнуудын хувьд өндөр хөгжилтэй улсын барааг ямар ч хязгааргүйгээр авдаг зах зээл байсан л даа. Үүнээс болж колони улсууд дампуурч, өлсгөлөнд нэрвэгдсэн түүх өчнөөн бий. Нэг тод жишээ нь Энэтхэг. Энэтхэг өөрийн гэсэн гар оёмолын том салбартай байсан. Даавуугаа өөрсдөө хийж явсан түүхтэй ард түмэн. Английн хувьд даавуугаа аж үйлдвэрийн аргаар хийдэг учраас Энэтхэгийнхээс хамаагүй хямд байж. Англиас Энэтхэг рүү даавуу экспортолж эхлэнгүүт бараг сая хүн өлсч үхсэн гэдэг. Оёмолын салбар нь дампуурч, олон хүн ажилгүй болж, бослого хүртэл гарч байсан. Английн барааг авахгүй гэсэн тэмцэл өрнөсөн хэрэг. Англичууд тэр бослогыг хүчээр дарж өөрийн улсынхаа барааны ноёрхлыг Энэтхэгийн зах зээлд тогтоож байсан. Англи, Америкийн зөрчилдөөн ч тэндээс эхлэлтэй гэж үздэг. Америк ч Английн колони байсан үе. Яг үнэндээ Америкт Английн иргэд амьдарч байсан л даа. Английн хатан хаан америкчуудад цайгаа зарахдаа маш үнэтэй худалдаалсан. Тэр үед америкчууд уурлаж хатан хааны цайг тээвэрлэж очсон усан онгоцыг шатаасан түүхтэй. Үүнээс үүдэж бослого гараад Америк тусгаар тогтнолоо зарласан юм.
улс оронд чинь эзэн байна уу, юу болоод байна вэ. Монгол Улсад хэн дуртай нь хүрч ирээд хүссэн хүнээ чирээд аваад явдаг болчихсон юм уу, ямар үйл ажиллагаа болоод өнгөрсөн бэ гэсэн асуулгыг хүргүүлсэн. Тухайн өдрийн үдээс хойш манай намын Улс төрийн зөвлөлийн гишүүд цуглаж болж буй үйл явдалтай холбоотойгоор Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдад хандсан мэдэгдэл гаргасан. Мөн холбогдох яам, хууль хяналтын байгууллагын удирдлагуудад шаардлага хүргүүлсэн байгаа.
-АНУ-ыг тусгаар тогтноход сүрхий нөлөөлжээ. Дараа нь яасан?
-1929 онд АНУ хүчтэй хямарсан. Сенатын хоёр гишүүн “Гадаадаас бараа авахаа болино. Импортын бараан дээр маш өндөр татвар ногдуулъя” гэсэн санал гаргасан байдаг. Тухайн үед Америкийн эдийн засагчид болон бусад улсууд маш буруу санаа гэцгээж байсан. Америк гаднаас бараа авахгүй гэвэл бусад улс ч Америкаас бараа авахаа болино гэсэн хандлага хүчтэй анзаарагдсан ч Сенат тэр хуулийг баталсан. Ингээд гучаад оны эхээр Америк бараг импортын 30 мянган бараанд өндөр татвар ногдуулчихсан. Европын улсууд зүгээр суугаагүй. Хариу үйлдэл хийж Америкийн бараанд татвар ногдуулсан. Ийм шалтгаанаар дэлхийн худалдааны хэмжээ 20-30 хувиар унасан гэдэг юм. Дэлхийн эдийн засгийн хямрал болсон нь ийм түүхтэй. Дэлхийн эдийн засгийн 1933 оны их хямрал гэж ярьдаг. Тэр хямралаар Германд хувьсгал болж Гитлер Засгийн эрхэнд гарч байсан. Америкийн тэр бодлого өөрийнхөө эдийн засгийг ч хорлосон. Дэлхийн эдийн засгийн хямралыг ч бий болгосон.
-АНУ одоо ч гэсэн яг ийм зорилгоор, дотоодын үйлдвэрлэгчдээ хамгаалах гэж худалдааны дайны гол оройлогч болчихоод байна уу?
-Тухайн үед өрнөж байсан үйл явдалтай бага зэрэг төстэй. Гэхдээ өмнөх шигээ ширүүн гэхээс илүү сонирхолтой гэмээр үйл явц өрнөж байна. Америк дэлхийн эдийн засагт номер нэгт жагсдаг. Эдийн засгийнх нь зарим салбар дэлхийн худалдаа аль болох нээлттэй байгаасай гэж хүсдэг. Жишээ нь, Америкийн банк санхүүгийн салбар. Дэлхийн хэмжээнд ажиллах сонирхолтой байдаг. Яагаад гэвэл дэлхийн санхүүгийн төв Нью-Йоркод бий. Тэнд бүх дэлхийн мөнгө эргэлддэг. Тэгэхээр Америкийн банкууд “Ямар ч улс байсан яах вэ, бүгдтэй нь бизнес хийе. Мөнгөө өгч л байг, мөнгийг нь эргэлдүүлээд аль аль талдаа ашигтай байя” гэцгээх нь тодорхой. Энэ сонирхлын тухайд Б.Клинтон зэрэг өмнөх зарим ерөнхийлөгчтэй нь холбоотой гэж ярьдаг. Хилари Клинтон төрийн нарийн бичгийн дарга байхад ч дэлхийн эдийн засгийг аль болох нээлттэй болгоё, глобалчилъя гэсэн хөдөлгөөн өрнөж байсан юм. Тэр утгаараа ч АНУ зах зээлээ нээж, Дэлхийн худалдааны байгууллагыг дэмжиж, Ази Номхон далайн орнуудын худалдааны бүсийг бий болгоод явж байсан. Гэхдээ энэ хандлага бодлого Америкийн зарим дотоод салбаруудад маш хортойгоор нөлөөлсөн. Тодруулж хэлбэл аж үйлдвэрийн салбарт нь. Жишээлбэл, төмөрлөгийн салбар байна. Төмөрлөг, гангийн салбарт цалин багатай өрсөлдөх чадвартай зах зээлүүд бий. Гангийн салбар гэж ярихад номер нэг үйлдвэрлэгч нь Хятад улс. Тэгээд Солонгос, Хятад. Нэмж дурдвал Герман, Европын улсууд бий. Америкийг зах зээлээ нээнгүүт энэ улсуудад маш том давуу тал үүссэн. Эдгээр улсын зүгээс бүтээгдэхүүнээ Америкийн зах зээл дээр чөлөөтэй гаргаж эхэлсэн. Үүнээс болж Америкийн дотоодын аж үйлдвэрийн салбартай хүчтэй цохилтод орсон л доо. Ийм шалтгаанаар хүчтэй зөрчил гарч эхэлсэн. Яг үнэндээ Америкт ажлын байр чухал. Тодруулж хэлбэл дотоодын аж үйлдвэрийн салбарууд нь илүү чухал гэсэн үг. Америкийн ган, төмөрлөг, электроникийнхон өрсөлдөөн ялагдаж буй нь илт харагдаж байсан. Зарим нөхцөлд Америк руу орж ирсэн ган, төмөрлөгийнхөн зориудаар хямд үнээр нийлүүлдэг гэх мэтээр шударга бусаар өрсөлдөж байсан гэсэн яриа бий.
-Хятадын хувьд ажиллах хүчин нь хямд болохоор үнэ буулгах аргаар өрсөлдсөн байх…?
-Ажиллах хүчин хямдаас гадна улсаасаа татаас авчихдаг. Америкийн компаниуд татаас авдаггүй. Тиймээс хямд үнээр нийлүүлэх асуудал биш. Үр дүнд нь Америкийн компаниуд дампуурч байгаа. Шударга бус гэж эсэргүүцсэн нийгмийн хөдөлгөөн их байсан. Мөн Трамп ерөнхийлөгчийн гэр бүлийн бизнесийн онцлогийг бодох хэрэгтэй. АНУ-ын ерөнхийлөгч үл хөдлөх хөрөнгийн бизнестэй. Үл хөдлөхийн бизнес бараагаа экспортолдог салбар биш. Дотооддоо худалддаг онцлогтой. Дотоодын иргэд нь цалинтай орлоготой бол Трампын хувьд бизнес зөв явж байна гэж харагдана. Түүнээс биш хамаг мөнгө нь гадагшаа урсч, америк иргэд ажилгүй болоод байвал буруу бизнес гэсэн ойлголт төрнө. Трампын хувьд Америкийн дундаж орлоготой ажилтнууд нээлттэй худалдаанаас болж их хэмжээгээр хохирсон гэж үзсэн.
-Тэгвэл Америкийг зах зээлээ дэлгэснээс болж хамгийн их хожсон орнууд гэвэл ямар улсууд байна?
-Европын улсууд. Америк руу их хэмжээний бараа экспортолдог. Европын машинууд байна. Америкчууд Европын “Бенз” гэх мэт машиныг худалдаж авах дуртай. Харин европчууд америк машин авдаггүй. Дараа нь Хятад орно. Америкаас авч байгаа бараа нь бага. Экспортолж байгаа нь маш их. Америкаас авч болох бараанд машин багтана л даа. Гэхдээ зах зээлээ зориуд хаалттай байлгадаг. Шударга бус хандлага. Трампын зүгээс харвал иймэрхүү том зөрчлүүд гарч ирээд Америкийн эдийн засгийг боож байна гэсэн сэтгэгдэл төрсөн болов уу.
-Америкийн зүгээс технологи хулгайлаад байна гэсэн гомдлыг Хятадын талд тавиад байгаа анзаарагддаг. Худалдааны дайнд нөлөөлсөн шалтгаануудын нэг мөн үү?
-Нөлөөлсөн. Америкийн компаниуд Трампт олноороо гомдол гаргасан байдаг. Хятадын Засгийн газар “Made in China-2025” гэдэг шинэ хөтөлбөр зарласан. Тэр хөтөлбөрийн дагуу Хятадын Засгийн газраас маш их хэмжээний мөнгө гаргаж дотоодын электроник, ялангуяа нарны зай гэх мэтийг түлхүү хөгжүүлнэ гэсэн. Нарны зайгаар гэхэд зорилгодоо хүрчихсэн. Араас нь электроник, компьютер орж байгаа. Хятадын зорилго бол 2030 он гэхэд дэлхийн хамгийн шилдэг хиймэл оюун ухааныг бий болгох юм. Үүнийг Америкийн том компаниудын зүгээс харахад бизнесийн том өрсөлдөгч болж байна. Дээрээс нь шударга бус өрсөлдөгч. Яагаад гэвэл Америкийн компаниуд зах зээл дээр ажиллаж байхад Хятадууд Засгийн газраасаа маш их хөрөнгө авч байна. Тэгэхээр Хятадууд ерөөсөө дийлдэхгүй. Үүнээс болж Трамп эхний ээлжинд хоёр хөрш болох Канад, Мексик, Европын орнууд, Хятадтай харилцаагаа сайжруулах ёстой гэсэн шийдвэр гаргасан. Энэ шийдвэр нь 2018 оны нэгдүгээр сараас хэрэгжиж эхэлсэн. Нэгдүгээрт, эдгээр орнуудтай харилцаж байгаа харилцаанд юу нь болохгүй байгааг илэрхийлсэн. Америкийн зүгээс одоогийн тогтолцоогоо өөрчлөхгүй байгаа, зах зээлийг нь сорж байгаа бүх зүйлийг хэлсэн. Тэгээд Европын холбоо эхлээд үүнийг хүлээн зөвшөөрөөгүй. Харин өнгөрсөн долдугаар сард Европын холбоо, АНУ хоёр харилцан тохиролцож чадсан. Ингэхдээ Америкийн саналыг хүлээн зөвшөөрсөн. Америкийн барааг худалдан авахыг дэмжинэ. Дээрээс нь Америкаас их хэмжээний байгалийн хий авна гэж тохирсон. Европ бол нэг ёсондоо зөөлөрчихлөө гэсэн үг.
-Хятадын хувьд…?
-Хятад одоохондоо бууж өгч байгаа шинж ажиглагдаагүй. Яг адилхан хариу үйлдлүүд хийгээд байгаа. Зарлагдсан байгаа хориг гэвэл Хятадын тавин тэрбум долларын экспорт дээр Америкийн Засгийн газар тарифаа нэмсэн. Энэ бол эхний ээлжний асуудал. Үүний хариуд Хятад Америкийн хэд хэдэн хүнсний бүтээгдэхүүнийг худалдан авахаа зогсоосон. Ялангуяа цууны найрлагад ордог шар буурцагийг хорьсон. Шар буурцагийг хамгийн их хэрэглэдэг улс бол Хятад. Хамгийн их үйлдвэрлэдэг улсын нэг нь Америк юм. Америкийн эскпортын 50 хувь, Хятадын зах зээлийн 50 хувийг шар буурцаг эзэлдэг. Ингээд авахгүй гэж зарлахаар Америкийн шар буурцагийн тариачдад маш хүнд цохилт болж байна. Эдгээр тариачидын ихэнх нь Трампыг дэмждэг Бүгд найрамдах намын хүмүүс байдаг. Трампын зүгээс харахад худалдааны алдагдалаа багасгахгүй бол Хятадаас авдаг бүх барааны үнийг дахиад нэмэгнэ гэдгээ зарласан. Дараагийн ээлжинд 200 тэрбум экспортыг зарлачихсан байгаа. Бүхэлдээ 505 орчим тэмбум долларын экспортод хориг тавих болно гэж Америкийн зүгээс мэдэгдсэн.
-Хятадын зүгээс үүний эсрэг ямар арга хэмжээ авч байгаа вэ. Буулт хийх болов уу?
-Хятадын зүгээс эсрэг арга хэмжээ авч байгаа ч буулт хийх бодолтой байхыг үгүйсгэхгүй. Буулт хийхээсээ илүү өөр зүйл дээр Америкийн бизнест саад учруулж байгаа. Жишээлбэл, гар утасны антений сигнал хүлээн авдаг бичил долгион дамжуулагчийг “Куалкомм” гэдэг Америкийн компани үйлдвэрлэдэг. “Куалкомм” салбарынхаа өөр нэг том компанийг худалдаж авах гэж л дээ. Гол зах зээлүүд шударга өрсөлдөөнийг дэмжих үүднээс салбартаа тэргүүлдэг компаниуд нийлэхийг дэмжих эсэхээ илэрхийлдэг. Америк, Европ бол үүнийг дэмжсэн бол Хятадын зах зээл үүнийг зөвшөөрөхгүй гэсэн хариу өгсөн. Энэ бол 43 тэрбум долларын бизнес байгаа. 43 тэрбум доллараар Америкийн компани Европын компанийг худалдаж авна гэхэд Хятадын тал зөвшөөрөхгүй гэхээр байдал хүндэрч байгаа юм. Байдал хэцүү болж эхлэнгүүт Америкийн тал буулт хийсэн. Урьд нь Хятадын “ZTE” компанийг Америкийн технологийн компаний санааг хулгайлсан гээд дахин технологи авахыг нь хорьчихсон байсан. Харин сая буулт хийгээд “ZTE”-д тавьсан хоригоо зөөлрүүлье гэж ярьж байгаа. Хэрэв Хятадын Засгийн газар “ZTE” компанид тавьсан хоригоо зөөлрүүлчихвэл Америкийн компани Европын компанийг худалдан авахыг дэмжинэ гэсэн. Иймэрхүү нааштай зүйлүүд байгаа. Гэхдээ энэ бол хөрөнгө оруулалт талын зүйл. -Худалдаа талдаа ямар нэг буултыг аль аль талаас гараагүй байна.
-Америкийн талаас Хятадад тавьсан хориг манайд хэрхэн нөлөөлж байна вэ?
-Хятадын талаас буулт хийх нь хүндрэлтэй. Яагаад гэвэл Хятад бол дэлхийн гангийн үйлдвэрлэлийн 50 хувийг эзэлдэг номер нэг үйлдвэрлэгч. Гангийн үйлдвэрлэл Хятадын эдийн засгийн ноён нуруу. Бүх юм үүн дээр суурилдаг. Ган бол төмөр зам, авто зам, барилга гээд бүх зүйлд ашиглагддаг. Тэр нь манай экспортод нөлөөлдөг. Монголоос төмрийн хүдэр, коксжих нүүрс авдаг. Хятадын эдийн засаг дотор дөрвөн сая хүнийг ажлын байраар хангадаг хамгийн том салбаруудын нэг. Хамгийн том экспортын салбар. Энэ дээр нь Америк хориг тавиад байна. Америкийн зүгээс Хятадын ган бол хэт хямдхан, засгийн татаастай учраас зах зээлд шударга бусаар өрсөлддөг гэж үздэг.
-Худалдааны дайн яг хэзээнээс өрнөж эхлэв?
-2015 оноос хойш өрнөж байна. Обама ерөнхийлөгч байх үед үүнийг тоохгүй байсан. Дэлхийн худалдааны байгууллагын хүрээнд шийдэж болно гээд орхичихсон. Трамп бол үүнийг орхиё гэж бодоогүй. Үүнийг их чухалчилж авч үзсэн. Хятадын гангийн импорт Америкийн үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлж байна гэж хүртэл хэлсэн удаатай. Дэлхийд ганг экспортолдог хэдхэн орон байдаг. Япон, Солонгос, Европын орнууд. Япон Америк руу ган экспортолдог. Японоос өөрсдийнхөө экспортолж байгаа ган нь Америкийн дотоод эдийн засгийн аюулгүй байдалд сөргөөр нөлөөлж байгаа нэг ч зүйл байхгүй гэж зарласан.
Америк улс Солонгосоос авдаг ган дээр хориг ноогдуулахгүй гэж тохирсон. Оронд нь Солонгосоос авдаг автомашины тоогоо барина гэж тохирсон. Өөрөөр хэлбэл Америкийн дотооддоо өөрсдийнхөө үйлдвэрлэсэн автомашинаа худалдахыг дэмжиж байна гэсэн үг. Жижиг оврын ачааны машины худалдаанд Солонгосын тал буулт хийсэн. Германы хувьд Америкийн машинд ноогдуулдаг татвараа нэмэхгүй гэж тохирсон. Европын зүгээс Америкт илт буулт хийж байгаа. Байгалийн хийг Америкаас авна гэдэг их чухал шийдвэр.
-Европын орнууд байгалийн хийг Америкаас авах шийдвэр гаргасан. Гэтэл манай хойд хөрш Оросын байгалийн хийн экспортоороо дотоодын зах зээлийнхээ ихэнх хувийг бүрдүүлдэг. Энэ шийдвэрийг Оросын тал хэрхэн хүлээн авч байна вэ?
-Хойд хөршийн хувьд байгалийн хийн бүтээгдэхүүн нийт экспортын гуравны хоёрыг эзлэдэг. Төсвийн орлогын гуравны хоёрыг бүрдүүлдэг. Тэрний гол худалдан авагч Европ тэр дундаа Герман юм. Тэгэхээр Герман болон Европын орнууд Америкаас байгалийн хий экспортолно гэхээр Оросны дургүйцлыг маш их хүргэж байгаа гэсэн үг.
-Энэ дайны гол хоёр оролцогч нь Трамп, Си нар юм байна. Хэн нь илүү хохирох амсах вэ. Мэдээж аль аль талд нь асуудал гарна. Одоо анзаарахад Хятадын тал илүү хохирох юм шиг харагдаж байна?
-Худалдааны дайнд хожих тал байхгүй гэж ярьдаг. Хэн илүү хохирох вэ гэвэл магадгүй Америк илүү хохирох байх. Яагаад гэвэл Америкт гадаадаас авч байгаа ганг салбар маш их байгаа. Жишээ нь, машин угсардаг салбарууд байна. Хямд ганг аваад, хямд машин хийнэ гэсэн үг. Тэр нь илүү борлогдоно. Гэтэл эд анги нь үнэтэй болох юм бол Америкийн машин өөрөө үнэтэй болно. Ингэснээр борлуулалтад муугаар нөлөөлнө. Үүнтэй холбогдуулан Америкийн автомашин үйлдвэрлэгч компаниудын хувьцаа бараг 10 хувиар унасан. Тэр нь Америк машины борлуулт муудах нь ээ гэсэн хүлээлтийг бий болгож байна. Яагаад гэвэл импортын эд анги болон ган нь үнэтэй болсонтой шууд холбоотой. Дээр нь Америкийн үйлдвэрлэж байгаа гар утаснуудын эд ангиудын угсралт Хятадад хийгддэг. Эдгээр эд ангиудын угсралтад тариф ноогдуулах юм бол бас л үнэ нь нэмэгдэнэ. Манайхны дуртай IPhone гар утасны үнэ нэмэгдэнэ гэсэн үг. Ингээд тооцоод үзэхээр Америкийн гангийн салбарт 140 мянган хүн ажилладаг. Гаднаас хямд ган авч ирдэг бусад салбарууд нийлээд зургаан сая хүн ажилладаг. Тэгэхээр 140 мянган хүн үү, зургаан сая хүн үү гэдгийг шийдэх цаг ирнэ гэсэн үг.
-Худалдааны дайн хэдий хугацаан үргэлжлэх бол. Үүнийг тооцоолж болох уу?
-Хэлэхэд хэцүү л дээ. Ямар ч байсан Европ, Америк хоёр тохирчихлоо гэж бодьё. Дараагийн ээлжинд Мексик, Канад хоёр Америктай хэлэлцээр хийж байгаа юм байна лээ. Уул нь Трампын санаа нь Мексикт барааг хямдхан угсраад Америкийн ажлын байруудыг байхгүй болж байна гэх гомдлыг шийдчих юм бол өөр асуудал байхгүй. Ерөнхийдөө бусад өндөр хөгжилтэй орнууд Америкт дургүйцлээ илэрхийлж байна. G7-гийн уулзалт дээр илэрхийлсэн. Гэхдээ Трампыг ойлгож болно. Яагаад гэвэл дотоодын зах зээлээ хамгаалах арга хэмжээ авч байна. Бусад орнууд бүгдээрээ ийм арга хэмжээ авч байхад адилхан хөдлөх хэрэгтэй. Нөгөө талаас Трампын нэг буруу юм гэхээр Америк гадаадаас маш их хэмжээний бараа худалдан авдаг ч гэлээ гадагшаагаа маш олон үйлчилгээг экспортлодог. Жишээ нь, аялал жуулчлал, санхүүгийн үйлчилгээ байна. Тэр нь бараг дүйцдэг гэж байгаа юм.
-Импортоо бараг нөхдөг гэсэн үг үү?
-Тийм. Тэгэхээр Америкийн эдийн засагчдын хувьд зөвхөн худалдааны дайнд үйлчилгээний салбараа орхиж болохгүй. Худалдааны алдагдалыг харах нь өрөөсгөл зүйл. Ингэж хандаж болохгүй гэсэн саналуудыг гаргаж эхэлсэн. Хятадын эдийн засаг улам хүчирхэг болоод байгаа. Энэ дунд хамгийн орчин үеийн электроникийн технологи, хиймэл оюун ухаан зэрэг салбарууд түлхүү хөгжиж байна. Эдгээр нь төр засгаасаа маш их дэмжлэг авч байгаа. Нөгөө талаас Америкийн компаниуд энэ зөрчлийг яах вэ гэсэн асуудлыг шийдэж чадахгүй байна. Хятадын зүгээс эд нарыгаа гаргаж байж дотоодын эдийн засгаа өөд нь татна гэж үзээд байгаа шүү дээ.
-Одоо Хятадын Засгийн газар эдийн засагаа хөгжүүлэхэд ямар бодлого баримталж байгаа вэ?
-Өнгөрсөн 30 жил Хятад улс хямдхан бараа хийж дэлхийд гаргаад дотоодын ажилгүйдлээ багасгана гэсэн бодлого барьж ирсэн. Экспортоо нэмэгдүүлж хөгжих бодлого барьсан. Тэр нь тулцан. Яагаад тулцан бэ гэхээр бусад орон дургүйцэж байна. Хятадын дотоодын цалин хөлс өсч байна. Хэмжээ хязгааргүй бараа экспортолох нь буурч эхэлсэн. Иймэрхүү зүйлст тулчихсан. Тэгэхээр 2009 оноос хойш дотоодын зах зээлээ хөгжүүлэх бодлого хэрэгжүүлж эхэлж байгаа. Үүний гол хэсэг нь хямдхан бараа хийхээсээ илүү оюун ухааны багтаамжтай, өндөр технологийн бараа хийх нь зөв байх. Дотоодын зах зээлийг дэмжих гээд төрөл бүрийн бодлого боловсруулсан. Тэр нь Америкийн тавьж байгаа шаардлагыг биелүүлэхэд хэцүү байдалд хүргэсэн. Одоо Америкийн шаардлагыг биелүүлье гээд Засгийн газар дотоодын компаниудыг дэмжих дэмжилэгээ зогсоолоо гэхэд хөгжил нь дагаад зогсоно. Тийм учраас биелүүлэхэд хэцүү. Нөгөө талаас Хятадын цалин өндөр болоод, дээрээс нь Америкаас эдийн засгийн томоохон салбаруудад хориг тавьж эхэлсэн. Энэ нь зүүн өмнөд азийн бусад орнуудад том завшаан болж байна.
-Эдгээр нь ямар орнуудад юм бол?
-Малайз, Филиппин, Тайланд орнуудын эдийн засаг сэргэсэн. Яагаад гэвэл компаниуд нь Хятадын хоригоос айгаад үйлдвэрүүдээ шилжүүлсэн. Тайланд өдийг хүртэл машинаараа их алдартай. Түүнээс биш технологийн талаас дэлхийд нэр нь гарч ирдэггүй. Тэгэхэд сая индекс нь сэргэчихсэн байсан. Филиппин бол электроник технологийн салбарт IPO хийх гэж байна. Урьд нь Хятад ноёрхож байсан. Тиймээс одоо боломж гарч ирж байна гэсэн үг. Тайвань их баяртай байна гэсэн. Яагаад гэвэл гар утас угсардаг гол технологийг эзэмшдэг. Заавал Хятад гэлтгүй хаа сайгүй үйлдвэрүүдээ байгуулж чадна. Мөн Вьетнамын дундаж цалин 80 доллар орчим байдаг. Сүүлийн үед энэ нь өссөн. Ингэснээрээ Хятадтай өрсөлдөх болсон. Дээрээс нь Хятадын Засгийн газар өмнөх жилүүдэд гадаадын хөрөнгө оруулагчидтайгаа муудалцсан тал бий. Ялангуяа Япончуудтай их муудалцсан. Таван жилийн өмнө Тоёотагийн үйлдвэрүүдийн үйлвэрчний эвлэл нь маш их ажил хаяж байсан. Хятад бол дотооддоо Засгийн газрын зөвшөөрөлгүйгээр ажил хаялт болно гэсэн ойлголт байхгүй. Гэтэл Тоёотагийн үйлдвэрүүд ажил хаяж, жагсаал хииж эсэргүүцсэн тохиолдол гарсан. Тиймээс Японы компаниуд энэ байдлыг дүгнээд нэгдүгээрт хэд хэдэн үйлдвэрүүдээ гадагшаа шилжүүлсэн. Үлдсэн хэсгийн нь буцааж Японруугаа татсан. Тэгэхээр Япон ч гэсэн энэ дайнаас ашиг олох боломжтой. Нэгэн үед Япон Хятадын аж үйлдвэрийн салбарыг дэмжсэн бол одоо эргээд өөрсдийгөө дэмжих талтай байна. Дэлхийн худалдааны үечлэл байдаг. 300 жилийн өмнөх худалдааны дайн одоо давтагдаж байгаа.
Ц.Баасансүрэн