Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн Хүүхэд, өсвөр үеийн асуудал, эрдэм шинжилгээ хариуцсан мэргэжилтэн Т.Мандхайтай ярилцлаа.
-Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төвд “Өнгөт өдөр” урлагаар анагаах өдөрлөг болж байна. Энэ талаар тодруулахгүй юу?
-Америкийн “Hospital art” гэсэн сан бий. Тус сангийн урлагийн мэргэжилтнүүд Монголд хоёр дахь удаагаа ирж байгаа юм. Бид тэдэнтэй хамтарч “Өнгөт өдөр” урлагаар анагаах сэтгэл заслын өдөрлөгийг зохион явууллаа. Уг арга хэмжээнд энэ жил гурван эмнэлэг хамрагдсан. Тодруулбал, Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төв, Шастины нэрэмжит Улсын гуравдугаар төв эмнэлэг, Хавдар судлалын үндэсний төв дээр өнгөрсөн даваа гаригаас энэ сарын 18-ныг хүртэл зохион явуулсан. Өдөрлөгт хавдартай, мэдрэлийн өвчтэй, харвалтын дараахь шинж тэмдэгтэй хүн, ямар нэг өвчнийг даван туулж байгаа хүмүүс хамрагдсан юм. Мөн хүүхэд, өсвөр үеийнхэн, стрессээс шалтгаалсан эмгэгтэй үйлчлүүлэгчид гээд 100 орчим хүн оролцсон. Дэмжиж, хамтарч ажилласан байгууллагууддаа талархал илэрхийлье.
-Сэтгэцийн өвчтэй хүмүүсийг урлагаар анагаах нь ямар давуу талтай вэ. Мөн сэтгэл зүйч, сэтгэл зүйн туслалцаа үзүүлсэн үү?
-Сэтгэл засалч, нийгмийн ажилтан, сэтгэл зүйч, сэтгэл зүйн тусламж үйлчилгээ үзүүлсэн. Манай улсад сэтгэцийн өвчтэй хүнийг урлагаар анагаах нь давуу талтай гэсэн судалгааны үр дүн гараагүй байгаа. Бид одоогоор цөөн хүн хамруулж судалгаа явуулсан байгаа юм. Харин дэлхий нийтэд хийгдсэн олон судалгаа байдаг. Хавдартай эмчлүүлэгчид, уур бухимдлын асуудалтай хүн, стрессээс шалтгаалсан сэтгэцийн эмгэгтэй, нойргүйдэлтэй, сэтгэл гутралд орсон, сэтгэл түгшилттэй, архаг ядаргаатай гэх зэрэг асуудалтай хүмүүс зураг зурах нь стрессийн түвшинг бууруулдаг гэж үздэг. Хүн стресст ороход ихсэх гормонууд гэж бий. Тэрхүү гормоныг урлагаар тодорхой хэмжээнд бууруулдаг гэсэн судалгаа, шинжилгээ байдаг. Нэг ёсондоо эмгэгийг эмгүйгээр эмчлэх орчин үеийн дэвшилтэт арга юм билээ
Манай төв зураг зуруулах, шүрээр бугуйвч, ээмэг болон төрөл бүрийн зүйл хэлхэх, гибсээр баримал барих зэрэг эмчилгээний аргыг 60, 70-аад оноос хойш хэвшил болгож ирсэн. Сэтгэцийг нөхөн сэргээх клиник гэж бий. Тэнд өдөр бүр эмчилгээнд ирж, хяналтад байдаг хүмүүс уг үйлчилгээнд хамрагддаг. Урлагаар хичээллэж, хөгжим сонсож, зураг зурах зэргээр үйл ажиллагаа явуулдаг гэсэн үг.
-Урлагаар анагаах өдөрлөгийн дараа эмчлүүлэгчид ямар сэтгэгдэлтэй байсан бэ?
-Эмчлүүлэгчдийн сэтгэгдлийг сонсоход “Их гоё юм байна. Зураг зурснаар өөр юу ч бодогдохгүй, гол анхаарлаа хандуулж чадлаа. Сэтгэл санаа тайван байсан” гэх зэргээр эерэг сэтгэгдэлтэй байсан.
-Манай улсад сэтгэцийн эрүүл мэндийн эмгэгтэй хүмүүс хүн амын хэдэн хувийг эзэлдэг вэ?
-Улсын хэмжээнд 2013 онд Дархлалтын судалгааг 12 мянга орчим хүний дунд явуулсан. Үүнээс үзэхэд хүмүүсийн дунд стресстэй, нойргүйдэлд орсон, сэтгэл гутралтай, сэтгэл түгших байдал сүүлийн 20 жилийн хугацаанд арав дахин ихэссэн байна лээ. Архинд донтох эмгэг 40 дахин ихэссэн гэсэн судалгаа гарсан байдаг. Зонхилж байгаа сэтгэцийн эмгэг бол архи, тамхи, мансууруулах бодистой холбоотой асуудлууд юм. Мөн стрессээс шалтгаалсан сэтгэцийн эмгэгүүд зонхилон тохиолддог болсон.
-Сүүлийн үед монголчуудын дунд архи, мансууруулах бодисын хэрэглээ нэмэгдэх болсон гэлээ. Энэ нь юутай холбоотой юм бол?
-Нийгмийн, биологийн, сэтгэл зүйн гэсэн олон хүчин зүйлс нөлөөлдөг. Манай улсын хүн амын дунд нийгмийн хүчин зүйлс нөлөөлж буй нь ажиглагдаж байгаа. Тухайлбал, ажилгүйдэл, ядуурал, замын түгжрэл болон тэдгээрээс үүдэж стресс бухимдал ихтэй болсон. Шилжилт хөдөлгөөн, эдийн засгийн тогтворгүй байдал зэргээс шалтгаалж хүмүүсийн сэтгэл зүйд асуудал үүсч байна. Ингээд түүнийгээ даван туулах, стрессээ тайлах ур чадвар багассан. Удаан хугацааны туршид стрессээ тайлж чадаагүй хүн архинд донтох тохиолдол ихэсчээ. Ийм төрлийн хүмүүс манайхаар ирж үйлчлүүлж буй. Тиймээс иргэдийг сэтгэцийн эмч нар стресстэй үедээ архи хэрэглэж болохгүй гэж зөвлөдөг. Стресс тайлах олон арга байдаг. Тэдгээрийг ашиглах хэрэгтэй.
-Өнөө үед хүмүүс аминчхан үзэлтэй болчихсон гэдгийг судлаачид хэлсээр байгаа. Энэ нь сэтгэцийн өвчтэй холбоотой юу?
-Тэр болгоныг сэтгэцийн эмгэгтэй гэж хэлнэ гэдэг бол өрөөсгөл ойлголт. Сэтгэцийн хувьд эрүүл хүн уурлана, бухимдана. Гэхдээ хэзээ, ямар нөхцөлд, ямар хугацаанд вэ гэх зэргээс хамаарна. Уурласан хүн болгоныг сэтгэцийн эмгэгтэй гэж ярина гэдэг бол буруу ойлголт.
Манай монголчуудын хандлага “би өөрөө уг асуудлыг давж, туулна” гэдэг. Тулгамдаж буй асуудлаа хүмүүст хэлбэл, “намайг юу гэж бодох бол” гэх нь ч бий. Ази хүмүүс бүрэг талдаа байдаг. Иймээс үүнтэй холбоотой. Тэр бүр дотоод сэтгэлийн асуудлаа хэлдэггүй. Аливаа зүйлийг ганцаараа даван туулна гэж боддог. Чадаж байгаа хүмүүс бий. Харин тусламж хүсэх үедээ нээлттэй байх хэрэгтэй. Тухайн хүнд байнгын асуудал тулгараад байвал тусламж үргэлж хайж, эрэлхийлэхийг бид санал болгодог. Стрессээ зөв тайлж, ажил амралтын цагийг зөв зохицуулах хэрэгтэй. Ингэвэл хүний сэтгэц ямагт эрүүл байх бүрэн боломжтой.
-Насанд хүрсэн хүмүүс стрессээ тайлах чадварыг хэрхэн эзэмших ёстой вэ?
-Эрүүл мэндийн тухай хуульд “Монгол Улсын иргэн өөрийнхөө эрүүл мэндийг хамгаална” гэж заасан байдаг. Тэгэхээр хүн болгон өөрийгөө эрүүл байхад тодорхой хэмжээнд ач холбогдол өгөх хэрэгтэй гэж үздэг. Сэтгэцийн эмгэгийн ихэнх нь сэтгэлийн ямар нэг шалтгаанаас үүдэлтэй. Тулгамдсан асуудлаа шийдвэрлээгүйтэй холбоотой. Иймээс дотоод сэтгэлийнхээ мэдрэмжийг бусадтай хуваалцаж байх ёстой. Үүнийг Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас зөвлөдөг. Сэтгэл гутралтай тэмцэх өдрийн уриа нь “Сэтгэл гутралын тухай ярилцъя, асуудлыг хамтдаа шийдье” гэдэг. Нэг ёсондоо хүний сэтгэл санаа их хэцүү, хүнд байдал байвал хүмүүсээс тусламж хүсэх хэрэгтэй. Хүн хүнийхээ дэмэнд гэдэг дээ. Тулгамдсан асуудлаа ярих ёстой гэсэн үг.
-Өсвөр насныхны дунд сэтгэцийн ямар эмгэг зонхилж байгаа юм бол?
-Өсвөр насны хүүхдүүдэд цахим хэрэглээний асуудал тулгарах болсон. Мөн хэрэг түвэгт орооцолддог, олон хоногоор сургууль, гэрээсээ дайждаг хүүхдүүд ч манай төвд ирдэг. Бага насныхан орондоо шээх, нүдээ ойр ойрхон цавчих, мэдрэлийн ядаргаанд орсон гэх зэрэг асуудалтай хүүхдүүд манайхаар түлхүү үйлчлүүлж байна.
Мансууруулах бодисын хэрэглээнд холбогдсон хүмүүс манай эмнэлгийн гучин ортой клиникт хамаардаг. Сүүлийн жилүүдэд эмнэлэгт хэвтэж байгаа статистикийг ажиглахад мансууруулах бодисын шалтгаант асуудлаас болж ирж буй хүмүүсийн тоо нэмэгдэх хандлагатай байгаа. Архи, тамхи, мансууруулах төрлийн бодисын хэрэглээ эрэгтэйчүүдийн дунд их байна. Харин сэтгэл гутрал, сэтгэл түгших, нойргүйдлийн асуудал эмэгтэйчүүдэд зонхилон тохиолддог. Ихэнх нь ид хөдөлмөрлөж, бүтээх насны хүмүүс байдаг.
Манай улсад сэтгэцийн эмч хүрэлцээтэй ажиллаж байгаа. Аймагт гурваас дөрвөн сэтгэцийн эмчтэй. Говь-Сүмбэр аймагт л сэтгэцийн эмч одоогоор байхгүй. Дүүргийн эмнэлгүүдэд сэтгэцийн эмч ажлаа хийж байгаа. Манай төв 24 цагаар үйлчилгээ үзүүлнэ. Сэтгэл заслын эмчилгээ хийнэ.
-Сэтгэцийн эмгэг, архи, мансууруулах төрлийн бодисоос хүнийг ангид байлгахын тулд бага наснаас нь эхлэн тэмцэх ёстой юу?
-Багаасаа нь л анхаарах хэрэгтэй. Хүүхэд цэцэрлэгийн наснаасаа ирээдүйд ямар хүн болох төлөвшлөө олдог гэж олон улсад үздэг. Тэгэхээр тухайн хүүхдийн орчин ямар байгаагаас хамаарна. Тухайлбал, хүүхдийн аав, ээж нь их төлөвшсөн, харилцаа хандлага сайтай, мэдлэг мэдээлэл ихтэй, сэтгэл зүй, эрүүл мэндийн боловсролтой байвал эерэг нөлөөтэй. Хүүхдээ зөв хүмүүжүүлж, бие хүн болгож чадна гэсэн үг. Иймээс боловсролын системд ямагт анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй.
Дунд сургуулийн боловсролын системээс эрүүл мэндийн хичээлийг хассан байсан. Харин дахин хэлэлцэж, энэ намар эрүүл мэндийн хичээлийг оруулахаар төлөвлөсөн байгаа. Үүнд, сэтгэцийн эрүүл мэнд, стресс тайлах ур чадварууд, хорт зуршлын сөрөг нөлөө зэргийг хоёр багц, том бүлэг болгон оруулсан. Өөрөөр хэлбэл, цаг хугацаа зарцуулж, удаан хугацаанд үргэлжилж, хамтын хүчин чармайлтын үр дүнд сайн эерэг нөлөө гарах юм. Манай төвөөс сэтгэцийн эрүүл мэнд, хорт зуршил гэдэг хоёр хөтөлбөрийг боловсруулсан. Дунд сургуульд Эрүүл мэндийн хичээл орох багш нарыг шат дараатайгаар бэлдэх юм билээ. Манай төвд ирж, сургалтад хамрагдана. Манай эмч нар цогцоор нь мэргэжлийн арга зүйгээр хангаж ажиллана.
Мөн эцэг, эхчүүд бага насны хүүхдүүддээ ямагт цаг гаргах хэрэгтэй. Өнөө үед нөхцөл байдлаасаа шалтгаалж, эх хүн дөнгөж хүүгээ төрүүлээд ажил хийдэг болжээ. Ингээд хүүгээ харуулах асрагч хөлсөлж, таньдаг хүнээрээ харуулах нь ирээдүйд сайн үр дагавар авчрахгүй байгаа юм. Хүүхдүүд эх орондоо хэрэгтэй, зөв хүмүүжил төлөвшилтэй болж хүмүүжихгүй байна. Учир нь эцэг, эхийн халамж, хайранд өссөн хүүхэд ирээдүйд зөв хүн болж төлөвшдөг гэдэг. Сүүлийн үед хүмүүс хүүхдийг уйлахаар нь утас өгч тоглуулдаг. Хүүхэд утасны хор уршгийг мэдэхгүй. Эцэстээ өсвөр насандаа гар утас, цахим хэрэглээний хамааралтай болж байгаа нь дэндүү харамсалтай. Тухайн хүүхдэд утас өгөх шийдвэрийг хэн гаргаж байгаа вэ. Аав, ээж шүү дээ. Тэд өөрсдөө хор нөлөөтэй зүйлийг олон цагаар барих уу, үгүй юу гэдгийг мэддэг. Тэгсэн хэрнээ хүүхдийг утас, компьютерээр тоглуулдаг. Эцэг, эхчүүд өөрсдөдөө дүгнэлт хийх хэрэгтэй. Хүүхдийг хүмүүжүүлэх уламжлалт олон арга бий. Тэдгээрийг ашиглаж болно. Тухайлбал, салхинд авч гарч, өвс модтой газар аваачих, элсээр тоглуулах, усанд сэлүүлж сургах хэрэгтэй. Мөн шатар, сагс тоглуулж, аюулгүй байдлыг хангах ёстой. Хүүхдээ сайн хүмүүжүүлж буй эцэг эх ч байна. Хайр, итгэлээр дүүрэн гэр бүлд өссөн хүүхэд эрсдэлд ордоггүй гэдгийг санах хэрэгтэй.