Үндэсний батлан хамгаалахын Их сургуулийн докторант, хурандаа Ж.Наранбаатартай ярилцлаа.
-Туркийн “Хар тамхи гэж юу вэ, яаж мэдэж болох вэ, юу хийх ёстой вэ” гэсэн номыг монгол хэл рүү орчуулж гаргажээ. Яагаад заавал энэ номыг монгол хэлнээ гаргах болсон юм бэ?
-Анх 1994 онд “Маш нууц” сонин дээр хар тамхитай холбоотой асуудлыг мэргэжилтнүүд хөндсөн юм. Тодруулбал, тухайн үед “хар тамхи манай улсын хилийн хаалгыг тогшиж байна. Энэ бол жинхэнэ тахал, үүнээс өөр аймшигт аюул байхгүй шүү. Тиймээс сэрэмжтэй байхыг сануулъя” гэсэн байдаг. Үүнээс хойш 24 жилийн дараа гэхэд л хар тамхи манай улсад айл бүрийн хаалгыг тогшиж байна. Хар тамхитай тэмцэх чиглэлээр хамгийн сайн ололт олсон газар бол Турк юм билээ. Турк улсын тэрхүү амжилтыг америкчууд хүртэл судалж, лавласан. Иймээс бид сайн жишгийг бүтээлээр дамжуулж харуулъя, урьдчилан сэргийлэх бодит туршлага нь бидэнд хэрэгтэй юм байна гэдэг дээр анхаарал хандуулсан. Уг ном нь эцэг эх, сурган хүмүүжүүлэгч, хууль хяналтын мэргэжилтнүүд арга барил судалж, өсвөр насны хүүхдүүдэд урьдчилан сэргийлэх арга ажиллагааг танин мэдүүлэхэд ач холбогдолтой юм.
-Уг номын зохиогч нь Цагдаагийн газарт хар тамхитай тэмцэх чиглэлээр ажилладаг байсан гэв үү?
-Номын зохиогч Туркийн цагдаагийн газрын дарга Мутлу Челик юм. Тэрээр Цагдаагийн коллеж, цагдаагийн академийг тус тус дүүргэсэн. Хар тамхитай тэмцэх, алан хядах үйл ажиллагаатай тэмцэх, олон нийтийн аюулгүй байдал болон хүүхдийн цагдаагийн талаар мэргэжлийн сургалтад хамрагдсан. Хожим “Хүүхдийн цагдаа” гэдэг нэршилтэй болсон “Сургуулийн цагдаа” болон мансууруулах бодистой хийсэн тэмцлээрээ дэлхийд алдраа цуурайтуулсан нэгэн. Амжилтаа бататгаж “Гудамжны тусгайгийнхан” тасгуудыг үүсгэн байгуулагч. Интерполд Ландмарк гэх нэрээрээ алдартай 17 улсад нэг цаг минутад явагдсан олон улсын “Хүүхдийн порно” ажиллагааг амжилттай удирдсан хүн. Уг ажиллагаанд Туркийн цагдаагийн багийг “Хамгийн амжилттай ажиллагаа” , “Хамгийн шилдэг цагдаа” гэсэн алдрыг хүртэхэд Мутлу Челик хамгийн их хувь нэмрээ оруулсан юм билээ. Мөн олон шагнал хүртэж, ахлах болон их сургуулиудад лекц уншиж, хар тамхинаас урьдчилан сэргийлэх арга барилыг бодитоор дэлгэрүүлсэн нэгэн юм. Мутлу Челик бидэнтэй холбогдсон. Тэрээр “Азийнханд миний гаргасан ном хараахан хүрээгүй” гэдгийг дуулгасан. Иймээс бид орчуулахыг эрхэм болгож, түүнтэй байнга утсаар холбогдож байлаа. Тэрээр сайн тайлбарлаж өгсний үндсэнд нягт холбоотой ажиллалаа.
-Тус номд хар тамхитай тэмцэх арга барилыг нэг бүрчлэн бичсэн юм уу?
-Энэ номыг Үндэсний батлан хамгаалахын их сургуулийн докторант, хурандаа Б.Чинбат болон Г. Батхүү нарын хамт гаргасан. Номын ерөнхий бүтэц нь хар тамхи гэж юу вэ, түүнд харьяалагдах бодисыг нэг бүрчлэн тайлбарлаж, хар тамхи хэрэглэсэн хүнд илрэх шинж тэмдэг, тэдгээр хүмүүсийн эрүүл мэнд, бие эрхтэнд ямар нөлөө үзүүлдэг вэ гэх зэргийг түлхүү гаргаж өгсөн. Гарын авлага хэлбэртэй хэвлэгдсэн учраас төрөл төрлөөр нь ангилж хуваасан байгаа. Номд сэртхийлгэм 27 бодит явдал, сурвалжлага бүхий зүйлийг багтаасан байна.
-Хар тамхинаас болж, амь насаараа хохирсон сэртхийлгэм баримтуудаас ярихгүй юу?
-Жишээ нь, Туркт гурван найз тойрч суугаад хоол идэж байж. Тэд гэнэт “Хар тамхи хэрэглэж үзэх үү” гээд хоорондоо ярилцсан байна. Хар тамхи мансууруулах бодис хэрэглэчихээд нэг нь доошоо харсан чинь өөрийнх нь хөл алга болсон байж. Тэрээр хажуу дахь найзыгаа “Чи миний хөлийг хулгайлчихсан байна” гэхэд нөгөө нь “Юу яриад байгаа юм бэ” гээд хутгалчихсан хэрэг гарчээ. Улмаар нэг нь амиа алдаж, хоёр нь насаараа ял эдэлж байгаа юм билээ. Хар тамхи, мансууруулах бодисыг ганц удаа хэрэглэхэд л ийм аюултай, эмгэнэлтэй байна шүү дээ.
-Турк улсад анх хар тамхины хэрэглээ гамшгийн хэмжээнд байсан уу. Одоо нөхцөл байдал нь ямар байгаа вэ?
-Турк улс 1930, 1940-өөд оны үеэс хар тамхины хэрэглээгээ дийлж чадахгүй болсон гэдэг. Тухайлбал, айл бүр хашаандаа хар тамхины төрлийн ямар нэг бодис тарьж, ургуулдаг. Түүнийгээ хурааж аваад экспортолдог байж. Харин хар тамхины төрлийн бодисыг эмийг зориулалтаар Америк руу явуулдаг байсан. Ингээд Америкт залуусын дунд хар тамхины хэрэглээ дэндүү их болж, дэлгэрчээ. Тухайн үед Турк улс руу АНУ-ын удирдлагууд захидал хүртэл илгээж байсан юм. “Та нар энэ асуудлаа анхааралдаа аваач ээ. Манай улсын залуучуудын хар тамхины хэрэглээ дийлдэхээ байлаа” гэж мэдэгдсэн байна. Хариуд нь Туркээс “Бид үүнийгээ зогсоох юм бол айл өрх бүрийн амьдрал амьжиргааг шууд зогсооно. Тиймээс боломж байхгүй” гэж хэлжээ. Сүүлд 1970, 80-аад оноос хойш, Туркууд “уг ойлголтыг буруу байжээ” гэдгийг ухаарсан. Хүмүүсийнх нь хэрэглээ, хэм хэмжээ тоогоо алдаад ирэнгүүт, тэмцэхгүй бол болохгүй юм байна гэдгийг ойлгожээ. Одоо нөхцөл байдал нь багасч, нэлээн үр дүнд хүрсэн. Нэг ёсондоо хяналтаа тогтоож чадсан.
-Хар тамхины хэрэглээнээс хэрхэн урьдчилан сэргийлэх ёстой вэ?
-Туркууд хүүхэд, залуучууд руугаа нэлээн анхаарлаа хандуулсан. Мутлу Челик дэлхийд бараг гарын арван хуруунд багтах Хүүхдийн цагдаагийн газрыг байгуулсан. Ерөнхийдөө хүүхдийг хар тамхины хэрэглэгч болохоос байнга урьдчилан сэргийлж, соён гэгээрүүлэх чиглэлээр үр дүнтэй ажилласан. Харин Хятад улс хар тамхи хэрэглэсэн хүнийг шууд цаазын бодлогоор шийддэг. Тэглээ гээд Хятадад сүүлийн арав, хорин жилд хэрэглэгчид нь өсч байгаа. Ингэхээр урьдчилан сэргийлэх, соён гэгээрүүлэх ажил их чухал гэдгийг зохиогч их сайн гаргаж өгсөн. Үр үндсийг нь сайн судалж, тухайн хүнд ойлгуулах нь чухал. Энэ бодлогын хүрээнд туркууд их сайн арга барилаа олж, хар тамхи хэрэглэгчдийн тоог бууруулж, тулж ажиллаж чаддаг болсон байна. АНУ ч гэсэн ялын хатуу бодлого баримталснаар үр дүнд хүрээгүй. Тэд Туркийн арга барилыг судалдаг. Туркууд америкчуудаас арав дахин бага төсвөөр амжилттай ажиллаж байгаа юм.
-Хар тамхи, мансууруулах бодисын хэрэглэгч бүрмөсөн гарч байсан тохиолдол бий юу?
-Бүхий л мэргэжилтэн, судлаачид 35-аас доош насны иргэд, залуучууд ямар нэг байдлаар аливаа зүйлд уруу татагдах магадлал их өндөр байдаг гэдэг. Иймээс хар тамхийг хүүхэд, залуучууд нэг л удаа хэрэглэж үзэж, цаашилбал “хар там” болно гэдгийг номд бодит жишээгээр оруулж өгсөн. Үүнийг номын эхний хэсэгт гаргаж ирсэн. Үнэхээр “хар там” юм. Тухайн хэрэглэгч амьдралын зорилго, мөрөөдөл зэргийн талаар бодож санах зүйл огт байхгүй болно. Зөвхөн ямар ч аргаар хамаагүй хэрэглэхийн төлөө л явна. Хэрэглэсэн хүн юу хийхийг хэн ч хэлж мэдэхгүй. Юу ч болж, тохиолдож магадгүй. Ямар ч төрлийн бодис байсан донтуулдаг. Тухайлбал, хар тамхины нэг төрлийн бодис хэрэглэлээ гэхэд дараа нь дахин хэмжээг нь нэмэгдүүлэх юмсан гэж өөрийн эрхгүй санагддаг. Мөн өөр бодис туршиж үзэхийг бодно. Зогсъё, больё гэдэг ойлголт байдаггүй. Хэрэглэгч зургаан сараас 1.6 жил эрчимтэй эмчилгээ хийлгээд гарахад тухайн хүнийг 94 хувь эдгэрүүлсэн гэж үздэг. Зургаан хувийг нь өөрөө гарах нөхцөлийг бий болгох буюу хичээх ёстой гэсэн үг.
-Уг номын зорилго нь юу байв?
-Уг номоо бид “Ирээдүйгээ хамтдаа аварцгаая” гэсэн уриан дор хэвлүүлсэн. Тус ном сурган хүмүүжүүлэгч, багш нарт сайн гарын авлага болно. Бид цаашид уламжлалт бус аюул заналын чиглэлээр тодорхой судалгаа, бүтээл хийнэ. Ялангуяа хар тамхи, мансууруулах бодис, хүний наймаа зэрэгт анхаарал хандуулна. Хүүхдийн аюулгүй байдалд анхаарах нь зүй ёсны хэрэг. Энэ нь хар тамхины чиглэлээр цаашид дорвитой хийгдэх ажлын эхлэл. Манай Цагдаагийн ерөнхий газрын хар тамхитай тэмцэх алба чадлаараа ажиллаж байгаа. Гэхдээ урьдчилан сэргийлэх, соён гэгээрүүлэх, нийгэм рүү хандсан ажлыг түлхүү хийх хэрэгтэй юм байна гэж бодогдлоо. Манайх илрүүлж, таслан зогсоож чадаж байгаа. Гэвч цаана нь ургаж, үндэслээд байгаа уг үндсийг зогсоож хараахан чадахгүй байна. 1999 онд манай улсад хар тамхины чиглэлээр судалгаа хийхэд 45 хэрэглэгч байсан. Түүнээс 25 хүн хар тамхины хэрэглээнээс бүрэн салж, өөрсдийгөө татаж авч чадсан гэж байгаа. Харин үлдсэн нь огт чадаагүй гэсэн. Гэтэл өнөөдөр уг тоо барагдахгүй болсон байна. Тулж ажиллаж чадахгүй байна.
Ялангуяа гэмт хэрэг үйлдэгчдийн тоо өсөхийн хажуугаар холбогдогчдын тоо тасралтгүй өсч байгаа. Энэ нь их аюултай. Үүнийг дагаж олон гэмт хэрэг гарах шалтгаан нөхцөл болж байгаа юм. Мөн шинэ гэмт хэрэгтнүүд араасаа цуварч байдаг. Зохион байгуулалттай, бүлэглэл, худалдан наймаалах, онц хүнд, хэрцгий гэмт хэргүүд дагаж гарч ирдэг. Ийм аюул байна гэдгийг мэргэжилтнүүд олж харах хэрэгтэй юм.