Шүлхий нь олон улсын мал амьтны халдварт өвчний “А” ангилалд багтдаг аж. Уг өвчин нь маш богино хугацаанд олон төрлийн мал, амьтныг хамардаг. Сум, аймаг, улс, тив, дэлхийд дамжин тархах аюултай, эдийн засгийн ихээхэн хохирол учруулдаг, олон улсын худалдааны хорио цээрт өвчин юм. Туруутан тэжээвэр болон зэрлэг амьтад өвчилнө. Өвчний нууц үе 1-14 хоног байдаг гэв.
ШҮЛХИЙ НЬ ХӨДӨЛГӨӨНТ БҮХИЙ Л
ЗҮЙЛЭЭР ТАРХДАГ ГЭВ
Шүлхий нь хөдөлгөөнт бүхий л зүйлээр тархдаг байна. Тодруулбал, өвчилсөн малын шээс, нус, нулимс, арьсны нэвчилтээр хүртэл вирус гадаад орчинд тархдаг гэнэ. Улмаар өвчилсөн малтай ойролцоох эд зүйл бохирдоно. Ингэж орчныхоо тоног хэрэгсэл, машин техник, хүний өмсөж буй хувцсанд хүртэл вирус очиж, 96 хоног өвчлүүлэх чадвараа хадгалдаг байна. Чийглэг, бүрхэг, хүйтэн цаг агаартай үед шүлхийн вирус алс хол салхиар зөөгдөн халдварлах боломжтой гэв. Тухайн мал амьтны амны хөндийн салст бүрхэвч нь үрэвсэн цэврүүтвэл шүлхийн өвчний хамгийн эхний шинж тэмдэг ажээ. Дараа нь шүлс нь асгарч, туурай нь үрэвсэж өвчилдөг. Иймээс зарим улсад уг өвчнийг “Туурай болон амны өвчин” гэж нэрлэдэг байна.
Энэ талаар ХХААХҮЯ-ны Мал эмнэлэг, үржлийн газрын хэлтсийн дарга Б.Цолмонгоос зарим зүйлийг тодрууллаа.
-Сүүлийн үед шүлхий өвчин олон сумдад гарч, зарим газар хорио цээрийн дэглэм тогтоогоод байна. Энэ талаар тодруулахгүй юу?
-Он гарснаас хойш 12 аймгийн 30 суманд шүлхий гарсан гэж бүртгэгдсэн. Найман аймагт хорио цээрийн дэглэмтэй, бусад аймгийн хорио цээрийн дэглэм буурсан байгаа. Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий, Говьсүмбэр, Орхон, Төв аймаг харьцангуй гайгүй болж, хяналтад орсон гэж ойлгож болно. Өмнөговь, Булган, Дундговь, Архангай аймгуудын хувьд хяналтад оруулахаар ажиллаж байна. Хяналтад орсон аймгуудад зурвас тогтоож, вакцинжуулалт хийж байгаа юм. Энэ сарын 5-наас өмнө нөхцөл байдал хүнд байсан. Тиймээс Улсын онцгой комиссоос ажлын хэсэг гарч, хоёр бүсчлэлийн дагуу ажиллаж байна. Одоогоор ОХУ-аас 500 мянган тун вакциныг авч, халдварын хүрээг хааж, хязгаарлалт тавин ажиллаж байгаа. Уг өвчний тархалт их хурдан. Иймээс бид эхний ээлжинд хязгаарлалт хийж, зурвас татаж вакцинаа тарих арга хэмжээ авч ажиллаж байна.
-Шүлхийн вакцинжуулалтыг өмнө нь хэрхэн хийсэн бэ.
Манай малчид тогтмол хийлгэдэггүйгээс болж, өвчин хурдацтай тархаад байгаа юм болов уу?
-Вакцинжуулалтын арга хэмжээг дөрөв, аравдугаар сард тогтмол хийдэг. Халуун, хүйтэн ч биш улиралд вакцин хийхэд тохиромжтой. Нөхцөл байдлаас хамаарч өвөл, зун хийдэг болсон. Бүх малаа вакцинд тогтмол хамруулах нь эдийн засгийн болон хүн хүчний хувьд ч боломжгүй байдаг. Вакцинд найдаж өвчний тархалт яригддаггүй юм. Хамгийн гол нь хөдөлгөөн. Хорио цээрийн дэглэмийг маш сайн сахиж, вакцинаа хийвэл тархалт буурна. Монголчуудын ёс заншил, амьдралын нөхцөлөөс маш их шалтгаалдаг гэдгийг малчид, иргэд бодох хэрэгтэй. Төв суурин газар шүлхий өвчин гарах нь маш хүндрэлтэй. Өөрөөр хэлбэл, 2000 малтай суурин газарт шүлхий гарахад 20 мянган хүн хэлмэгдэж, хорио цээрийн дэглэмд орох төлөвтэй. Хүн ам суурьшсан, төвлөрсөн газар мал байлгах нь оновчгүй арга. Хорио цээрийн дэглэм тогтоохгүй л бол хэдэн аймгаараа хорионд орох эрсдэл үүсдэг. Иймээс аль болох тархалтыг бага бүст нь дарах авах арга хэмжээ авч ажиллаж байгаа. Улсын онцгой комисс болон холбогдох байгууллага, иргэд, малчид нэг сарын хугацаанд сонор сэрэмжтэй ажиллах ёстой. Ингэж чадвал ирэх сарын 15-нд шүлхийний асуудлаас салах бүрэн боломжтой.
-Халдвараас болж хэдэн мал устгалд оруулсан бэ?
-Одоогийн байдлаар 3100 орчим малыг устгалд оруулсан. Өвчлөлийн хүрээ буурч байгаа ч шинэ газар халдвар үүсэх тохиолдол байна. Малчид санаатай болон санамсаргүйгээр малаа өвчилснөө нуух, холбогдох газарт нь мэдэгдэхгүй 14 хоноход л өвчлөл маш том хүрээнд тархдаг. Тухайлбал, саяхан монгол түмний уламжлалт сар шинийн баяр болсон. Үүнтэй холбоотойгоор нэг аймгаас нөгөө аймаг, сум руу шилжих хөдөлгөөн ихэссэн нь шүлхийн халдвар тархах гол шалтгаан болсон. Хурдан морины уралдааныг хараа хяналтгүй зохион байгуулж буй нь ч нөлөөлдөг. Хэдийгээр шүлхий өвчнөөр адуу өвдөхгүй ч халдвар тээгч, дамжуулагч болж байгаа гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Мөн малын бэлчээрийн даац хэтэрсэн, зэрлэг амьтдын тоо толгой өссөн нь өвчнийг дамжуулах, тараах эрсдэл болж байгаа юм. Говийн аймгуудаар зэрлэг амьтдаас халдварласан гэдэг нь тогтоогдсон. Зүүн, говийн аймгуудад зуншлага сайтай байснаас тус аймагт отор, нүүдэл их хийгдсэн. Малын бэлчээргүй байдал нь малаас зэрлэг амьтан, зэрлэг амьтнаас малдаа халдварлах тохиолдлууд ч бүртгэгдэж байна.
-Бусад орны хувьд шүлхий өвчинтэй хэрхэн тэмцдэг юм бол?
-БНХАУ, ОХУ сүүлийн хоёр жил шүлхий өвчинтэй эрчимтэй тэмцэж байна. Дэлхий нийтэд шүлхийн дэгдэлт байгаа. БНХАУ шүлхийн вакцины хоёр ч үйлдвэртэй. Гэсэн хэдий ч өнөөдрийг хүртэл тархалтаа бууруулж чадахгүй, тэмцсээр байгаа юм. Шүлхий бол хэнээс ч үл шалтгаалах замаар дамжин халдварладаг бөгөөд хил дамнан, асар хурдацтай тархдаг. Дэлхийн мал, амьтны халдварт өвчинтэй тэмцэх дөрвөн заавар, аргачлал бий. Нэгдүгээрт, энэ өвчин гарсан бүс нутгийн малыг устгадаг. Тухайлбал, Японд нэг мужид шүлхий гарвал мужийн бүх малыг устгадаг. Хоёрдугаарт, өвчин гарсан малыг сууриар нь устгадаг. Малчин С-ийнд шүлхий гарвал тэдний бүх малыг нь устгадаг юм. Гуравдугаарт, өвчилсөн малыг тавилан муутайг нь устгана. Нэг ёсондоо үхэх нь тодорхой болсон малыг устгаж, үлдсэн малаа нядлах, сэргийлэх арга хэмжээ авдаг. Үүнийг манайхаас өөр хэрэглэж байгаа улс байхгүй. Дөрөвдүгээрт, өвчтэй малаа устгаж, үлдсэнийг нь вакцинцуулж авч үлддэг. Сүүлийн үеийн мэдээллүүдээр ОХУ гэхэд таван мал өвчилөхөд гурвыг нь устгаж, хоёрыг нь устгахгүй байгаа юм билээ. Тус улсын иргэд мал аж ахуй эрхэлдэг хүмүүс нь суурьшмал байдаг. Монголчууд шиг нүүдэллэж амьдардаггүй. Нүүдэллэж байгаа нь нэг аймгаас нөгөө аймаг руу өвчний тархалтыг авч яваад байна гэсэн үг. БНХАУ гэхэд суурь, сууриар нь устгадаг. Учир нь БНХАУ үйлдвэрлэг орон учраас таван сууриар нь устгал хийж тэмцэж байна.
Шүлхийтэй малын мах гэж их ярьдаг. Хорио цээрийн дэглэм буугаад ирэхээр тодорхой тандалтууд хийгддэг. Вирусын идэвхжил нь хэр байна, дахин дэгдэх нь үү, үгүй юу гэдгийг шинжилнэ. Хэрвээ “гайгүй байна” гэж гарвал халдвартын бүс тайван байдалд орчихно. Ингээд жилийн хугацаанд мал малын гаралтай бүтээгдэхүүн гаргахыг хориглоно. Гарал үүслийн гэрчилгээ гэж бий. Тэрхүү гэрчилгээгүйгээр ямар ч малын мах худалдаанд борлогдох эрх байхгүй. Гарал үүслийн гэрчилгээгүй мал бүртгэгдэж, хүнсний зах болон томоохон худалдааны төвүүдээр мах нь борлуулагдвал Зөрчлийн тухай хуулиар торгох арга хэмжээ авдаг. Иймээс гэрчилгээгүй малын мах хүнсний зах болон худалдааны төвүүдээр борлуулагдах ёсгүй. Иргэд энэ тал дээр санаа зовох хэрэггүй.
-Уг өвчнөөс хэрхэн урьдчилан сэргийлэх ёстой вэ?
-Хамгийн гол нь малчид гаднаас мал авахгүй байх, малтайгаа айл хэсэхгүй байх, гадны хүмүүсийг гэртээ авчирахгүй байх хэрэгтэй. Уг өвчин нь ганц малаар дамждаггүй нь вирус хөнгөн чанартайг илтгэж байгаа юм. Тиймээс бүх төрлийн арга замаар дамжин халдварладаг. Иймээс малчид, ард иргэд угаалгын нунтаг, саван зэрэг шүлтлэг бодисуудыг сайтар ашиглаж, гэр орноо сайтар цэвэрлэх ёстой. Хүнсний зориулалттай нимбэгний хүчил, содын уусмал зэргээр гэр орон болон хашаагаа ариутгах нь зүйтэй юм.