Л.Найдан хань, үр хүүхдүүдийн хамт
1930-1932 оны хооронд Монгол Улсын төрийн тэргүүний хүндтэй алба буюу Улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн даргаар ажиллаж байсан Лосолын Лааганы ач охин Найдангийн Бямбаатай ярилцсанаа хүргэж байна. Төр түмний төлөө зүтгээд эцэст нь гурван ч удаа хилс хэрэгт гүтгэгдэн тохогдож, улмаар 1940 оны тавдугаар сард буудан алах ялаар шийтгүүлсэн Лааганы эмгэнэлт хувь заяаны талаар Монгол Улсын төрийн шагналт, түүхийн нэрт эрдэмтэн О.Батсайхан ном бүтээл гаргасан байдаг.“Миний өвөө шиг гурван удаа хэлмэгдэж, эцэст нь буудуулсан төрийн тэргүүн Монголын түүхэнд байхгүй. Эсэргүүний хүүхэд хэмээх доромж, харгис дээрэнгүй зан аавыг минь, авга ахыг минь сүүдэр шиг дайрсан” гэж Бямбаа эгч сэтгэл шимшрэн өгүүлснээр бидний яриа эхэлсэн юм.
-Та бол Улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн дарга Лосолын Лааганы ач охин. Түүхийн хамгийн эмзэг хийгээд эгзэгтэй, хүнд бэрх цаг үед таны өвөө Монголын төрийг удирдсан байдаг. Өвөөгийнхөө улс төрд хэрхэн орсон тухай намтар түүхээс нь ярихгүй юу?
-Бид өвөөгөө хөгшин аав гэж ярьдаг. Амьдралын хар ухаанд нэвчсэн, шударга зоримог зантай, хэлэх үгээ хэнээс ч айж эмээлгүй хэлдэг, тийм эрс шулуухан хүн байжээ. Төрсөн нутаг нь Ховд аймгийн Буянт сум. Хар ус нуурын баруун хаяа Цагаан гол гэж газар мэндэлсэн. Багадаа Наран хутагтын хүрээ хийдэд шавилан сууж байсан гэдэг. Мал хуйгаа хариулж, тариа тарьж, өртөө улаа нэхэх зэрэг ажил хийж байгаад 1921 оны ардын хувьсгалын дараахан Ховдын хязгаарын Тариачин хошууны хурлын төлөөлөгчөөр сонгогджээ. Хорин гурван онд тус хошуунд тухайн үеийн Ардын намын үүр байгуулагдахад сайн дураараа элссэн анхны гишүүдийн нэг. Хорин таван онд хуралдсан намын дөрөвдүгээр их хуралд Ховдын хязгаараас төлөөлж оролцсон. Тэр үеэс нам төрийн ажилд эргэлт буцалтгүй орсон нь түүх замналаас нь тодорхой уншигддаг. 1925-1928 онд Чандмань уулын аймгийн Намын хянан байцаахын дарга, 1928-1930 онд Монгол ардын хувьсгалт намын хянан байцаах төв комиссын даргаар ажиллаж байгаад Улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн даргаар томилогдсон. Тухайн үед Монгол Улсын Ерөнхий сайд нь Жигжиджав гуай байсан юм билээ. Хөгшин аав минь сургууль соёл төгсөөгүй, хөдөөний эгэл ардын дундаас тодорч гарч ирсэн төрийн хүн юм. Хязгаар нутгаас нам төрийн их хуралд үг хэлэх онцгой чадвартай, одоогийн хэллэгээр бол бусдыг удирдан манлайлах арга барилтай хүнийг сонгож явуулдаг байж л дээ. Түүний гол төлөөлөл болсон тухай Ховдын хязгаарын захиргааг шинэчлэн байгуулалцсан Засгийн газрын түшмэл Догсом, Лувсанцэрэн нарын хүмүүсийн дурсамжид бий.
Л.Лааган
-Улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн даргаар ажиллаж байхдаа аж үйлдвэр, цахилгаан станц гээд улс орны амин чухал олон ажлыг бусдын хамт гүйцэтгэж түүхэн гавьяа байгуулсан тухай О.Батсайхан түүхч дурдсан байна лээ?
-Тийм ээ. Сүүлд төрийн шагнал хүртсэн О.Батсайхан доктор хөгшин аавыг минь судалсан эрдэмтдийн нэг. Миний аав Найдан, эгч Жаргалын хамтаар ивээн тэтгэж “Лосолын Лааган” номыг 1994 онд хэвлүүлсэн юм. Тухайн бүтээлд дурдсанаар Зөвлөлтийн тусламжтайгаар худалдааны системийг байгуулж, үндэсний мөнгөн тэмдэгт бий болгох, Улаанбаатар хотод Аж үйлдвэрийн комбинат, Төв цахилгаан станц байгуулах зэрэг ажилд хөгшин аавын хүчин зүтгэл их байжээ. Мөн 1930-1931 онд Улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн удаа дараагийн хурлаар бичиг үсэг үл мэдэх явдлыг устгах “соёлын довтолгоо” зохиох асуудлыг хэлэлцсэний үр дүнд ардын боловсролын ажилд ахиц гарсан байдаг. Сургуулийн болон суралцагчдын тоо олширч, улс ардын аж ахуйд ажиллах мэргэжилтэй боловсон хүчнийг бэлтгэх тусгай мэргэжлийн шинэ техникумууд байгуулагдсан байна. Мөн Улсын төв театр үүдээ нээж, шинэ клуб улаан булан олширсныг цохон тэмдэглэдэг. Энэ бүхэн өвөөгийн минь гавьяа. Хэлмэгдэгсдийг судалж байсан Ринчен гэж түүхийн ухааны мундаг доктор байлаа. Тэр хүн хөгшин аавыг тусгайлан судалсан. “Төрөлхөөс заяагдмал хурц нарийн ухаантай, боловсролгүй хэрнээ боловсролтой хүмүүсийн дэргэд өөрийгөө мундаг аваад явдаг, маш алсын хараатай, бодлоготой хүн байжээ” хэмээх тодорхойлтод хүрснээ хэлж байсан. Монгол Улсад аж үйлдвэр, цахилгаан станцууд хөгжих, үйлдвэржилтийн энэ том дэвшил, хөгжлийн суурийг танай хөгшин аав тавьсан шүү гэж Ринчен доктор онцолж хэлдэг байсан.
-Улс төрийн хилс хэрэгт гурван удаа холбогдон аймшигт яргаллыг амсчээ. Эцэст нь цаазлуулан хувь заяа нь эмгэнэлтэйгээр төгссөн байдаг. Гурван удаагийн хилс хэрэг гэдэг нь ямар учиртай юм бол. Энэ тухай тодруулахгүй юу?
-Хөгшин аав шиг улс төрийн хилс хэрэгт гурван удаа холбогдсон төрийн тэргүүн Монголын түүхэнд байхгүй. Эхлээд 1928 онд “Шар Санжийн хэрэг” гэгчид холбогдсон байдаг. Дөрвөд аймгийг автономит эрхтэй болгохыг дэмжсэн уг хэрэгт Ө.Бадрах тэргүүтэй хүмүүсийн хамт нэр холбогдож, гүтгэлэг байцаалтад орсон байна. Харин коминтерний төлөөлөгчдийн тэргүүн Б.Шмераль Бадрах, Лааган нарыг суллажээ. “Шар Санжийн хэрэг” гэгч нь намын анги бүлгүүдийн өөр хоорондох сөргөлдөөнөөс үүссэн учир утгагүй хардалт сэрдэлт байсныг түүхчид хэлдэг. Тухайн хэргийг Коминтерн, түүний бие төлөөлөгчид анх сэдэвлэж гаргасан юм билээ. Дараа нь буюу 1934 оны долдугаар сард хөгшин аавыг хоёр дахь удаагаа “Лхүмбийн хэрэг” гэгчид холбогдуулан баривчилсан. Гучин дөрвөн оны нэгдүгээр сард Лхүмбэд анх удаа хэрэг хүлээлгэхэд “Шодоев Дамдин япон хүний хамт ирж хурал хийлгэхэд Лааган, Жигжиджав бид нар оролцсон” гэж мэдүүлснээр “Японы тагнуулын байгууллагын гишүүн”-д тооцох болжээ. Тэр үед Ховдын хоршоонд ажиллаж байсан гэдэг. Хөгшин аавыг зүүний талын бодлогод хэт автагдсан, тэр талыг баримталсан гэх шалтгаанаар 1932 оны зургадугаар сард Намын төв хорооны тэргүүлэгч гишүүнээс хасч, долдугаар сард Улсын бага хурлын даргын үүрэгт ажлаас нь чөлөөлсөн байдаг. Лхүмбийн хэрэг бол зохиомол худлаа гэдгийг удаа дараа хэлж байж. Ердийн байцаалтаар хилс хэргийг хүлээлгэж дийлэхгүй болохороо Дотоодыг хамгаалах газраас долоон өдөр, долоон шөнө тасралтгүй байцааж мөрдөн байцаалтын хууль бус арга хэмжээг хэрэглэсэн байна. Харин гурав дахь удаагаа хувьсгалын эсэргүү Гэндэн, Дэмидийн хэрэг гэгчид холбосон.
Дөчин оны гуравдугаар сард Дотоод явдлын яамны орлогч сайд Жамбалдорж “1928 оноос хойш Японы тагнуул төлөөлөгч, Гэндэн, Дэмидийн байгууллагын төв удирдагч нь байсан” гэж хөгшин аавыг ялласан. Гэндэн, Дэмидийн хэрэг гэгчид холбогдуулан хоёр жил долоон сар гаруй хугацаагаар хорьж, өдөр бүр зодож нүдэж, халуун хүйтэн өрөө дамжуулан байцааж, харгис хэрцгийгээр тамласан байдаг. Өвөө маань “Би өөрийн эх орноосоо урван хувьсгалын эсэргүү байгууллагад оролцож байсан удаагүй” хэмээн шүүх хурал дээр сүүлчийн удаа мэдүүлсэн байна. Төрийн тэргүүн байхдаа олон хүний хувь заяаг шийдэхэд оролцож явсны хувьд тэрээр ямар ч ялтан амь гуйх эрхтэй байдгийг мэдэх учраас буудан алах ял аваад Улсын бага хурлын тэргүүлэгчдэд эцсийн горьдлого амь гуйх хүсэлтээ уламжилжээ. Түүний хүсэлтийг Улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн 1940 оны тавдугаар сарын аравны өдрийн 28 дугаар хурлаар хэлэлцээд “Онц хорлол бүхий жигшүүрт гэмт хэргийг өдүүлсэн заналтай дайсан этгээд” хэмээн үзэн уг тасалсан тогтоолыг хэвээр баталж, түүний амь гуйсныг шууд хэрэгсэхгүй болгожээ. Улс төрийн хилс хэрэгт тохоогдсон хүмүүсээс хөгшин аав шиг ийм айхтар тамлалыг үзсэн нь ховор гэж түүхчид хэлдэг. Миний бие Тагнуулын ерөнхий газрын архивт орж үзсэн. Хөгшин ааваас мэдүүлэг аваад бүх хуудсан дээр нь гарын үсэг зуруулсан цаазлах баримтынх нь эх хувийг хүртэл нүдээр үзсэн. Өвөөгийн аймшигт хэлмэгдлийн түүх бичвэрийг судалсан хүний нэг нь түүхийн ухааны доктор Дашдулам. Тухайн үед Их сургуулийн залуухан багш байлаа. Тэр хүн архивт сууж бүх зүйлийг нь уншиж судалсан. Тэгээд “Танай хөгшин аав шиг гурван удаа хэлмэгдсэн улстөрч байхгүй. Хамгийн хүнд хэлмэгдлийг туулсан” гэж хэлдэг. Тэрээр материалтай нь танилцчихаад би долоо хоног унтаж чадаагүй гэж уйлаад хэлж байсан. Тийм айхтар тамлалыг биеэр амссан байна. Дашдулам докторын хэлдэг бас нэг зүйл нь хөгшин аавыг чинь Орост аваачиж цаазалсан гэдэг. Үүнийг Банзрагч гэж хүний яриа ч нотолдог. Машин дээр хоёр хүн ачаад авч явсан. Халзан толгойтой, ахимаг настай хүнийг би Лааган гуайг гэж боддог хэмээн хэлж байсан удаатай.
-Хэлмэгдүүлэлт үр хүүхдийг нь хүртэл тойроогүйг та түрүүнд хэлж байсан?
-Лааган гэж хүн хоёр хүү, хоёр охинтой байсан. Дэнсмаа гэж охин нь эрт бурхан болсон юм билээ. Том хүү нь Дүнсэл ах. Бага хүү нь миний ачит эцэг Найдан. Аав минь 1937 оны хавар төрсөн. Намар нь эцэг нь баривчлагдаад явсан байдаг. Өлгийтэй байхдаа хайрт эцгээсээ өнчрөн хоцорсон. Хөгшин аав минь баригдаад явахдаа ханьдаа “Хүүхдээ битгий хүнд өргүүлээрэй. Өөр хүнээр битгий овоглоорой” гэж захисан байдаг. Өөрийгөө буцаж ирэхгүй гэдгийг мэдээд тэгж хэлсэн ч байж магад. Үлдэж хоцорсон хань, үр хүүхдийг хэлмэгдлийн хар сүүдэр мөн л дайрсан. Миний авга ах Дүнсэл хоёр метр шахам өндөртэй, цагаан царайтай ханагар сайхан эр байсан. Түүнийг Худалдааны техникум төгсөх гэхэд нь “эсэргүүний хүүхэд” гэх нэрийдлээр төгсгөөгүй. Цэрэгт явах насанд нь мөн л “Эсэргүүний хүүхэд” гээд явуулахгүй. Тэгсэн хэрнээ цэрэгт яваагүй гээд албан татвар авч дээрэлхдэг байсан гэдэг. 28 нас хүрэхэд нь сая нэг цэрэгт явуулсан байгаа юм. Дөчин таван оны чөлөөлөх дайнд оролцуулах зорилгоор явуулжээ гэж харагддаг. Дүнсэл ах минь олон түмэндээ нэртэй жолооч байсан. Авто тээврийн дөрөвдүгээр баазад бүхий л насаараа ажиллаж, анхны саятан жолоочийн болзол хангахад нь эсэргүүний гэх өнөө л шалтгаанаар байгуулсан гавьяаг нь үгүйсгэсэн юм. Ингээд ах минь өөрийн хүч хөдөлмөрөөр бий болгосон Хөдөлмөрийн баатар цолоо авч чадаагүй. Үнэхээр харамсдаг юм. Бодохоос гол харлаад байдаг юм. Ах ярьдаг байсан л даа. Хориод настай залуу үе тэнгийнхэнтэйгээ наргиж яваад айлд ороход найр ахалж байсан хүн “Эсэргүүний гөлөг доошоо суу” гээд үүд рүү нохой шиг хөөж байсан гэдэг. Намайг жаахан байхад ч согтуу хөлчүү хүмүүс ирж хаалга өшиглөөд “Эсэргүүний үлдэгдлүүд хаалгаа тайл” гэж дээрэнгүйгээр доромжилдог байсан. Аавыг минь энэ хэлмэгдүүлэлт тойроогүй дайрсан. 1959 онд Монголын оюутан залуучуудын анхдугаар наадмын бөхийн барилдаанд Ховд аймагтаа түрүүлсэн юм. Гэвч Улаанбаатар хотод болсон наадамд “Эсэргүүний хүүхэд” гээд явуулаагүй. 1961 онд Бүх ард түмний спартакиадаар аав минь мөн л аймагтаа түрүүлсэн.
Л.Найдан Хадаа аваргын хамт
-Танай аав хоёр метр шахам өндөр, уул шиг бараа дүртэй сайхан хүн байсан. Аливаа юмны наад цаадахыг мэдэх айхтар хүмүүс “Лааганы хүү” гээд Найдан гуайд их л хүндэтгэлтэй ханддаг байсан болов уу. Их л олонтой хүн байсан санагдана?
-Бид чинь эцэг эхээс арван хоёулаа юм. 12 хүүхдээ аав минь хүний зэрэгт хүргэсэн. Бүгдийг нь их дээд сургууль төгсгөж, эрдэм номын мөр хөөлгөн ажил амьдралтай нь золгуулсан. Эцгийн мөч хүртэл аавын минь зүрх Лааган өвөөгийн төлөө цохилж байсан. Хэлмэгдэж буудуулсан аавынхаа амьсгал хураасан газрыг нь мэдчих юм сан гэж боддог байлаа. Даанч түүнийг нь амьдад нь тагнуулынхан хэлж өгөөгүй. Аавынхаа хөшөөг босгочих юм сан гэж мөн ч их зүтгэж, хөөцөлдсөн. Гэвч хөгшин аавын төрсөн нутаг Ховдод хөшөөг нь босгоё гэхээр алга дарамхан газар олддоггүй л байхгүй юу. Харин М.Энхсайханыг Ерөнхий сайд байх үед Засгийн газрын тогтоол гарч Ховд аймгийн Буянт сумын сургуулийг Лааганы нэрэмжит болгосон. Бид өвөөгийнхөө 110 жилийнх нь ойг нутагт нь өргөн дэлгэр тэмдэглэсэн. Өөрсдөө цээж баримал хийлгээд Ховдын музейд өгсөн. Их хурлын дарга нь Д.Дэмбэрэл гуай, Улаанбаатар хотын дарга нь Г.Мөнхбаяр гээд дандаа л Ховдын хүмүүс байхад аав минь байр хөөцөлдөөд бүтээгүй юм даг. Дэмбэрэл дарга цохолт хийж өгөөд ч бүтээгүй. Ингэж л хэлмэгдлийн сүүдэр үр хүүхдийг нь нөмөрсөөр л байгаа. Нэг зүйлийг хэлэхэд, 1940 онд өвөөг цаазлуулах жил Ваажаа гэж бидний авгайлдаг улсын арслан Шаравын Ванчинхүү төрийн баяр наадамд түрүүлж байсан юм билээ. Ваажаа, хөгшин аав хоёр ах дүүсийн хүүхдүүд л дээ.
Хөгшин аавын хэлмэгдлийг бие сэтгэлээрээ амсаж зовлон үзсэн хүн эмээ маань юм. 1962 онд өвөөг цагаатгасан бичиг ирэн иртэл эмээ өвөөг амьд, буцаад ирнэ гэж итгэж хүлээдэг байсан. Хүний горьдлого хэзээ ч тасардаггүй юм билээ. 1963 онд миний дүү Бигэрийг төрөхөд “Лааган гуай буцаад иржээ” гэж хэлсэн гэдэг. Бага хүүгийнхээ улаан нялзрай үрийг хараад хань минь буцаад ирсэн байгаасай гэж бодохдоо тэгж хэлсэн байлгүй. Энэ бүхнийг бодохоор өөрийн эрхгүй нулимс гараад байдаг. Хөгшин аавынхаа хөшөөг нь босгочих юмсан, нэг сайхан нэрэмжит номын сан байгуулчих юм сан гэж бодох юм. Буянт сумынх нь сургуульд уул нь номын сан байгуулж өгсөн л дөө. Төрийн тэргүүн байсан хүнийхээ 130 жилийн тэгш ойгоор Монголын төр юу ч дуугарсангүй. Учир байдлаа хэлээд очиход цагаатгалын комисс нь ч хүлээж аваагүй дээ.