ИРГЭН Н.ЦЭЭСҮРЭН: ТЭРЭЛЖИД НИЙТИЙН ЖОРЛОНГ ХЭРХЭН ШИЙДЭХ НЬ ОЙЛГОМЖГҮЙ БАЙНА
Налайх дүүргийн иргэн Н.Цээсүрэн гуай “Жорлонгоо өөрчилье” сургалтанд хамрагдахаар баасан гаригийн өглөө эртлэн Налайх дүүргийн Засаг даргын тамгын газрын хурлын танхимыг зорьжээ. Тэрбээр “Тэрэлж Туул төрийн бус байгууллага”-ын тэргүүн. “Манайх Налайх дүүргийн зургадугаар хорооны нутаг дэвсгэрт ажилладаг. Өнгөрсөн жил Налайх дүүргийн Засаг дарга, дүүргийн Тохижилт үйлчилгээний компанитай гурвалсан гэрээ байгуулаад, тохижилт үйлчилгээний компанийн туслан гүйцэтгэгчээр хагас жил ажилласан. Налайх дүүргийн зургадугаар хороо буюу Тэрэлжийн орчимд 26 мянган га газар нутгийн хог хаягдлыг бид цэвэрлэдэг. 600 гаруй айл өрхтэй, 1300 хүн амтай, нийтдээ 360 гаруй аж ахуйн нэгжтэй ийм хэсэг.
Бид хог хаягдлыг цэвэрлэж, зөөж цуглуулж, түүнийгээ Баялагийн хонхорт буулгадаг. Бид хогоо ангилж ялгаж, савладаг төхөөрөмжтэй болж байгаа. Хогийг шууд ачихгүй ангилж, ялган хоёр дахь түүхий эдэд нийлүүлэх захиалга зарим байгууллагаас ирсэн.
Тэрэлж орчим тэр чигтээ аялал жуулчлалын бүс шүү дээ. Манай зургадугаар хорооны нутаг, Тэрэлж голын наад талын хэсэг нь Улаанбаатар хотдоо буюу Налайх дүүрэгтээ ордог. Цаад хэсэг нь Эрдэнэ сумын нутагт хамаардаг. Бүх аялал жуулчлалын байгууллагууд маань тэнд байдаг. Зуун ламын агуй, Мэлхий хад, Гүнжийн сүм бүгд манай хорооны нутаг дэвсгэрт багтдаг.
Гэсэн ч манай багт нийтийн жорлон огт байхгүй. Монгол аялагчид жуулчны баазуудад буудаггүй. Зун, дулааны улиралд байгальд амрах дуртай. Тэд дуртай газраа ил задгай бие засдаг. Наадмын амралтын долоо хоногт 10 мянга гаруй жуулчид зорчсон. Тэндээс бид 40 тонн хог зөөсөн юм. Гялгар уут, идэж уух юмны савнууд, гол дагаад хөглөрч байдаг.
Манай тэр хавийн айлууд бүгд гэр хороололд амьдардаг, нүхэн жорлонтой. Усны ундарга маань бохирдоод байна. Тэрэлж уг нь байгалийн цогцолборт газарт багтдаг юм шүү дээ. Жорлонгоо нэг номерт сайжруулах ёстой. Айл өрхүүд ямар нэгэн байдлаар шийдэж болно. Нийтийн эзэмшлийн жорлонг яаж шийдэх нь ойлгомжгүй. Хог, жорлонгийн асуудлыг шийдэхэд хөрөнгө оруулахгүй бол шийдэхэд хүнд болсон гэлээ.
УЛСЫН ХЭМЖЭЭНД 3000 ЖОРЛОНГИЙН “ХУВЬСГАЛЧ” БЭЛТГЭНЭ
Н.Цээсүрэн гуайтай адил зорилготой 60 хүн уг сургалтыг зорьж ирсэн. “Жорлонгоо өөрчилье” сургалтыг зохион байгуулж буй “Нутгийн шийдэл” сангийн тэргүүн Ц.Оюунгэрэл “Аймаг болгонд жорлонгоо өөрчлөх зөвлөхүүдийг бид бэлтгэж байна. Улс орны хэмжээнд 3000 идэвхитэн бэлтгэх зорилготой” хэмээн ярилаа. Тус сангийнхан мөн “Жорлонгоо өөрчилье” номоос санаа авч, жорлонгоо сайжруулсан иргэдийн дунд уралдаан зарлаж 2018 оны арваннэгдүгээр сарын 19 буюу Дэлхийн жорлонгийн өдөр дүгнэх гэнэ. Энэ уралдааныг шилдэг өрх, хөршүүд(саахалт айл, гудамжныхан), хэвлэл мэдээллийн байгууллага, аж ахуйн нэгж, шилдэг орон нутаг гэсэн номинациар шалгаруулах юм байна.
Налайх дүүргийн Засаг дарга Ч.Раднаабазар энэхүү уралдаанд түрүүлэхийг сургалтанд суусан налайхчууддаа захисан юм. Тэрбээр “Жорлонгоо өөрчилье” сургалтын нээлтэнд ирж, энэхүү сургалт нь нийслэлийн Засаг даргын тамгын газраас зарласан “Иргэдийн оролцоотой амьдрах орчныг сайжруулах жил”, дүүргийн Засаг даргын мөрийн хөтөлбөрт багтсан “Эко Налайх” хөтөлбөртэй нийцэж буйг дурдаад, иргэдтэйгээ тулж ажилладаг хорооны хэсгийн ахлагч нар уг сургалтанд сууж буйг онцолж, байгаль орчноо хамгаалах суурь ойлголтыг иргэддээ таниулж, хамтарч ажиллаарай хэмээн суралцагсдад зөвлөв. Засаг дарга мөн “Аялал жуулчлалын бүсэд байдаг аж ахуйн нэгж, иргэдэд маань сургалт хийж, дэмжлэг үзүүлээрэй” хэмээн “Нутгийн шийдэл” сангийнхнаас хүссэн юм. Хорооны хэсгийн ахлагч нараас голцуухан бүрдсэн суралцагчид бүгд эмэгтэйчүүд байлаа. Харин Налайх дүүргийн Засаг даргын тамгын газрын эмэгтэйчүүдийн жорлонгийн өрөөнд хомоол унгасгасан нь өвөрмөц үнэртэй байсныг яана.
“Нутгийн шийдэл” сангийнхны сургалт бүтэн өдрийн турш үргэлжилдэг юм байна. Сургалтанд оролцогчдыг “Жорлонгоо өөрчилье” номоор “зэвсэглэж”, хоол, цайны зардлыг нь ч тус сангаас даадаг ажээ. “Жорлонгоо өөрчилье” номын борлуулалтын орлогоос аймаг, дүүрэг бүрт хийж буй эдгээр сургалтаа санхүүжүүлдэг гэнэ.
Эхний сургалтыг Б.Цолмонбаяр хийлээ. Нийгмийн эрүүл мэндийн хүрээлэн, “Ач” АУИС-ийнхны 2016 онд Улаанбаатарт хийсэн судалгаагаар гэр хорооллын айл өрхүүдийн арван өрх тутмын найм нь жорлонгоо солих сонирхолтой байдаг. Арван өрх тутмын дөрөв нь дор хаяж, хоёр удаа шинээр жорлонгийн нүх ухсан. Арван өрх тутмын зургаагийнх нь жорлон, муу усны нүхтэйгээ хамт байдаг гэнэ шүү.
Бүлгийн ажлын үеэр оролцогчид жорлонгоо өөрчлөх давуу болон сул талуудаа өөрсдөө тодорхойлсон. Зарим бүлэг “Эко Налайх” хөтөлбөрт аялал жуулчлалын бүс дэх амралт сувиллын газруудыг хамруулах, Засаг даргын дэргэд жорлонгоо сайжруулах ажлын хэсэг байгуулах зэргийг санал болгосон. Харин сургалтын чиглүүлэгчээр ажилласан доктор Б.Насанбаяр Налайхад байрладаг Герман, Монголын хамтарсан технологийн их сургуульд байгаль орчны инженер бэлтгэдэг. Тэдэнтэй хамтарч ажиллах боломжтой гэдгийг сануулав.
ШИНЭХЭН БААСНЫ 75 ХУВЬ НЬ УС БАЙДАГ
Жорлон өөрчлөх, сайжруулахад анхаарах асуудлуудын талаар инженер Б.Дашням зөвлөлөө. Жорлонгоо сайжруулна гэдэг үл хөдлөх хөрөнгөнд хөрөнгө оруулж байна гэсэн үг. “Гэр хороолол, хөдөөгийн иргэдийн ихэнхи нь төлбөрийн чадвар сул тул хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээтэй тэнцүү, эсвэл энэ хэмжээг хамгийн ихдээ гурав нугалах хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардахаар жорлонгийн хувилбарыг санал болгох хэрэгтэй” гэнэ.
Шинэхэн баасны 75 хувь нь ус байдаг, шээсний 99 хувь нь ус. Хөрсийг бохирдуулагч нь шивтэр учраас шээс байгаль орчинд илүү хортой нөлөөтэй. Хайрга, модны үртэс, шээсний хортой хэсгийг саармагжуулдаг ажээ.
Хэрэв жорлонг бохирын машинаар соруулсан тохиолдолд Төв цэвэрлэх байгууламжид хэр их ачаалал өгөхийг тооцох (жорлонгоо сайжруулахыг хүсэгчид ихэвчлэн соруулдаг жорлонг сонгодог. сурв) Улаанбаатар хотод 83 машин соруулах үйлчилгээ үзүүлдэг. Олуулаа сайжруулсан жорлонтой бол нэг машинаар ойрхон соруулснаар зардлаа хуваах боломжтой.
Хүн дунджаар өдөрт 800-2000 мл шээс, 128 грамм баас гаргадаг гэлээ. Өтгөн ялгадасыг хэрэв ялзмагшуулсан тохиолдолд 80 кг орчим ялзмаг бүхий био бордоо болж хувирдаг байна.
АРИУТГАЛ ХИЙСНЭЭР ЖОРЛОНГИЙН ЛАГИЙН ХЭМЖЭЭГ БАГАСГАХ БОЛОМЖТОЙ
“Улаанбаатар ариутгал” компаниас ирсэн Ч.Отгонжаргал захирал ярихдаа “Нийслэлийн эрүүл мэндийн газрын тусгай зөвшөөрөлтэйгээр ахуйн хортон шавьж, нүхэн жорлонгийн ариутгал хийдэг. Ариутгал хийснээр жорлонгийн лагийн хэмжээг багасгаж, ашиглалтын хугацааг уртасгах боломжтой. Ариутгалд амьд микроб ашигласнаар арван жил ашиглах жорлонг 20 жил ашиглах, үнэр дарах боломжтой. Мөн халдварт өвчний эрсдлийг бууруулна гэлээ. Монголд үйлдвэрлэсэн “Тамир” амьд биет нь лагийг идэж багасган, эвгүй үнэрийг дардаг. Угаалгын бодис нь амьд биетийг устгадаг учраас угаадасны нүх жорлонгоос тусдаа байх ёстой гэлээ.
МУШГИА ШАХАГЧТАЙ ХУУРАЙ ЖОРЛОНГ ЧИНГЭЛТЭЙД ТУРШЖЭЭ
ШУТИС-ийн Усны судлалын төвийн захирал Д.Басандорж бас нэг илтгэгч байлаа. Жорлонгийн асуудлыг шийдэхэд түвэгтэй биш. Хүний ялгадас үнэт түүхий эд. Хөрсийг бохирдуулж байгаа угаадсыг цэвэрлэхэд өндөр зардал гарна гэж тэр хэллээ. Чингэлтэй дүүргийн долдугаар хороонд мушгиа шахагчтай хуурай жорлон туршиж үзсэн. Мушгиа шахагч гэдэг нь махны машин шиг эргүүлдэг эд аж. 230 долларт багтсан уг жорлонг туршихын тулд гэр хорооллын байшингийн үүдний хэсэгт хөшиг татаж байгаад туршсан. Гэр хорооллын байшинд жорлонгийн тамбер барьж дулаалахгүй бол хүйтний улиралд мушгиа гол нь эргэхгүй болдог. Усны оронд хийдэг үртэс үнэтэй, олдоц багатай, гэр хорооллын нөхцөлд үнс ашиглах боломжтой. Бууц ашиглах боломжтой ч олдоц багатай учраас навчийг үнэр дарахад хэрэглэдэг гэж тэрбээр зөвлөсөн. Тэд бас бага оврын бохир ус цэвэрлэх байгууламж шийдэхээр ажиллаж байгаа гэнэ. Хоёр метр нүх ухаад, гурван сав тавиад, гурван дамжлагаар ус цэвэрлэгдсэний дараа гурав дахь саванд 80 хувь цэвэрлэгдсэн ус очих юм байна. Хөлддөггүй, дулаан ялгаруулдаг, америк технологиор шийдсэн учиртай гурван сав юм байх. Монгол эрдэмтдийн туршиж байгаа энэ мэт технологиудтай танилцахыг хүсвэл Д.Басандорж докторт хандаарай.
ЖОРЛОНГОО ӨӨРЧЛӨХӨД МӨНГӨ ТӨЛӨӨГҮЙ БОЛ ЭЛГЭЭ СОЛИУЛАХАД МӨНГӨ ТӨЛДӨГ
Жорлонгоо өөрчлөхөд мөнгө төлөөгүй бол элгээ солиулахад мөнгө төлдөг гэж “Нутгийн шийдэл” сангийн тэргүүн Ц.Оюунгэрэл хэлсэн юм. Жорлонгоо өөрчлөнө гэдэг зохион байгуулалтын асуудал. Яагаад бид муухай үнэртэй жорлонд дургүй мөртлөө сольдоггүй вэ. Мөнгө бол байсан. Яагаад гэвэл бид гар утас, машин, хувцас хунар авдаг шүү дээ. Жорлонгоо өөрчлөх нь нэг хүний ажил биш. Зохион байгуулалтад ороогүй учраас тус тусдаа хамгийн хялбар нүхэн жорлонтойгоо үлдсэн. Жорлонгоо өөрчлөхдөө далимдуулаад хүүхдүүд, жирэмсэн эмэгтэй, гэр бүлийн настай гишүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүст зориулсан элементүүд хийж болно. Хуурай жорлонгийн их хурал Финляндад ирэх наймдугаар сард болох гэж байгаа. Дэлхий нийтээр усны нөөц багасч, жорлондоо ус хэрэглэхгүй байх хөдөлгөөн өрнөж буй. Хуурай жорлонгийн технологи “Жорлонгоо өөрчилье” номд орсон. Гэхдээ өтгөн, шингэнийг ялгадаг жорлонтой байхын тулд өтгөн, лаг цуглуулдаг, боловсруулдаг бизнес байх ёстой. Америкт цэвэрлэх байгууламжийн лагийг цуглуулж боловсруулдаг Омни процессор нэртэй шинэ машин бүтээгдсэн бол айл өрхийн ялгадсыг цуглуулж боловсруулдаг машин Аляскад бий болсон.
Соруулдаг жорлонг сонгохын тулд цэвэрлэх байгууламжтай газар байх учиртай. Хэт гүнзгий нүхтэй соруулдаг жорлон хийчихвэл соруулдаг машины шланк хүрэхгүй илүү мөнгө төлөх болдог. Усны оронд ялгадсыг хөөсөөр хөөдөг жорлон АНУ-ын Сиатлд байдаг. Гэхдээ нисэх онгоцонд байдаг ус бага хэрэглэдэг жорлон, хөөсөөр хөөдөг жорлонг ганц айл худалдаж авах боломжгүй маш үнэтэй тусна.
Харин Энэтхэгт ашигладаг харьцангуй хямд үнэтэй шидэт хайрцагтай жорлонгийн тухай “Жорлонгоо өөрчилье” номд бий. Зургаан сарын турш бороо орох үед тохиромжтой, хальдаггүй жорлон гэнэ л дээ. Хайрцагны ёроолд лагийг идэж устгадаг амьд биет агуулсан учраас шидэт хайрцагтай хэмээн нэрлэжээ.
ЕВРОПЧУУД УС БАГА ХЭРЭГЛЭДЭГ ЖОРЛОНГ ИЛҮҮД ҮЗЭХ БОЛЖЭЭ
Тэрбум гаруй хүн амтай Хятад, Энэтхэгт жорлонгийн хувьсгал хийж байна. Европт харин ус бага ашигладаг жорлонгийн технологийг илүүд үзэх болжээ.
Налайхад жорлонгоо өөрчлөх технологи сонгохын тулд хэрэглэгчид таалагдсан хувилбарыг сонгох учиртай. Хүн болгон хүлээж авах технологи нь төлбөр харьцангуй хямд, хүртээмжтэй жорлон байдаг. Чадалтай нь жорлонгоо өөрчлөөд, чадал муутай нь үлдчихвэл хөрсийг бохирдуулсан хэвээр хоцорно. Ямар ч хүнийг ялгахгүйгээр үйлчлэх жорлонгийн технологийг сонгох ёстой. Учир нь хөрсний бохирдол нам, эвслээр ялгахгүй. Тэдний намынхны баас, эдний намынхны шээс эсвэл өвчин гэж үгүй. Жорлон эрхэмсэг амьдрах суурь үйлчилгээ учраас хөрсөндөө бас ажиллах хүчиндээ тохирсон жорлон сонгох хэрэгтэй. Хүрз бариад жорлон султгадаг монгол хүн олдохгүй учраас хүрздэхээс өөр аргаар жорлонг султгах учиртай. Бордооны үйлдвэртэй газарт бордоошуулдаг жорлон сонгоно. Жорлон бизнес болох ёстой гэж Ц.Оюунгэрэл тайлбарласан юм.
Жорлонгийн бизнесийн боломжийн тухай тэр бас ярьсан. “Жорлонгоо өөрчилье” сургалт төр засаг, иргэд, ариун цэврийн асуудлыг бизнесийн эргэлтэнд оруулах философитой. Өвчин биш мөнгө, ариун цэвэр, эрүүл мэнд үйлдвэрлэх эргэлтэнд орох хэрэгтэй байна.
Ямар нөхцөлд гэр хорооллыг зах зээл гэж харах вэ?
Ижил хэрэглээтэй, бизнест ашиг өгөхөөр зохион байгуулагдаж байж зах зээл гэж харагдана. Иргэдийг та бол хөрөнгө оруулагч гэдгийг ойлгуулах ёстой. Хөрөнгө оруулагчид тогтвортой байдал хэрэгтэй. Жорлондоо хөрөнгө оруулж байгаа иргэдийн хувьд газраас хөөхгүй гэсэн баталгаа, төлөвлөлт тогтвортой байх ёстой. Хотын ерөнхий төлөвлөгөөг иргэдийн оролцоотой батлана гэсэн үг. Иргэд тодорхой хэмжээний мөнгө гаргасаны дараа дутагдаж байгаа санхүүжилтийг татахын тулд нөлөөллийн ажил хийнэ. Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын иргэд сумандаа хөрөнгө оруулагчдын уулзалт хийж, 90 хоногт дэд бүтэцтэй болсон туршлага бий.
Аль болох олон айл зохион байгуулалтад орж байж нийлүүлэгч нараас хөнгөлөлт эдлэх боломжтой болдог. Налайхад нэг айл биш 10 мянган өрх ижил сонголт хийвэл хөнгөлөлт авах боломжтой. Нийлүүлэгчийг иргэд сонгох учиртай. Энд ариун цэврийн хэрэгцээ, технологи, иргэдийн оролцоотой тендер яригдана. Өтгөн шингэн ялгадаг жорлон сонгосон бол өтгөн бас шингэнийг авдаг нийлүүлэгч байх учиртай гэсэн үг. Ариун цэврийн бизнес нийтийн эрх ашгийг хөнддөг учраас төрөөс үнэ, өрсөлдөөнийг зохицуулах байдлаар оролцдог гэлээ.
НАЛАЙХТ ЯМАР ЖОРЛОН ТОХИРОХ ВЭ?
Сургалтанд оролцогчид бүлгийн ажлаараа “Налайхт ямар жорлон тохирох вэ” гэсэн асуултанд хариу өгсөн юм. Гэр хорооллынхны хувьд соруулдаг жорлонг илүүд үзсэн бол аялал жуулчлалын бүс нутагт “Дүрэмтэй хээрийн жорлон” тохиромжтой гэцгээв. “Дүрэмтэй хээрийн жорлон” болон жорлонгийн бусад технологийн тухай “Жорлонгоо өөрчилье” номонд дэлгэрэнгүй өгүүлжээ. Налайх дүүргийн Н.Цээсүрэн эгч маань асуултандаа хариу авсан буй за.
