“Жаран цагаан хонь” номын нээлтийн үеэр.
“Ногоон нүдэн лам”, “Жаран цагаан хонь” номын зохиолч Ц.Оюунгэрэлтэй ярилцлаа.
-“Жаран цагаан хонь” романыг авах гэсэн чинь олдохгүй байна гэж танил багш эмэгтэй маань ярьсан?
-Эхний 6000 ширхэг долоо хоногт дуусчихсан. Шинэ жил дөхсөн учраас хэвлэх газар ч ачаалалтай байлаа. Хоёр дахь хэвлэлтээ гаргах гэж нэлээд удаад номоо тасалдуулсан л даа. Хэд хоногийн өмнөөс дахин хэвлэсэн. Орой гэртээ ирсэн чинь гэрийн гадна хоёр, гурван машинтай хүн хүлээж байлаа. Ном авах гэж байгаа гэнэ. Ном борлуулагчтай холбогд гэсэн. Ном борлуулагч энэ ажлыг зохицуулж байгаа. Өөрөө борлуулах юм бол гэрийнхээ үүдэнд хүмүүс цуглуулаад бөө шиг болох юм билээ. (инээв)
-“Жаран цагаан хонь”-ийг нэг их сурталчлаагүй санагдах юм. “Ногоон нүдэн лам” олон хувь борлогдсон нь нөлөөлсөн юм болов уу. 70 мянган хувь зарагдсан гэж сонссон, үнэн үү?
-75 мянган хувь зарагдсан. Эхлээд өөрийн гэсэн зах зээлтэй болоход маш их хөдөлмөр ордог. Нэгэнт зах зээлтэй болчихсон бол шинэ бүтээгдэхүүн гаргахад бэлэн зах зээл тосоод авдаг юм байна.
-Зарим хүмүүс муулаад байгаа хэрнээ уншаад байх юм аа?
-Ер нь тэр чинь сурталчилгааны бас нэг хэлбэр шүү дээ. Би шүүмжлэлийг хүлээж авдаг. Нэгдүгээр дэвтэр их шүүмжлүүлсэн учраас хоёр дахь дэвтрээ сайжруулсан гэж үзэж байгаа. Шүүмжлэлгүй байсан бол сайжруулж мэдэхгүй гаргаж байгаа шүү дээ. Эхний номон дээр ялангуяа уран сайхны талаасаа шүүмжлэл ихтэй байсан. Баримт, нотолгоо түүхийг задлан шинжилсэн тал дээр бараг шүүмжлээгүй. Уран сайхны шүүмжлэлүүдийг нэлээд тусгасан. Гэхдээ сурсан юмыг сураар боож болохгүй гэж өөрийнхөө загвараас хүн бүрэн гарч чадахгүй. Сайжирсан байна гэж зарим хүн хэлж байгаа. Мэдээж төгс бүтээл болоогүй.
-Хоёрдугаар дэвтэр үнэхээр романтик эхэлжээ. Сэндмаа тэнгэрийн дагина шиг л дүрслэгдэж. Гэхдээ бодит амьдрал дээр зургаа дахь хүүхдээ төрүүлэх гэж байгаа малчин бүсгүйг бараг арван жилийн дараа харахад “миарчихсан” л баймаар юм. Баасан, Сэндмаа хоёр яаж уулзсан бол гэсэн уншигчдын хүлээлтэд хөтлөгдчихөв үү яав?
-Хэний нүдээр юуг харж бичиж байна вэ гэдгээс шалтгаална. Магадгүй би эхний үзэгдлийг Чулуунжийгийн нүдээр харж бичсэн бол сая таны хэлсэн шиг бичиж магадгүй. Эхний үзэгдлийг анзаарсан бол би Баасангийн нүдээр харж бичсэн. Нэгдүгээр дэвтэр төгсөхөд Баасан ирж байгаа үзэгдлийг Сэндмаагийн нүдээр харсан шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл Баасан яаж харагдсан, түүний дуу яаж сонсогдсон нь Сэндмаагийн өгүүлэмжээр бичигдсэн. Үргэлжлэлийг нь бичихдээ яг тэр үзэгдлийг Баасангийн нүдээр төсөөлж бичсэн. Өнцөг гэж бий. Хэний өнцгөөс үүнийг бичиж байна вэ гэж. Баасан бол Сэндмааг үлгэрийн дагина шиг төсөөлдөг хүн. Үлгэрийн дагина шиг л бодсоор ирсэн. Ирэхэд нь тэр хүнийг ямар байснаас үл хамааран Баасангийн нүдээр Сэндмаа тэгж л харагдсан.
-Зохиолын баатруудын нүдээр харах ёстой юу?
-Түүгээрээ л миний ном бусдынхаас онцлог. Номоо бичихдээ миний хэрэглэдэг гол техник энэ үзэгдлийг хэний нүдээр бичих вэ гэдэг шийдвэр гаргадаг. Бөөгийн эд хэрэглэлийг хураах гээд хүмүүс ирдэг хэсгийг Агваан, Сэндмаа, Од гээд гурван хүний нүдээр харж бичсэн. Од хараагүй хүн шүү дээ. Тийм учраас үнэр, хөдөлгөөн, дуу чимээгээр төсөөлж бичсэн байгаа.
-Жефф та хоёр Холливудад номын дуу сонссон. Тэнд бас өнцгийн тухай заадаг хэрэг үү?
-Харин тэнд заалгасан технологиороо л бичиж байгаа. Яагаад хүмүүст Холливудын кино, барууны зохиолчдын бүтээл хүрдэг гэхээр тэд хүмүүст мэдээлэл хүргэх тодорхой өнцөгтэй. Тэр өнцгөөсөө гарахгүйгээр өөрөөр хэлбэл тодорхой зүгт камераа чиглүүлчихээд түүнийгээ хөдөлгөхгүйгээр тухайн камерт орж ирж байгаа үзэгдлийг л нэг удаадаа тайлбарладаг. Дараагийн удаа камераа өөр газар зоочихоод өөр өнцгөөс тайлбарладаг. Хуучин арга барилаараа бичих юм бол бид нэг өрөөнд арван камер тавьчихаад нэгдүгээр камер ингэж харлаа, хоёр, гуравдугаар камер ингэж харлаа гэх мэтээр хөндлөнгөөс харж бичдэг. Би хүүхдүүдээ өөрийнхөө уншиж өссөн номуудыг уншуулах гээд дийлдэггүй. Гэсэн ч өнцөгтэй бичигдсэн номуудыг тэд уншчихдаг. Тэд бол телевизийн эринд өссөн хүүхдүүд. Телевизээр нэг секундэд нэг л үзэгдлийг харуулахаас биш нэг дор арван кадр үзүүлж чадахгүй. Телевиз үзэж өссөн хүүхэд ном уншихдаа үзэгдэл үзэгдлээр нь л уншихгүй бол нэгмөсөн бөөгнүүлж байгаад нэг өгүүлбэрээр хэлчихдэг зүйлийг хүлээж авдаггүй. “Хард диск” нь өөрөөр ажилладаг гэсэн үг. Би орчин үеийн уншигчдад зориулж ном бичиж байгаа учраас тэдний хүлээж авдаг “формат”-аар нь бичсэн. Хөндлөнгийн дүгнэлтгүй бичдэг.
Орчин үеийн уншигчид үзэгдлийг л уншина. Харин тэд дүгнэлтээ өөрсдөө хийнэ. Би санаанд оромгүй дүгнэлт хийж байгаа уншигчидтай таардаг. Дүгнэлт чөлөөтэй. Өгөгдлийг нь өнцөг, порцоор өгөх нь зохиолчийн ажил болсон. Өгөгдөл, порц нь өөр учраас зузаан ч гэсэн миний номыг хүмүүс уншаад байгаа юм.
-Түрүүнд Од бөөгийн тухай ярьсан. Хөвсгөлд хүчтэй бөө нар байсан гэцгээдэг. Бодит амьдрал дээр хүүтэйгээ оюун санаагаараа холбогдож яг хэрэгтэй үед нь зөвлөчихдөг бөө байсан болов уу?
-Тэр бол уран сайхны шийдэл. Гэхдээ яагаад ийм шийдэл оруулсан гэхээр бөө нарын тухай домгууд, хүмүүсийн хууч ярианаас сэдэвлэж зохиомжилсон. Бөө дээр очсон чинь тэгж хэлээд, тэр нь яг миний амьдралд тохиолдсон тийм юмтай таараад, дараа нь яг тийм тохиолдол дээр тэр нь орж ирээд гэх мэт хууч ярианд түшиглэсэн. Манай монголчууд бодит ертөнц бас өөрийн гэсэн хийсвэр ертөнцөд амьдардаг. Хийсвэр ертөнцийнхөө тухай хүмүүс их ярьдаг. Түүнээс нь сэдэвлэсэн юм.
-Баасан, Сэндмаа хоёрын дурлал гэснээс бодит амьдрал дээр таны эмээ нөхрийнхөө ах, лам хүнд дурлачихсан байсан уу. Эсвэл та уран сайхны шийдлээр хайрын гурвалжин бий болгочихсон юм уу?
-Чулуунжийгийн бодит дүр, миний хөгшин ээж хоёрын дунд насан туршийн ээдрээтэй харилцаа байсан юм. Тэгсэн мөртлөө бие биенээсээ салдаггүй, байнга хөрш амьдарна. Би багадаа “Энэ хоёр ингэж муудалцаж байхаар газар мундсан биш холхон нүүчихэд яадаг юм. Яахаараа толхилцоод байдаг юм, ядаргаатай юм” гэж боддог байсан юм. Том болоод энэ хоёр ер нь бидний ойлгохгүй, нууцлаг зөрчилтэй юм байна гэж бодсон. Ер нь энэ хоёр нэг хүнд хайртай байсан юм биш биз дээ гэж ургуулан бодоод хөгшин ээжээсээ нэг удаа асуулаа. “Та ер нь Баасан ламд хайртай байсан уу” гэсэн. Анх зохиол бичихээр сэдэж байх үедээ 1997 онд ингэж асуусан юм. Зохиолын гол зөрчлийг шийдэх гээд хөгшин ээжээсээ ингээд асуучихсан зөндөө инээсэн. “Яаж тэгж бодож байна аа” гээд инээгээд байсан. Тэгсэн мөртлөө “Би хайртай байгаагүй” гэж хэлээгүй. Хайртай ч гэж хэлээгүй. Тэрийг хүлээн зөвшөөрөөгүй мөртлөө их л аз жаргалтай инээгээд байсан. Хөгшин ээж Баасан ламын тухай их гоёор яриад байсан юм. Хамгийн гоё хүн байсан, сайхан дуутай, авьяастай хүн байсан гээд ярьсан. Хөгшин ааваас илүү Баасан ламыг ярина. “Та Баасан ламын тухай их гоё ярих юм аа. Би таныг Баасан ламд хайртай байсан юм болов уу гэж бодлоо. Би таныг Баасан ламд дурлуулаад ном биччихвэл яах вэ” гэсэн чинь “Хи хи тийм ном бичих юм уу, миний нүд юм харахгүй, уншиж чадахгүй л дээ, барьж үзэх юмсан” гэсэн.
Ерөнхийдөө хөгшин ээжээс зөвшөөрөл авчихлаа гэж бодсон. Гэхдээ гол нь “Хэлмэгдэж байсан лам гэдгийг нь л бичээрэй. Би яахав” гэсэн байхгүй юу. Надад тэр нь их таалагдсан. Хөгшин ээж үнэнээ хэлэхгүй юм байна, насан туршдаа нууц хэвээр үлдэх юм байна. Гэхдээ би өөрийнхөөрөө бичиж болох юм байна гэдгийг ойлгосон. Тэгээд би ах дүү нартаа хэлсэн. “Хөгшин ээжийг өөр хүнд хайртай болгож ном бичиж байгаа шүү” гэсэн чинь “Битгий л унтуулаарай” гэсэн. Бичиж эхлэхдээ “Өөрсдөө унтъя гэсээр байгаад унтчихлаа” гэсэн. Хайр дурлал нь уран сайхны шийдэл. Гэхдээ тэрэн дотор үнэн юм их байгаа гэж би бодож байгаа.
-Баасан лам яаж төгссөн бол гэж уншигчид их хүлээсэн. Гэтэл хоёрдугаар дэвтэрт дөнгөж таван жилийн амьдрал нь бичигджээ. Энэ зузаан номыг уншчихаад ахиад л яасан бол гээд шаналж үлдлээ. Бас хоёрдугаар таван жилд нь яасан бол гэсэн хүлээлт үүсчихлээ?
-Ер нь нэг, хоёрдугаар таван жил нийтдээ арван жилийн турш малчин иргэд туйлын ядуу амьдарч, бүгдээрээ ялтай, олон хүүхэдтэй нь үр хүүхдээ бусдад үрчлүүлж, хоосорсон юм. Малаа бараад, үлдсэн хэдийгээ шоронд орж байхаар гээд нэгдэлд өгөөд дууссан л даа.
-Хувийн өмчийг нийгмийнх болгохын тулд иргэдээ арван жил тарчилгасан байх нь ээ?
-Уул нь арван жилийн тухай бичье гэж бодсон ч үнэндээ тэр зовлонг задалж дэлгэрэнгүй бичихгүй бол тэр хүмүүс яаж зовсон нь ойлгогдохгүй байсан юм л даа. Арай гэж л эхний таван жилээ бичиж амжсан. Гуравдугаар дэвтрээ бичих юм бол хоёрдугаар таван жилийн эхнээс биш сүүлээс нь эхэлчихье гэж бодож байгаа. Яагаад гэвэл тэр зовлон яг адилхан үргэлжлэх учраас. Хоёдугаар таван жилийн төлөвлөгөө 1957 онд дууссан шүү дээ. Энэ зовлон үргэлжлээд ард түмний амьдрал ийм цэгтээ тулаад, дараагийн асуудалдаа оржээ гэж ойлгогдохоор бичье гэж бодсон.
-Хоёрдугаар дэвтрийн төгсгөлд Х.Чойбалсанг өөд болоход анхдугаар таван жилийн төлөвлөгөөний алба гувчуур, зовлон дуусч байгаа мэт сэтгэгдэл төрсөн?
-Тухайн үеийн монголчууд ч тэгж бодсон. Гэхдээ тэр зовлон дахиад таван жил үргэлжилсэн. Тэр ч байтугай Х.Чойбалсангийн таван жилийн төлөвлөгөө миний номон дээр жинхэнээрээ ороогүй. Жинхэнэ аймаар хатуу төлөвлөгөөгөө архиваас тоо баримттай нь устгасан. Архиваас би хоёрдугаар таван жилийн төлөвлөгөөний тоог л олсон.
-Малаа 200 саяд хүргэнэ гэдэг одоо ч мөрөөдлийн тоо шүү дээ?
-Түүхэнд үлдсэн тоо л доо. Анхны уриа лоозон бүх сонин дээр бичигдсэн. Нэг айлаас авдаг мал, мах, сүүний норм миний номонд байдгаас хатуу байсан. Миний номонд байгаа тоо хоёрдугаар таван жилийн арай зөөлөрсөн үеийн тоо. Жинхэнэ хатуу тоог нь архиваас би олоогүй.
-Төлөвлөгөө биелүүлээгүй гээд эхний гучин малчинг буудаад алчихдаг. Бодит амьдрал дээр ийм явдал болсон гэсэн үг үү?
-Гуч байтугай малчдыг цаазалсан. Малчдыг айлгахын тулд бүх төрөл дээрээ төлөвлөгөө биелүүлээгүй хүмүүсийг шууд буудаж байсан. Сүүлдээ хичнээн айгаад ч илүү олон хүн төлөвлөгөөгөө биелүүлж чадахааргүй байдалд орсон учраас цаашдаа ингээд буудаад байвал лам нарыг бууддаг шиг айхавтар байдалд хүрэх юм байна гээд зогссон. Гэхдээ шорон бол дүүрсэн.
-Сэндмаагийн мэдрэлийн өвчин арай л орчин үеийнх шиг санагдсан, одоо л тиймэрхүү өвчин оношлогддог болсон юм биш үү?
-Хөгшин ээж маань хоёр гар нь арвагар, хөл нь мэдээгүй хүн байсан. Намайг ухаан ороход л хөгшин ээж маань дөрвөн мөч нь мэдээгүй байлаа. “Яагаад ийм болчихсон юм бэ” гэхээр “Нялх биетэй байхдаа шөнө өдөргүй, борви бохисхийлгүй ажилладаг, нойргүй хонодог, бороо шавар усанд үнээ мал саасаар байгаад ийм болсон” гэдэг. Төлөвлөгөө биелүүлэх гэж ийм болсон гэдгээ улс төрийн шалтгаанаар ярьдаггүй байсан юм билээ.
– Х.Чойбалсан Зөвлөлтөд эмчлүүлэхээр галт тэргэнд явахдаа малчин эмэгтэйн захидлыг уншиж, үнэрлэж үзээд “Энэ захианаас хоол, сүү тос үнэртэхгүй байна” гэж шимширдэг хэсэгт уйлмаар санагдсан. Үнэхээр Сэндмаа маршалд захиа бичсэн үү?
-Тэр бол уран сайхны шийдэл. Х.Чойбалсан гэдэг хүнийг ард түмэндээ асар том нүгэл үйлдчихээд, өөрөө бас нэгэн хохирогч болохоор яваа мөчийг гунигтай мөртлөө уран сайхны аргаар харуулахыг хичээсэн юм. Монголдоо эмчлүүлмээр байдаг, өөрийг нь эмчлэх чадалтай оточ маарамба бүхнээ устгачихсан, миний өмнө хоёр Ерөнхий сайд очоод өөд болчихсон шүү дээ гээд цаанаасаа зөнтэй айдастай, өөрийн хүслээр бус, өвлийн ид хүйтнээр Улс төрийн товчооны шийдвэрээр явж байгаа үед нь энэ хүний сэтгэлийг яаж хөдөлгөх вэ гэж бодоод Сэндмаа , Чойбалсан хоёрыг захиагаар холбосон юм. Номын нэг гол баатар нь төр засаг, нөгөө гол дүр нь ард түмэн. Ард түмнийг төлөөлсөн Сэндмаагийн дүрийн уулзах цэг болгож захиаг гаргаж ирсэн л дээ. Гэхдээ захианы үнэрийг би мэднэ. Оюутан байхдаа хөдөө мал маллаж байхдаа уншиж байсан номоо гадаадад авч явж үзсэн. Тэгэхэд монгол ахуй тэр чигээрээ үнэртдэг.
-Францад “Ногоон нүдэн лам” хэвлүүлэх гэж нүсэр ажил болсон байх. Энэ бүхний дараа та сэтгэл ханамжтай үлдсэн үү?
-Гадаад зах зээлд ном гаргахын өмнө зах зээлийн шалгуур хангахад асар их хөрөнгө оруулалт шаарддаг юм байна. Тэдний санаанд хүртэл редакторлох хэрэгтэй болдог. Яг манай санал болгосон редактороор, түүний хэлсэн ханшаар, бидний сэтгэлд хүртэл засуул гэдэг. Тэр зах зээлд номоо гаргана гэвэл тэдний итгэлийг даах, тэдэнтэй ажиллаж сурсан редакторуудад нь л номоо өгөхөөс аргагүй. Тийм маягаар зах зээлийн шаардлагыг хангатлаа биднээс мөнгө гарч байгаа юм. Шинэ зах зээлд огт танихгүй зохиогч гараад ирэхээр “Өөрсдөө ирж харагд, танигд” гэдэг. Тэгэхээр бид өөрсдөө зардлаа гаргаад очиж, аялж, уулзалтууд хийхэд дахиад мөнгө зарцуулна. Гадаад зах зээлд монгол шинэ бүтээгдэхүүн гаргана гэдэг маш их тэвчээр, хөрөнгө оруулалт, уйгагүй ажиллагаа, цаг хугацаа шаардагддаг. Ингэж их хөдөлмөрлөж байж арай хийж гадаад зах зээлд гарч байгаа учраас энэ зах зээлдээ амжилт олох хэрэгтэй болно.
-Чамгүй хөрөнгө зарж, Францад хэвлэгдэн, борлуулагдаж эхэлсэн “Ногоон нүдэн лам” ямар үнэтэй борлогдож байгаа вэ?
-Өндөр үнэлгээтэй гарч байгаа. Гэхдээ бид хэзээ тэр номноос ашиг хүртэхийг хэлж мэдэхгүй. Одоогоор зөвхөн зардал л гардаг. Би Жеффд хэлдэг юм. Би судалгаагаа хийж, түүх цуглуулж үйл явдлыг босгосон, чи англи хэл дээр тэдэнд таалагдах хэмжээнд найруулж бичих ажлаа хий. Дээр нь гадаад зах зээлд гарах зардлыг гарга гэдэг. Ерөнхийдөө гадаадын зах зээлд монгол роман гаргах гол хөрөнгө оруулагч нь Жефф. Түүний гаргасан зардал хэзээ нөхөгдөхийг мэдэхгүй.
-Францаас гадна өөр орны хэвлэлийн компанийнхан “Ногоон нүдэн лам”-ыг сонирхож байгаа гэлүү?
-Одоогоор Итали, Японы хэвлэх компанийнхан уншиж байна. Америкийн нэг агент уншиж эхэлсэн. Америкт долоо дахь агент уншиж байна даа. Зургаан агент уншиж үзээд татгалзсан.
-Эхний гадаад уншигчид энэ номыг яаж хүлээж авсан бол. Монголыг хэн сонирхдог вэ?
-Хамгийн сонирхолтой нь өөрөө очиж, уулзалт хийхэд гарын үсэг зуруулж, ном худалдаж авах хүмүүс олон байдаг. Монголыг сонирхдог, манай орны тухай сонссон хүмүүс зорьж ирдэг юм. Монголын тухай огт сонсоогүй хүмүүс номын дэлгүүрээс худалдаж авахад л жинхэнэ зах зээл байна уу гэдэг мэдрэгдэнэ шүү дээ. Бидний огт очоогүй газраас санамсаргүй тохиолдлоор манай номыг худалдаж авч уншаад сэтгэл нь хөдлөөд захиа бичсэн анхны уншигчийн сэтгэгдлийг хэд хоногийн өмнө хүлээж авсан. Брижит гэж франц эмэгтэй ”Би Монгол гэдэг орныг мэдэхгүй. Амралтаараа шинэ ном уншмаар санагдаад, номын дэлгүүрт очиход ийм шинэ ном ирсэн гээд таны номыг үзүүлсэн юм. Таны номыг санамсаргүй уншсан чинь өөртөө цоо шинэ нээлт хийлээ. Их сайхан улс, гунигтай түүх юм байна. Үүнийг мэдсэндээ баяртай байна. Та нар энэ номоо амжилтанд хүргээрэй” гэсэн урамтай захиа ирүүлсэн байна лээ.
-Монголчуудын туулсан зам, харах өнцөг өөр шүү дээ. Францын зах зээлд гарахын тулд “Ногоон нүдэн лам” хэр их “эвдэрсэн” бол?
-Гадаад уран зохиолын редактор гэж байдаг. Тэд номыг маань уншаад “Таны ном ерөнхийдөө таалагдлаа. Манай зах зээлд энэ номыг гаргаж болох юм байна. Гэхдээ европчуудын хувьд дэлхийн II дайн чухал учраас энэ үед монголчууд ямар амьдралыг туулсан тухай хоёр, гурван бүлэг нэмж бичээч” гэх юм уу, эсвэл “Манай хувьд ийм ийм үйл явдал тийм ч чухал биш. Тэр хэсгийг нь хасаач”, “Зохиол дотор чинь европчуудын хүлээн зөвшөөрөхөөргүй үг хэллэг байна, засаарай гэж болно. Анхны ноорог маань 535 хуудас байсан ч “300 хуудас болтол багасгаач” гэсэн. Тэдний санал болгосон редакторыг хөлсөлж, түүнийх нь хэлсэн ханшаар редакторлуулахад 40 сая төгрөг зарцуулсан. Ийм түүхтэй гадаад зах зээлд гарсан даа.