“Guys” хамтлагийн дуучин, жүжигчин, найруулагч А.Төгсбаяртай ярилцлаа. Тэрбээр дэлгэцнээ гарч буй “Хүн мод” киноны ерөнхий найруулагчаар ажилласан юм. Гарын таван хуруунаас хойш ер гэр бүлийн тухай кино хийгдээгүй 30 гаруй жил болсон бөгөөд уг сэдвийг “Хүн мод” кино хөнджээ. Мөн тэрбээр “Сайн уу амьдрал минь”, “Хэцүү анги”, “Ах дүүс”, “Эрэмдэг”, “Эцсийн хүсэл” зэрэг кинонуудыг бичиж, найруулж, гол дүрийг нь бүтээсэн уран бүтээлч билээ.
– Хүн мод киноны тухай ярьж өгөөч?
-Нэгэн гэр бүлийн жаргал, зовлонг хэрхэн даван туулж байгаа талаар өгүүлнэ. Гэр бүл дотор алдаа эндэгдлээсээ болж нэгнийгээ буруу ойлгох, буруутгах явдал бишгүй гардаг. Харин эдгээр бэрхшээлүүдийг ах дүүс сэтгэлийн тэнхээтэй байж яаж даван туулах вэ, гэр бүл гэж юу юм бэ гэдгийг л харуулахыг зорьсон. Эсрэг дүр байхгүй. Амьдрал нь өөрөө энэ гэр бүлийн эсрэг дүр. Ер нь өнөөгийн нийгмийн амьдрал өөрөө гэр бүлийн “эсрэг дүрд” тоглоод байна шүү дээ. “Чаддаг юм бол намайг даваад гар л даа” гэх амьдралтай хүмүүс нүүр тулдаг. Киноныхоо зурганд 2017 оны хавраас эхлээд намар хүртэл ажилласан. Анхнаасаа энэ киногоо гадагш фестивальд явуулах зорилготой байсан юм. Гэр бүлийн тухай кино сүүлийн 35 жилд лав хийгдээгүй байсан. Гэр бүл гэдэг зүйл нийгэмд ямар байр суурийг эзэлдэг гэдгийг илүү харуулахыг зорьсон.
-Ямар фестивальд оролцох гэж байна вэ?
-Хоёрдугаар сар гаргаад Берлиний кино наадамд орох урилга ирсэн. Дөрөвдүгээр сар гаргаад Канны наадамд явах бодолтой байгаа.
-Одоогийн нийгэмд гэр бүл ямар байдалтай оршин тогтнож байна гэдгийг харуулсан уу. Кинонуудад тухайн цаг үеийн байдал их шингэсэн байдаг?
-2016 онд киноныхоо тухай судалгаа хийгээд явж байхад олон бодит сонин зүйлүүд гэр бүлийн амьдралд харагдаж байсан. Ер нь энэ цагт хүний хайр, гэр бүл ийм байж. Гэр бүлүүдийн нэг, нэгнээ гэсэн сэтгэл ямар байсан гэх мэт асуудлыг ирээдүй хойч үедээ үлдээхийг зорьсон. Уран бүтээлч хүн энэ цаг үеэ ирээдүй хойчдоо харуулж үлдээхийг зорих нь зүйн хэрэг. Жишээлбэл, тухайн үед нийгэм ийм байж, тэр нь сайхан, энэ нь муухай байж, үүнийг нь өвөлж үлдээгээсэй гэх мэт олон санааг илэрхийлсэн. Кино бол тухайн цаг үеийн толь болж байдаг гэж ойлгож болно. Энэ бол бодит амьдралаас сэдэвлэсэн кино. Чингэлтэй дүүрэгт хар багаасаа өнчин өрөөсөн дөрвүүлээ өссөн гэр бүл байдаг тухай сонсоод, би өөрийн биеэр очиж уулзаж, амьдралыг нь судалсан юм. Тэдний амьдралын туулсан түүхийг харуулахыг зорьсон.
-Ингээд судалж байхад, кино бүтээж явахад ер нь гэр бүлийн амьдралын үнэ цэн юун дээр тогтдог юм шиг санагдсан бэ?
-Хамгийн түрүүнд хүндлэл хэрэгтэй. Заавал хүндлэл байх ёстой. Хүндлэлээс л хайр бий болдог юм байна гэж ойлгосон. Аливааг даван туулахын тулд хүндлэл хайрыг бий болгож чадвал гэр бүлийн уур амьсгал сайхан болно.
-Энэ киногоороо гэр бүлийн үнэ цэнэ дотроо ямар санааг ойлгуулахыг хичээсэн бол?
-Хамгийн гол санаа нь мод хэдий олон салаа мөчиртэй байдаг ч нэг л үндэстэй. Мөчрүүд нь өөр, өөрийн туулах замаар явдаг ч нэг үндэстэй мод шиг бат бэх байх ёстой. Тухайлбал, миний эцэг эх, эмээ өвөө, ах эгч, дүү гэх мэт намайг гэсэн бүхэн намайг өдий зэрэгт хүргэсэн гэдгийг үргэлж санаж явах ёстой. Эв найрамдал хамгийн чухал. Одоогийн хийгдээд байгаа ритмтэй киноноос арай өөр. Хэлэх гэсэн санаа нь энгийн мэт боловч бодит. Заримдаа хүмүүс хайр, хүндлэлийг умартсан байдаг юм шиг. Үүнийг киногоороо шүүмжлэх гэсэнгүй. Яагаад гэхээр манай кинонд муу дүр гэж байхгүй. Амьдралын бартааг хэрхэн даван туулах вэ гэдэг санаа харин бий.
-Дуулах, жүжигчнээр ажиллах, найруулагч байх зэргийн ялгаа их үү?
-Аль нь ч байсан ялгаагүй, асар их мэдрэмжтэй байх л шаардлагатай. Юуг мэдэрч чадаж байна. Тэр мэдрэмж нь яаж илэрч байна гэдэг сонин. Хамгийн гол нь хүмүүст зөв мессежийг өгөх шаардлагатай. Асар их мэдрэмжээс л бүх урлаг үүсдэг гэж боддог. Дөрвөн жил сургуульд сураад найруулагч болчихдоггүй. Найруулагч хүн ядаж, нэг хөгжим тоглочихдог, дуулчихдаг, найруулан бичих чадвартай жүжиглэж ч чаддаг байх ёстой гэж ойлгодог.
-Та хэд, хэдэн кинонд тоглож байсан. Хэцүү анги киноны Сугар багшийн дүрээр олонд нэлээд танигдсан. Аль дүрдээ илүү хайртай байдаг вэ?
-Саяхан ардын жижигчин П.Цэрэндагва гуай ярихдаа “Сүүлийн үед дүр гэж байхгүй болчихжээ. Чамайг кинонд тоглосон нэрээр чинь дуудаж байвал чи гайгүй тоглож чаджээ гэж ойлго. Ард түмэнд уран бүтээлийн дүрээрээ дуудуулна гэдэг бол мэргэжил” гэж ярьж басйан. Намайг гадуур явахаар “Сугар багш явж байна” гэдэг. Эсвэл “Балуу явж байна” гэнэ. Зарим нь чамайг тэр мэдрэл муутай, шар хаднаас оргосон дүрээр чинь л мэддэг гэдэг. Харин зарим нь “Гайс” хамтлагийн Төгсөө байна гэх юм. Хүмүүс ингэж дуудахаар, энэ дүрүүдээ тодорхой хэмжээгээр “дөхүүлж дээ л” гэж боддог.
-Та чинь киноны дуу хийдэг. Дууны шүлэг, ая бас зохиодог юм билээ. Зарим хүмүүс энэ тухай мэдэхгүй байх. Хичнээн дуу хийсэн бэ?
-Чи өөрийгөө таниулах гээд хэрэггүй. Хүмүүс чамайг юу хийснийг чинь мэдэж л байвал болоо гэж үг бий. Од гэдэг бол орчин үеийн л гялгар үг. Өөрийнхөө хийсэн зүйлийг ер нь өөрөө ярих биш, бусдаар яриулах нь гоё юм болов уу гэж боддог.
-Тэгвэл би ийм л хүн байгаа юм гээд хувь хүн талаасаа өөрийгөө тодорхойлвол?
-Би өөрийн гэсэн байр сууриндаа бат зогсдог. Хийнэ гэсэн зүйлээ заавал хийдэг, шийдэмгий. Гаднаа намуухан хүн шиг харагддаг ч, ассан гал шиг ширүүн байж бас чаддаг. Хатуу үедээ хатуу. Угаасаа урлаг хатуу, чадахгүй бол чи зайл гэдэг хэцүү мэргэжил. Тэгэхээр уяхан байгаад байж бас болдоггүй юм. Дайчин байх, хатуу байх хэрэгтэй. Би олон дүү нартай. Хайрлахдаа хайрлана, хатуурхахдаа хатуурхана. 20 гаруй жил урлагт байхдаа олон зүйлийг уйгагүй хийж өдий зэрэгт хүрсэн. Хатуу зөөлнийг хослуулахгүй л бол урлагаас хөөгдөнө. Гэхдээ бусадтай би өрсөлддөггүй. Өөртэйгээ л өрсөлдөнө. Өмнөхөөсөө яаж илүү бүтээл гаргах вэ гэж шанална. Жишээлбэл, “Хайрын бүжиг” дууг хийчихээд түүнээсээ давсан дуу хийх гэж “Бороо”, “Цас”, “Сургууль минь баяртай” зэргийг гаргаад ч давж чадаагүй. Ингэж явсаар “Зүрх уучил” гарч байж буюу 16,17 жилийн дараа арай гэж Хайрын бүжиг,-ээ давж байгаа байхгүй юу. Хамгийн сүүлд “Баярлалаа” дуугаа гаргаж байна. Өмнөхөөсөө илүү хийх гэж хичээсэн тэмцэлд л амьдарч байна.
-“Гайс” хамтлаг олон сайхан уран бүтээлтэй. Үүний ихэнхийнх нь үг аяыг та хийсэн юм билээ. Хөгжмийн зохиолыг яаж бичдэг юм бэ. Ямар үед шинэ аялгуу төрөх үү?
-Би машин тэрэг унах сонирхол багатай хүн. Тааваараа, гадуур алхаж байхдаа гар гараасаа хөтлөлцөн алхах хосуудыг хараад, эсвэл нүдэнд нь нулимс цийлэгнэсэн хүмүүсийг ажиглаад, эсвэл салхийг, моддыг, шувуудын жиргээг сонсоод л аялгуугаа олж авдаг л даа. Гэхдээ өдөр бүр ингэхгүй. Завгүй яаруу явах үед юун аялгуу орж ирэх манатай байна. Их тайван, эсвэл маш эмзэг байх үедээ шинэ ая хийнэ. Дуу зохиож өдий хүрэхдээ нэг ч хүнээс шүлэг авч үзээгүй. Шүлэг биччихээр араас нь аялгуу гарч ирнэ. Шүлэг бичнэ гээд махарч суугаад байдаггүй. Захиалгын дуу, шүлэг бичихэд харин жаахан түвэгтэй, суух үе бий. Миний дуунуудад ихэвчлэн арван жилийн, залуу насны хайр, хайр, аз жаргалын тухай өгүүлсэн байдаг юм билээ. Хүн, хүнээ хамгийн сайхнаар хайрлаад сурчихвал бүх зүйл сайхан болно.
-Хайр гэж таныхаар юу вэ?
-Хайр бол амьд байхын нэр. Би хэн нэгэнд хайртайгаа илэрхийлэх гэж байгаа л бол амьд байх ёстой. Урт удаан амьдрах хэрэгтэй. Би алдаа оноо гаргаж, буруу зөрүү явсан ч амьд л байгаа бол нэгэн цагт аавыгаа баярлуулчихна гэсэн үг. Бусдад хайртай байя гэвэл амьд яв. Амьд явахдаа зөв явах ёстой. Мөн хүндлэлийг хамгийн түрүүнд суралцмаар байна. Хайрлах бол хожмынх, их том агуулгатай. Хүндлэн харилцах харьцаа, хүн хүнээ дээдлэх соёл л бидэнд дутагдаад байгаа ганц зүйл.
-Аль уран бүтээлдээ илүү сэтгэл ханаж байсан бэ?
-Сэтгэл бол ханахгүй. Нэг зүйлийг даваад гарчихвал, дахиад нэгийг хийж бүтээх гэж хичээнэ. Энэ мэргэжлийг сонгосон урлагийн зам угаасаа ийм. Бүтээлдээ ханаж, зогсож болдоггүй юм.
-Урлагийн замд хэзээнээс яаж оров?
-Гитар хөгжим сонсоод л урлагт дурлачихсан. Тав, зургаан настай байхдаа хөгжим яагаад ийм гоё юм бэ гэсэн хүүхэд насны хүсэл эрмэлзэл төрсөн. Дуучин болно гээд СУИС-д шалгуулахад чи жүжигчин байх ёстой хүн юм байна гэж ээж маань хэлж байсан. Ингээд л урлагт орсон. Өдий хүрэхэд хэн нэгнийг даган дуурайж үзээгүй.
-Таны хамгийн анхны тоглосон кино аль нь билээ?
-Хамгийн анхных гэхээр “Тавилан” байгаа юм. Хамгийн анхны найруулсан кино нь “Бидний найзын дурлал” байхгүй юу.
-Нэг том уран бүтээлээ хийгээд, ард нь гарчихсаны дараа ямар мэдрэмж төрөх вэ?
-Айдас. Үүний дараа юу хийх вэ. Яах вэ, үүнээс илүүг хийх хэрэгтэй, хийж чадахгүй бол яана гэж бодно.