Монгол Улсын эдийн засгийн томоохон хэсгийг хөдөө аж ахуйн салбар эзэлдэг. Тэр дундаа ноос, ноолуур, махны экспортыг нэмэгдүүлэх зэрэг мал аж ахуйн салбар ихээхэн чухал үүрэгтэй. Өнгөрсөн онд манай улс 61.5 сая мал тоолуулсан. Харин энэ оны мал тооллого өнөөдөр эхэлж байгаатай холбоотойгоор Үндэсний статистикийн хорооны дарга А.Ариунзаяатай ярилцлаа.
-Хэл, хил, мал гуравтайгаа байхад хэн баян Монгол баян гэсэн үг бий. нүүдлийн амьдрал, хөдөө аж ахуй, тэр дундаа мал аж ахуй монголчууд бидэнтэй салшгүй холбоотой. Түүнийг тоолж, бүртгэж, цаашлаад үржил шим, үр өгөөжийг нь бодож, тооцоолох ёстой. Үүнд статистик ихээхэн ач холбогдолтой гэж хардаг юм. Манай улс анх хэдэн онд малаа тоолж эхэлсэн юм бол. Мөн энэ хугацаанд малын тоо толгой хэрхэн өссөн талаар мэдээлэл өгөхгүй юү?
-Манай улсын эдийн засгийн хөгжилд хөдөө аж ахуйн салбар чухал байр суурь эзэлдэг. “Монгол Улсын Үндсэн хууль”-д “Мал сүрэг бол үндэсний баялаг мөн бөгөөд төрийн хамгаалалтад байна” гэж хуульчлан заасан. Мөн мал тооллогыг улсын хэмжээнд жил бүр зохион байгуулж, үр дүнг нь макро түвшинд хийдэг тооцоо, судалгаанд ашиглаж, салбарын талаар бодлого боловсруулах, шийдвэр гаргах мэдээллийн гол эх үүсвэр болгон ашиглаж байна.Өнөөдөр Монгол Улсын хэмжээнд 2017 оны жилийн эцсийн мал тооллого эхэлж байна.
Мал аж ахуй нь Монгол орны амьжиргааны гол эх үүсвэр болсон анхдагч үйлдвэрлэлийн салбар байсны хувьд бүртгэл, статистикийн ажил ч энэ салбараас эхлэн хөгжсөн түүхтэй. XIII зууны үед Монгол Улсад хүн, малын тооллого явуулж байсан баримтыг түүхийн сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Академич И.М.Майский Монгол Улсын малын тоог 1918 онд 9.6 сая толгой байсан гэж тооцоолсныг манай улсын статистикийн эмхэтгэлд оруулсан. Ардын Засгийн газар 1924 онд Дотоод яамны бүтцэд тоо бүртгэлийн хэлтсийг шинээр байгуулж, малын тооллогыг үнэн зөв явуулах талаар онцгой анхаарч, тооллого явуулах, данс бүртгэлийг нэгтгэх, тушаах цаг хугацааг тогтоож, хуучин төлөөний түшмэл дээр боловсрол чадвартай тусгай түшмэлийг нэмэн томилж, ард олонд тайлбарлан таниулах ажлыг зохиосны үр дүнд анх удаа улсын хэмжээнд хугацаа, аргачлалын хувьд нэгдсэн программтай мал тооллого явуулсан байдаг.
Мал тооллогыг зун, намрын улиралд буюу ихэвчлэн найм, ес дүгээр сард явуулж байгаад 1961 оноос мал, тэжээвэр амьтдыг жилийн эцэст 12 дугаар сард тоолдог болсон. Энэ хугацаа нь мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн жилтэй тохирдог, малын орлого, зарлагын үзүүлэлт бүрэн гарч дууссан, малчид өвөлжөөндөө бууж, хүн, малын хөдөлгөөн харьцангуй бага байдаг зэрэг давуу талтай юм. Ардын хувийн аж ахуйтны малыг 1959-1960 онд нийгэмчилж хоршоололд хамруулсан бол 1992 онд малыг хувьчлах ажил хийж дууссан. Мал нь хувийн өмчид шилжсэнээр төлөвлөгөөт эдийн засгийн үед жилд дунджаар 24 сая толгойгоос хэтэрдэггүй байсан бол 2016 оны эцэст анх удаа 61.5 сая толгойд хүрч, адуу 3.6 сая, үхэр 4.1 сая, тэмээ 401.4 мянга, хонь 27.9 сая, ямаа 25.6 сая толгой болсон.
-Танай байгууллага тооллого, судалгааны асуулгаа хэрхэн бэлтгэдэг вэ. Тухайлбал, өнөөдөр эхэлж байгаа мал тооллогын асуулгаа хэрхэн бэлдсэн бэ. Мөн энэ удаагийн тооллого өмнөхөөсөө юугаараа илүү онцлог, ач холбогдолтой болох талаар мэдээлэл өгөхгүй юү?
-Бид 2016 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс 17 зорилго, 169 зорилт бүхий “Тогтвортой хөгжлийн зорилго” дэлхий нийтээр албан ёсоор хэрэгжиж эхэлснийг мэдэж байгаа. Мөн Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамнаас малчдын тэтгэврийн насыг таван жилээр багасгах талаар “Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах” хуулийг 2017 онд УИХ-аар батлуулсан. Үүнтэй холбогдуулан мал аж ахуйтай холбоотой ТХЗ-ын үзүүлэлтийг тооцох, дээрх хуулийн хэрэгжилтэд шаардлагатай малчдын талаарх зарим мэдээлэл хэрэг болсон тул мал тооллогын маягтыг энэ онд шинэчлэн боловсруулсан.
-Асуулгын маягтаа хэрхэн боловсруулсан бэ?
-Энэ маягтыг боловсруулахдаа хөдөө аж ахуйтай холбогдох мэргэжлийн яам, байгууллага, их, дээд сургууль, хөдөө аж ахуйн мэдээллийг байнга хэрэглэдэг судлаачид, аймаг, нийслэлийн статистикийн хэлтэс, газрууд, ҮСХ-ны албан хаагчдаас санал авч, өөрчлөлт оруулсан. Энэ удаагийн тооллого нь малчдын мэдээлэл, ХАА-н үйлдвэрлэлд ажиллаж байгаа мэргэжлийн боловсон хүчин, малын тоо толгойн өөрчлөлт, эрчимжсэн мал аж ахуйн мэдээлэл, тэжээвэр амьтад, тэдгээрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл, борлуулалт, бэлтгэсэн хадлан, тэжээл, аргал, хөрзөн, түлшний мод, ХАА-н үйлдвэрлэлд ашиглаж байгаа машин, техник, худаг, усан сан, малчин өрхийн зарим мэдээллийг дэлгэрэнгүй тусгаж өгснөөрөө өмнөх тооллогуудаас илүү онцлог, ач холбогдолтой болж байна.
-Манай улсын мал иргэдийн махны хэрэгцээнээс хэд дахин илүү. Тэгсэн хэр нь экспортод хангалттай хэмжээгээр гаргаж чаддаггүй. Гол нь өнөө л шүлхий, мялзан зэрэг малын өвчнөөс болдог. Үүнтэй холбоотойгоор ХХААХҮ-ийн яам болон бусад холбогдох байгууллагаас малын тоонд бус чанарт анхааръя гэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, одоо явуулах мал тооллогоор малын угсаа гарал, чанар, өвчин зэргээс эхлээд мал аж ахуйн салбар хаашаа чиглэлтэй байгааг мэдэж болох уу?
-2016 оны мэдээллээс харахад, бэлтгэсэн махны 2.3 хувь, сүүний найман хувьтай тэнцэх хэмжээний бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрийн аргаар боловсруулжээ. Түүнчлэн нийт үйлдвэрлэсэн хонины ноосны 24 хувьтай тэнцэх угаасан ноос, ноолуурын 8.3 хувьтай тэнцэх самнасан ноолуурыг үйлдвэрийн аргаар бэлтгэсэн байна. Мөн улсын хэмжээнд бэлтгэсэн үхрийн ширний 35.3 хувь, хонины арьсны 7.4 хувь, ямааны арьсны 10.4 хувийг дотоодын үйлдвэрт боловсруулжээ. 2016 онд бэлтгэсэн хонины ноосны 59.7 хувь буюу 16.4 мянган тонн, бэлтгэсэн ямааны ноолуурын 57.3 хувь буюу 5.4 мянган тонн бохир ноолуур, адууны ширний 31.4 хувь буюу 110.9 мянган ширхгийг боловсруулалт хийлгүйгээр экспортод гаргасан байна. Мах, сүүн бүтээгдэхүүнийг орон нутагт үндсэндээ гар аргаар боловсруулсан хэвээр байгаа бөгөөд харин арьс, шир, ноос, ноолуурын багахан хувийг дотоодын үйлдвэрт боловсруулж, ихэнх хэсгийг нь нэмэгдсэн өртөг шингээгүй, боловсруулалт хийхгүйгээр угаасан, самнасан байдлаар гадаад зах зээлд гаргаж байна. Иймд бүс нутгийн тулгуур төв болон шаардлагатай газруудад нь мал аж ахуйн түүхий эдэд анхан шатны боловсруулалт хийх, хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүн, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйлдвэрүүдийг барьж байгуулах хэрэгтэй нь харагдаж байна.
Энэ удаагийн тооллогоор бид манай улсын эрчимжсэн мал аж ахуйн үйлдвэрлэл хэр байгаа эсэхийг судлахаар шинээр асуулга оруулж өгсөн байгаа. Мөн нутгийн шилдэг омог, цэвэр үүлдэр, эрлийз болон нутгийн сайжруулсан үүлдрийн малын мэдээллийг цуглуулна. Мал аж ахуйн салбарын үйлдвэрлэлд гарч байгаа өсөлт нь малын тооноос хамаарч байгаа бөгөөд цаашид нэг малын ашиг шим, чанарын үзүүлэлтэд анхаарлаа хандуулж, энэ чиглэлээр тодорхой арга хэмжээг үе шаттайгаар авч хэрэгжүүлэх шаардлага байна. Тэр дундаа газар тариалангийн бүс нутагт ашиг шим өндөртэй мал өсгөж үржүүлэх үүднээс малын тоо толгойг газар тариалангийн үйлдвэрлэлтэй зөв харьцаатай хөгжүүлэх, малыг чанаржуулахад чиглэсэн үржлийн бодлогыг эрчимтэй явуулах, малчдын хөдөлмөрийг хоршуулах, бэлчээрийг усжуулахад чиглэсэн арга хэмжээ ихээхэн чухал байна.
-Сүүлийн жилүүдэд бэлчээрийн даацын асуудал нэлээд хөндөгдөж байгаа. Үүнтэй холбоотой тоон мэдээлэл ч бас гарах уу?
-Манай улсын бэлчээрийн нөөц өнгөрсөн 50 гаруй жилийн хугацаанд 9.8 сая га-гаар багассан байхад хонин толгойд шилжүүлсэн малын тоо 54.1 саяар өсчээ. Нөгөөтэйгүүр, бэлчээр маань жилээс жилд урдаасаа хойшоо чиглэсэн цөлжилтөд автагдан, өвс ургамлын бүтэц, гарц нь хомсодсоор байна. Бэлчээрт сөргөөр нөлөөлж байгаа бас нэг зүйл бол ус, худагтай газар хэт олон айл, мал улирал дамжин бөөгнөрөн нутаглаж, бэлчээрийг талхлан доройтуулж байгаа явдал юм. Тооллогоор бэлтгэсэн өвс, хадлан, тэжээл, худаг, усан сангийн мэдээллийг цуглуулдаг. Хөдөө аж ахуйн салбарын хамгийн гол асуудал бол орон нутагт хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг хадгалах, боловсруулах, борлуулах чиглэлээр жижиг, дунд үйлдвэрүүдийг байгуулах, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг бэлтгэх төвлөрсөн цэгүүд, хадгалах, хөргөх агуулах, зоорийг бий болгох, сэргээх нь чухал.
Д.ХҮСЛЭН
