Монгол Улсын Ерөнхий аудитор Д.Хүрэлбаатартай ярилцлаа.
-Яамдын 2016 оны санхүүгийн аудитын тайлан гарчээ?
-Би энэ ажлыг аваад долоо, найман сар болж байна. Монгол Улсад үүсчихсэн байгаа улс төрийн болоод эдийн засгийн хямрал явж явж сахилга, хариуцлагатай шууд хамаатай. Бүх түвшиндээ сахилгын асуудалтай байна. Ганцхан санхүүгийн тал дээрээ ч биш. Хуулиа дээдэлдэг, өөрийнхөө өмнө хүлээсэн үүрэг хариуцлагаа хүн болгон биелүүлдэг, хийж байгаа ажилдаа эзэн байх ёстой. Өрх айлаар бол аав нь аав шиг, ээж нь ээж шиг байж гэмээнэ энэ Монгол Улс хөгжинө. Тэгэхгүй энэ хэдэн дарга, төрийн л буруу гээд байж болохгүй. Бүх шатандаа л хариуцлагатай байх хэрэгтэй гэдэг ийм л чиглэлийг бид баримталж ажиллаж байна. Энэ оныг Сахилга хариуцлагын жил болгосон. Мөн төрийн аудитын байгууллагын Эрхзүйн шинэтгэлийн жил болгосон юм.
Аудитын байгууллага нь гурван төрлийн аудит хийдэг. Нэгдүгээрт, хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлж байна уу гэдгийг шалгадаг. Хоёрдугаарт, гүйцэтгэлийн аудит буюу нийцлийн аудит. Гүйцэтгэлийн аудит гэдэг нь тухайн байгууллагын үндсэн чиг үүрэг нь зөв зохистой байна уу, түүнийгээ үр дүнтэй, өгөөжтэй хэрэгжүүлж байна уу гэдгийг шалгадаг. Бүтэц зохион байгуулалт нь зөв байна уу, хийж байгаа ажлууд нь хуулийн дагуу байна уу. Хөрөнгө мөнгийг үр ашигтай зарцуулж байна уу, байгууллагын давхцалтай байна уу гэдгийг нягталдаг. Гуравдугаарт, санхүүгийн аудит. Өнөөдөр нийт хүмүүсийн ойлголтоор аудит гэхээр санхүүгийн хяналт л гэж хүлээж аваад байдаг. Эхний хоёр аудитын хувьд Монголд хөгжиж эхэлж байна. Энэ хоёр аудитыг байх түвшинд нь хүргэж хөгжүүлэх хэрэгтэй байна.
-Аудитын шалгалт орох гэж байна гэдгийг дуулаад яамд, төрийн байгууллагууд санхүү дээрээ л анхаараад байдаг хандлагатай?
-Ерөнхийдөө тийм жишиг байгаад байна. Цаашид энэ байдал арилах байх.
-Төрийн байгууллагуудад ямар зөрчил голчилж байна вэ. Албан тушаал, тендер, төсвийн мөнгийг зориулалтын бус зүйлд зарцуулсан тухай асуудал л их дуулдах юм?
-Монгол Улсад 31 төсвийн ерөнхийлөн захирагч байгаа юм. 2016 оны санхүүгийн тайлан балансаар дүгнэлт гаргахад 11 төсвийн ерөнхийлөн захирагч “Хязгаарлалтай” гэсэн дүгнэлт авсан. Энэ нь зөрчилтэй, хязгаарлалтай байна гэсэн үг. Ерөнхийд нь шалгалтаар зөрчилгүй, хязгаарлалтай, татгалзах гэж дүгнэдэг. Харин татгалзах санал авбал дүгнэлт гаргах боломжгүй. Маш их зөрчилтэй, бичиг баримт нь дутуу ч юм уу, ийм ноцтой тохиолдолд дүгнэлт гаргадаггүй. Хязгаарлалтай гэдэг нь тухайн байгууллагад тодорхой хэмжээний алдаа дутагдал байна. Гэхдээ үүнийгээ засч залруулах боломж байна гэж ойлгож болно. Санхүү дээр ингэж олон улсын стандартын дагуу ийм аудитын дүгнэлтүүд гаргадаг учиртай. Үүний дагуу 11 төсвийн ерөнхийлөн захирагч дээр “Хязгаарлалтай” гэсэн аудитын дүгнэлт гарсан.
-Ямар ямар газрууд вэ?
-Эрүүл мэндийн яам, Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам гээд 11 газар байгаа. Эдгээр яамдад тодорхой хэмжээний төсвийн мөнгө хуваарилагддаг. Үүн дээр эдгээр яамд нийгмийн олон салбар руу ажилладаг. Эрүүл мэндийн яамны харьяанд гэхэд л 200 гаруй төсвийн захирагч байна. Аймаг, сумын эмнэлгийн зөрчил нь нэгтгэгдээд яаман дээр нь ирчихсэн. Тэр бүхнийг УИХ, Засгийн газрын өмнө тухайн төсвийн ерөнхийлөн захирагч нь л хариуцдаг байхгүй юу. Сайд гэдэг үндсэн үйл ажиллагаанаас гадна төсвийн ерөнхийлөн захирагч гэдгээрээ энэ тал руугаа анхаараарай гэдэг асуудал тавиад байгаа юм.
Монгол Улсын түүхэнд анх удаа ингэж 11 төсвийн ерөнхийлөн захирагчид их ийм зөрчилтэй “Хязгаарлалтай” дүгнэлт гарлаа, 2016 оны дүнгээр.
-Юунаас болоод тэр вэ. Шалтгаан нь юу байв?
-Улстөржүүлж байгаа юм биш шүү. АН төр барьж байхад төсөв санхүү замбараагүй явж, дээрээ суудлаа олохгүй бол доороо гүйдлээ олохгүй гэдэг шиг УИХ нь өөрөө хоёр, гурван төсөвтэй болчихсон байсан. Энэ замбараагүй байдал нь төсвийн ерөнхийлөн захирагчдад нөлөөлж замбараагүй болж ирсэн. Тэрний хор уршиг нь өнөөдөр хүртэл арилахгүй явж байна шүү дээ. Үүнээс болоод 11 төсвийн ерөнхийлөн захирагч дээр “хязгаарлалтай” дүгнэлт гарсан л даа. Үүний дотор томоохон зөрчлүүдэд эрүүгийн хэрэг үүсээд явж байна. Жишээ нь, АСЕМ-ын асуудал байна. АСЕМ-ын санхүүгийн тайланг одоо шалгах гэж байна. АСЕМ-д зориулж зээл тусламжаар орж ирсэн маш их хэмжээний мөнгөнөөс гадна улсын төсвөөс их хэмжээний зардал гаргасан. Мөн уг хуралтай холбогдуулж олон тооны эд зүйлийг улсын хил гаалиар татваргүй, хөнгөлөлттэй чөлөөтэй оруулж ирсэн. Хэдий ингэж их хэмжээний зарлага гарсан ч үүнд үр дүн өгөөж байх ёстой, буцаж орлого орж ирэх ёстой байхгүй юу. Орж ирсэн хөрөнгө мөнгө нь зүй зохистой ашиглагдаж байх ёстой. Ашиглахгүй байгаа бол хуулийн дагуу худалдан борлуулж байх ёстой. Гэтэл энэ бүхэн нь өнөөдөр зөрчилтэй байна.
-АСЕМ-ээр оруулж ирсэн автобуснууд нь шинээрээ шахуу ашиглагдахгүй байгаа юм биш үү?
-Олон машин техник оруулж ирсэн нь ашиглагдахгүй байна. Тэр автобуснууд нь байгаад л байна. Үүнийг хэн гэдэг албан тушаалтан нь хийчихэв. Яагаад ийм болов гэдэг дээр хариуцлага тооцох хэрэгтэй. Тэр бүхэн бол ард түмний л хөрөнгө. Түүнээс биш зүгээр л хандив, тусламжийн юм байсан юм аа гэж ойлгож болохгүй. Хандив, тусламжийн хуулиар бол энэ бол Монгол Улсын төсвийн хөрөнгө, Монголын ард түмний л өмч гэж үздэг. Тэгэхээр энэ нь эргээд төсөвтөө бүртгэгдээд Төсвийн тухай хуулиар захиран зарцуулагдаад явах ёстой. Тэгтэл ингэсэнгүй. Олон хуулийн заалтыг зөрчсөн үйлдэл болчихоод байж байна. АСЕМ-тай холбоотой аудитын шалгалтын дараа энэ бүхэн тодорхой болно. Одоо нэлээд зөрчилтэй мэдээллүүд ирсээр байгаа. Та бүхэн олон улсын хүүхдийн “Найрамдал” төвийн талаар сонссон байх. Нөхцөл байдал нь маш хэцүү болчихоод байна. Тус төв дээр өнгөрсөн жил маш их ноцтой зөрчлүүд гарсан.
-“Хязгаарлалтай” дүгнэлт гарсан гэсэн байх аа?
-Тайлан, баланс, хөрөнгийн бүртгэл байхгүй шахуу. Тийм нөхцөлтэй байгаа. Дундуур нь эрсдэлийн аудит оруулсан.
-“Төрийн мөнгийг идэх амархан, хүссэн албан тушаалтан нь төсвийн мөнгө завшчихвал хэн ч тэрнийг нь мэдэхгүй өнгөрдөг. Ингээд л улс хохироод үлдчихдэг” гэдэг гутранги гэмээр ойлголт их л дээ. Гэтэл үгүй юм аа, Үндэсний аудитын газар гэж том байгууллага бий гэдгийг л ойлгох хэрэгтэй юм байна, тийм үү?
-Баярлалаа.
-Ийм байгууллага байдаг гэдгийг хүмүүс ор тас мартчихсан байсан юм гэж үү?
-Өнгөрсөн хугацаанд ерөнхийдөө тийм байдал бий болчихсон байсан. Аудитын байгууллага тодорхой үйл ажиллагаа, хуулиар хүлээсэн үндсэн чиг үүргээ тодорхой түвшинд хийж чадаагүй юм. Тийм ч учраас хуулийн орчныг нь сайжруулах ёстой болчихоод байна. Бидний одоо ажиллаж байгаа энэ хуулийн орчиндоо ажиллаад болоод байгаа ч бас л боломжгүй байна. Төрийн аудитын байгууллагын хараат бус байдлыг хангая. Тэгж байж үнэн зөв аудит хийгдэнэ. Аудит гэдэг нь ард түмний төлөөллийн байгууллага. Засгийн газрын бүх байгууллага дээр санхүү, төсөв, үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс аудитын шалгалт хийгээд ард түмэндээ ил тод мэдээлчихдэг. Түүнээс биш бид тэр албан тушаалтанд нь хариуцлага тооцдоггүй, ажлаас нь халдаггүй, хорьдоггүй, ял өгдөггүй. Хамгийн энэрэнгүй байгууллага. Гарч байгаа зөрчлийг нь илрүүлээд “Та нарт тусалъя. Ийм юм чинь болохгүй байна” гэдгийг л хэлж өгдөг байгууллага.
-Улсын төсвийг зүй бусаар зарцуулаад байгаа, албан тушаалаа ашиглаад байгаа, зөрчил гаргаад байгаа тэр хүмүүс яагаад дараа нь аудитын шалгалт ордог гэдгийг мэддэггүй юм. Яагаад айдаггүй юм бол. Эсвэл дөрвөн жил нь дуусаад буучихаар хариуцлагаас мултарчихна гэж боддог юм болов уу?
-Үүнээс л болоод зарим хүмүүс хэрэгт ороод, ял авч байна. Харамсалтай байхгүй юу. Хяналтын тогтолцоо гэдэг бол аливаа юмыг урьдчилан сэргийлж хамгаалж давтан гаргахгүй хүний төлөө л ажил юм. Хэрэгт битгий ороосой, нийтийн нийгмийн өмчийг хууль бусаар бүү зарцуулаасай, олон түмний юмыг зүй зохистой ашиглаж, ард түмэнд хохирол битгий учруулаасай. Үндсэн хуулиараа хүртэл үүнийг баталчихсан.
Шударга амьдрахын тулд хуулийн хүрээнд л амьдрах ёстой. Хуулийн дагуу л амьдардаг. Гэтэл сүүлийн үед зөрчилтэй, үүнд саад болсон хуулиуд батлагдах боллоо. Зарим нь хэрэгжилтдээ хийдэлттэй, давхцалтай байгаа учраас зөрчлүүд гараад байна. Энэ хуулиудыг ч аудит анхааралдаа авч дүгнэлтүүдийг гаргаж эхэлж байгаа. Хүмүүс аудитыг мэдэж байх ёстой. Бид мэдрүүлнэ гэж бодож байгаа. Ганцхан төрийн аудитын газар үүн дээр хяналт тавих биш. Төрийн хяналт шалгалтын тухай хууль гэж бий. Энэ хуулиар бол хянаж шалгадаг найман байгууллагатай. Үндсэн хуулийн Цэцээс эхлүүлээд шүүх, аудит, прокурор, АТГ, мэргэжлийн хяналт, тагнуул гэх мэт. Үүн дотор нэлээд чухал үүрэгтэй нь аудитын байгууллага л даа. Аудитын байгууллага бол ард түмнээ төлөөлж ажилладаг иргэний байгууллага.
Ирэх жилээс хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудтай хамтарч ажиллаж бүх мэдээллийг нийтэд ил цацдаг болно. Бүгдийг ил тод болгоно. Өнгөрсөн хугацаанд баахан зөрчил гаргачихсан хүмүүс байна шүү дээ. Хоёр гурван төсөвтэй явж, эмх замбараагүй байдал үүсч, сахилга хариуцлагагүй явж ирсэн. Төрийн өмч хөрөнгийг дураараа идэж ууж болдог юм байна, төсвийг дураараа захиран зарцуулж болдог юм байна, тендерийг луйвардаж аваад хувьдаа ашигтай юм хийж болдог юм байна гэсэн ойлголт бий болчихсон байсан. Ард түмэн ийм замбараагүй байдлыг тэвчээгүй учир МАН-д УИХ-ын олонх суудлыг өгсөн гэж үздэг. Ард түмэн бол улс төрийн сонголт хийгээд хариуцлага тооцчихсон. Одоо яаж байна вэ гэхээр захиргааны хариуцлагын ажил яригдсан. Гэтэл зөрчил гаргасан хүмүүс нь аль хэдийнэ солигдчихсон. Заримд нь арга хэмжээ авсан бол зарим нь ажлаа өгөөд зугтаачихсан. Хаяад явж байна, оргон зайлж байна. Эрүүгийн гэмт хэргийн шинжтэй зөрчлүүд нь хууль хяналтын байгууллагууд руу шилжээд шалгагдаад эхнээсээ ял сонсч байна. Ингээд бүх юм дуусчихаж байгаа юм биш. Энэ ажлуудад цаг хугацаа орно. Гэмт хэрэгтэнд гишгэх газар байдаггүй юм аа. Болоод байсан гэж ойлгоод байгаа бол тийм биш ээ. Төр төмөр нүүртэй. Түмэнтэй нүдтэй. Хэн хэн юу хийснийг бүгд мэдэж байдаг. Энэ мэдээллийг нь бид авч байгаа. Захиргааны янз бүрийн зөрчил гаргачихаад явчихсан хүмүүс болоод байна гэж бодож байгаа байх. Бид өнөөдөр бүх судалгааг авч, бүртгэлжүүлж байгаа. Зөрчил гаргасан бүх хүнийг нэр ус, овогтой нь бүртгэж авч байна. Хуулиар арга хэмжээ авах, хэлэлцэх хугацаа нь өнгөрчихөөр тэр хүн ял завшчихаж байгаа юм.
Хариуцлагаас мултраад, ял завшиж байгаа хүмүүс байна л даа. Тэр хүмүүсийн мэдээллийг Төрийн албаны зөвлөл, АТГ-т хүргүүлнэ. “Ийм хүн тийм албан тушаалыг хашиж байхдаа тийм тийм зөрчлүүдийг гаргасан ч хариуцлагаас мултраад явж байгаа. Тиймээс энэ хүнийг төрийн албанд эргээд ороход нь хариуцлага тооцож, хяналтдаа байлгаарай” гэдгийг сануулна. Ингэж төрийн байгууллагууд харилцан уялдаатай ажиллаж, зөрчил гаргасан хүмүүст хариуцлага тооцож чаддаг, мэдрүүлж чаддаг байх ёстой. Ингэж байж бүгд хариуцлагатай болно.