МАН-ын “Цэгцрэх” хөдөлгөөний зөвлөх, доктор М.Найданхүүтэй ярилцлаа.
-МАн дотор үүсээд буй нөхцөл байдлыг та хэрхэн харж байгаа вэ. “Цэгцрэх” хөдөлгөөний гол зорилго юу вэ?
МАН-ын “Цэгцрэх” хөдөлгөөн идэвхжиж эхлээд байгаа. Өнгөрсөн жилийн УИХ-ын сонгуулиас өмнө байгуулагдсан МАН-ын гишүүд, дэмжигчдийн үүсгэн байгуулсан хөдөлгөөн. Бид намаа цэгцрүүлж Монгол Улсаа зөв хөгжлөөр хөгжүүлж чинээлэг дундаж давхаргыг бий болгох хэрэгтэй. Цэгцрүүлэх гэдэг нь МАН-ыг бодлогын түвшинд, удирдлагын түвшинд, үйл ажиллагааны түвшинд тогтворжуулах, төлөвшүүлэх, төгөлдөржүүлэх гол зорилготой. МАН-аас сонгогдсон УИХ-ын 30 гаруй гишүүн Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрыг огцруулах бичиг өргөн бариад байгаа. УИХ-ын чуулганаар олонхиороо шийдэх асуудал. Хэрвээ энэ Засгийн газар огцорвол шинээр байгуулагдах Засгийн газар цэвэр мэргэжлийн мөн давхар дээлгүй, дэд сайдгүй байх юм бол болж байна. Тэгэхгүй өөрсдөө сайд болох давхар санаа өвөрлөж байвал “сахил хүртээд шал дордов” гэгчийн үлгэр болно.
Мэргэжлийн Засгийн газар шинээр бүрдүүлж чадах л юм бол энэ алхам зөвдөнө. Нэмэгдэхүүний байрыг өөрчлөх төдий дүр эсгэж хийвэл харин ч олны дургүйг хүргэнэ гэдгийг эрхэм гишүүд тооцоолсон гэдэгт найдаж байна. Эс тэгвэл МАН-ын жирийн гишүүд бид намын дотоод ажил, амлалт, зөрчилдөөнөө хурдан цэгцэлж цэгцрэхийг бид шаардсаар л байх болно. Өнгөрсөн оны УИХ-ын сонгуульд өгсөн амлалтуудаа биелүүлж 2020 онд ард түмнээрээ дүнгээ тавиулах цаг хугацааны хуанлийн мөч эргэсээр л буйг мартаж болохгүй.
-Өнөөдрийн улс төрийн нөхцөл байдал зөвхөн МАн-тай холбоотой асуудлын хүрээнд өрнөж байна. улс төрийн нэг хүчин Монголын төрөөр хэтэрхий тоглоод байгаа юм биш үү. орны эрх ашгаас намын эрх ашиг илүү болчихсон юм уу?
-Өнгөрсөн Ерөнхийлөгчийн сoнгуульд манай нэр дэвшигч ялагдал хүлээсний дараа намын дотор бий болоод байсан дотоод зөрчлийн асyyдал ил тод болж гарч ирсэн.
УИХ-д 65 суудалтай намын хувьд яг тэгтлээ зөрчилдөөд хуваагдаж хямраад байгаа юм байхгүй. Гол нь хариуцлагаа хүлээх нөхөд л одоо зайгаа тавьж өгөх цаг нь болоод байна. Нам гэдэг ялангуяа МАН шиг улс төрийн хүчин хэдхэн хүний хувийн өмч биш шүү дээ. МАН бол үе үед л сэхээтнүүд удирдаж ирсэн Монголын улс төрийн гол нам.
Би УИХ-аас УИХ-д янз бүрийн аргаар сонгогдон эсвэл Засгийн газраас Засгийн газарт шилжин сайд, даргаар ажиллаад эсвэл сонгууль бүрийн дараа Шинэчлэл энэ тэр гэж худлаа яриад яваа улстөрч биш ээ. Өнгөрсөн жил Норвеги улсад доктор цол хамгаалж ирээд 2016 оны УИХ-ын сонгуулийн дараа нэлээд харлаа. Энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас хойш бүүр дордсон учраас би одоо санаа бодлоо танилцуулж эхэлж байна. Бидний хамгийн түрүүнд хийх ажил бол Монголд нэг гэр бүлийн өдрийн орлогыг доод тал нь 100 мянган төгрөг болгох хөгжлийн бодлого туйлын ихээр хэрэгтэй гэдгийг онцолъё. Өөрөөр хэлбэл өдөрт 40 ам.доллар нэг гэр бүлдээ цалин болгоод өгчихөж чадахгүй дэндүү арчаагүй байдалд бид амьдарч байгаа шүү дээ. 500 мянган өрх гэрийн асуудлыг шийднэ гэсэн ойлголт юм. Үүний тулд бид баялгийн тэгш хуваарилалтыг Норвеги зарчмаар бий болгон ажлын байр бий болгох Үйлдвэржүүлэх бодлогыг шат дараалалтай хэрэгжүүлэх шаардлагатай л даа. Ийм бодлого тавьж чадвал монгол хүний бүтээлч чанар эрс нэмэгдэж хөдөлмөрч, бүтээлч ард түмэн болон дэвжин дээшилж цалингаараа эх орондоо сайн, сайхан амьдарцгаах хөгжлийн зөв голдрилдоо орно. Яг энэ үед багш нар цалингаа нэмэгдүүлэхээр тэмцэж байна. Үүнийг би маш зөв тэмцэл гэж харж байгаа. Ирээдүйгээ бэлтгэж боловсруулж буй багш нар 200-хан ам.долларын цалинтай байна гэдэг гутамшиг нөгөө талаар эмгэнэл юм. Энэ хэдхэн багш нартаа мянган ам.долларын цалин өгч чадах боломж бидэнд бий гэж хардаг. Байгалийн баялгийнхаа эзэмшил, өмчлөл, татварын асуудлыг үтэр түргэн шийдэх цаг болсон. Төр өмчлөлийн, татварын асуудлаа цэгцэлж байж л төсвөө зузаан бүрдүүлж тэрнээсээ л хөдөлмөрчдийнхөө цалин хөлс, тэтгэвэр тэтгэмжийг нэмнэ. Дахин хэлэхэд цалингаараа Эх орондоо сайн, сайхан амьдарцгаах хөгжлийн бодлогыг л бид бий болгох хэрэгтэй. Хөдөлмөрөө шударгаар үнэлүүлэх эрх чөлөөгөө Монголчууд яагаад эдэлж болохгүй гэж. Бодит байдал Монголд хүнд байна. Боломж нь бол дүүрэн байна. Бодлого нь харин алга.
-Засгийн газрыг огцруулахаар танай намын УИХ дахь бүлгийн гишүүд өргөх бичиг өгөөд байгаа. Засгийн газрыг огцруулах шийдвэрийг хэр зөв гэж үзэж байна вэ?
-Энэ тал дээр хүмүүсийн бодол, санаа олон янз байна. Үнэндээ бол УИХ-ын гишүүдийн олонхиороо шийдэх асуудал. Үнэндээ бол Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газар муу ажиллаж байгаа юм байхгүй. Нойл заачихсан байсан эдийн засгаа сэргээх гээд цаг наргүй л зүтгэж байна. Зовлонг нь би ойлгож байгаа. Аль ч улсад засаглалын тогтвортой байдал, тогтвортой хөгжил чухал. Энэ хөгжлийг бий болгох зарчмыг УИХ тогтоох ёстой. Дахин хэлэхэд баялгийн тэгш хуваарилалтыг бий болгохгүйгээр бид засаглалын хямрал, ажилгүйдэл, ядуурал гэсэн зовлонгоосоо салж чадахгүй. Албан тушаал, эрх мэдлийг мөнгө гэж харж байгаа тохиолдолд бидэнд бодит зөв хөгжил ирэхгүй. Авлига авч буйгаа амны хишиг, хулгай хийж буйгаа ухаан, худлаа ярьж буйгаа улс төр гэж ойлгож буй энэхүү сэтгэлгээнээсээ л салах хэрэгтэй. Яагаад би ийм дүгнэлтийг зоригтой хэлж байна гэхээр миний бие Норвеги улсад Их сургуулийн түвшинд 14-н жил ажилласан. Эрдмийн зэрэг цол хамгаалаад ирлээ. Дэлхийн олон орны хөгжлийн судалгаатай танилцлаа, алдаа оноог нь судаллаа. Баялагтай мөртлөө хөгжихгүй, ард олноо ядуу зүдүү амьдруулж зовоож буй улс, орнуудын гол шалтгаан засаглалын хямрал л байдаг. Засаг хямралтай бол баялаг үнэгүйтдэг, ард олон ядууралд автдаг, нийгэм зэрлэгшдэг зүй тогтолтой юм.
-Уг нь Засгийн газар тогтвортой байснаар улс орны эдийн засагт үзүүлэх нөлөөлөл нь эерэг баймаар юм. Ядаж л хөрөнгө оруулалтын орчин таатай байх биш үү?
-Тийм, тогтвортой байдал чухал. Тэгэхдээ энэ Засгийн газарт орсон гишүүд хувь шуналаа хязгаарлах хэрэгтэй байна. Концессээр асар олон тэрбyмын өртөгтэй гүйцэтгэх ажил авч буй нь ашиг сонирхлын зөрчлийг бий болгоод байна. Энэ тал дээр нь би шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Норвегид ч xувь хүний шунал байсан. Гэвч энэ бүгдийг хуулиар таслан зогсоосон. Хувь хүний татвар төлөлтийн ил тод байдал, шилэн дансны, намуудын гэх хуулиудаа баталж чанга хатуу мөрдөж эхэлсний үр дүнд мөн шударга иргэдийн итгэл зүтгэл дээр нь ажил хэрэгч, ажилсаг, ухаалаг дайчин удирдлагуудын хүчээр алга болсон юм шү дээ. Тал талын хүчин чармайлт, итгэл, хүндлэлийн үр дүнд энэ улс хамгийн баян тансаг улс гүрэн болон дэлхийд үлгэрлэж байна. Cарын 10-15 сая төгрөгний цалин өгөөд энэ уурхайг өөд нь тат, ард түмний хөрөнгийг ингэж өсгө гэж боломжийг нь өгвөл өдөр шөнөгүй зүтгэнэ дээ. Мэдлэгтэй, чадалтай монгол хүмүүс зөндөө л байна. Та хуулиа мэдэж танилцаад тангараг өргөсөн төрийн хүн хуулиа зөрчих юм бол гэдэг соёлт үүрэг бий болчихвол энэ улс дороо босно. Буруу юм хийвэл аюултай гэдэг айдаг, эмээдэг, болгоомжилдог нийгмийг л бий болгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл цаана нь аврагч гэх том дарга, нам зэрэг нь байхгүй болчихвол хуулиа зөрчих гээд үз л дээ. Хатуу арга хэмжээгээр хувь шуналыг тас татан зогсоох ёстой. Үүнийг л зөв хөгжил гэж нэрлэдэг. Хамгийн гол нь баялгийн орлогоо төрдөө төвлөрүүлж чадвал олигархиудаасаа нэг мөсөн салах боломж бүрдэнэ. Орлогоо олигархиуддаа хураалгачихаад ард олноороо тэднээс мөнгө царайчлан амьдарч байна.
Хөрөнгө оруулалтын хувьд хаана зөв бодлого, зөв хүмүүс байна. Тэнд л хөрөнгө мөнгөө нэмэгдүүлээд авах зорилго хүн бүрт бий. Монголд хямрал нүүрлээгүй хулгай нүүрлэсэн орон гэж нэг гадаадын эрдэмтэн хэлсэн байдаг. Хулгайтай газар хэний ч байсан Засгийн газарт хөрөнгө оруулалт ирэхгүй дээ. Авлига цэцэглэж, албан тушаалын наймаа ноёрхсон улсад хэн ч итгэхгүй нь ойлгомжтой.
-Энэ бүхнийг ажаад байхад намын дарга, Ерөнхий сайд болох амбиц л яваад байх шиг. Ер нь намын жирийн гишүүд дэмжигчдийнхээ үгийг хэр сонсож байгаа вэ?
-Ер нь бол МАН-д шинэчлэл явж л байгаа. Үүнийг манай “Цэгцрэх” хөдөлгөөн дангаараа яриад яваа ч юм биш. Нүүдэлчин зангаараа юмыг нурааж алга болгоод дахин шинээр бий болгоно гэдэг бодлоосоо салах хэрэгтэй. Боловсронгуй болгох, урагшлуулах, эрчимжүүлэх л бидний гол зорилго болох ёстой. МАН-ыг бодлогын түвшинд, удирдлагын түвшинд, үйл ажиллагааны түвшинд тогтворжуулах, төлөвшүүлэх, төгөлдөржүүлэх хэрэгтэй байна гэж би дээр хэлсэн дээ.
Өөрийн ард түмэн иргэдийнхээ төлөө нийгэм ямар байдгийг Скандинавын орнууд л үлгэрлэж байна. Скандинавын орнуудад төр нь эзэнтэй, засаг нь удирдагчтай, хаан нь хүндтэй, хөгжил нь бодлоготой, хүмүүс нь ажилтай, хөдөлмөрчид нь цалинтай, иргэд нь өмчтэй, мөнгө нь ханштай, хөгшид нь баяртай, хүүхдүүд нь жаргалтай, амьтад нь эрхтэй. Hамын хагаралгүй, иргэдийн хэрүүлгүй, мэдээллийн төөрөгдөлгүй, улс төрийн завааралгүй, улстөрчдийн дайсагналгүй, сонгуулийн булхайгүй, төсвийн хулгайгүй, төрийн тэрбyмтангүй байгаасай. Ийм л нийгмийг бүтээн байгуулах улстөрч, лидерийг хүмүүс хүсэж байна.
Тууштай хүн туйлд нь хүрдэг гэдэг үг байдаг. Би тийм журмаар л зүтгэж байгаа. Мэдээж зөвийг хүссэн хүмүүс олон болохоор болж л таарна. Нам гэдэг чинь том хамт олон шүү дээ. Тэд маань сайн, мууг ялгаж л суугаа. Бид үүссэн алдаагаа засах ёстой. МАН цэгцрэх ёстой. Албан тушаал зардаг, гишүүдээ ялгаварладаг, нэр дэвшигчийнхээ эсрэг ажилладаг байж хэрхэвч болохгүй.
-НИТХ-ын дарга Ц.Сандуй ажлаа өгөх өргөдлөө өгсөн. Энэ нь мэдээж 60 тэрбумын гэх асуудалтай холбоотой. Энэ процессийг та хэрхэн харж байгаа вэ?
-За, би нэг түүх ярья. 2013 онд хуралдсан МАН-ын 27 дугаар Их хурлаар би Норвеги улсаас ирж оролцсон. Тэр хурлаар Ерөнхийлөгчийн сонгуульд амжилтгүй ажилласан гэсэн шалтгаанаар Ө.Энхтүвшин дарга, ерөнхий нарийн бичгийн дарга Г.Занданшатар нарыг огцруулсан. Тэр хурал дээр би ах дүүс, найз нөхөд, албан тушаалын ямар ч холбоогүй энэ хоёр журмын нөхрөө өмөөрч боссон. Үнэндээ ганцаардсан. Тэр Их хуралд оролцсон төлөөлөгч нөхдүүд санаж л байгаа. Би жудагтай байх, ёс зүйтэй байхыг л журмын нөхөд төлөөлөгч нөхдөөсөө хүссэн. Тухайн үед Нийслэлийн есөн тойргоос ганцхан тойрогт ялсан, дээр нь Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Б.Бат-Эрдэнэ нэр дэвшигчээ унагасан Нийслэлийн намын хороонд хариуцлага тооцож Ц.Сандуй нарыг мөн огцрохыг шаардсан. Ёстой гав ганцаараа боссон. Тэр хурал дээр намайг эсэргүүцэж Ц.Сандуй даргаа өмөөрч над руу хашгираад байсан нөхдүүд одоо эргээд л Ц.Сандуйгаа ноцож байна. Албан тушаал зарах, наймаалах тухай хэлэлцээд сууж байна гэдэг үнэндээ гэмт хэрэг. Гэмт хэрэг үйлдсэн болгонд бид хатуу хариуцлага тооцож байж л нам, нийгэм, төр маань цэвэршинэ. Баримт баталгаатай хэргийг шүүх, прокурор үнэн зөвөөр шийднэ гэдэгт итгэж байгаа. Одоо хүн болгон л Ц.Сандуйг өшиглөж, хүн болгон л энэ 60 тэрбумын хэргийг шүүж буй болохоор одоо би нэг их яриад байх сонирхолгүй байна л даа. Зөв буруу, үнэн худлыг тогтоох газар, эрх мэдэлтэнгүүд л ажлаа хийг дээ. Би бол хэлэх үедээ үгээ хэлсэн, босох үедээ айж эмээлгүй боссон.
Би ноднин Норвеги улсаас ирсэн. Одоо хүртэл ажилгүй л байна. Одоогийн намын удирлагуудын зүгээс тооцоо хийгээд байдаг юм болов уу даа гэж бодогддог.Зүгээр гадаадад байж байгаад ирсэн биш. Доктор цол хамгаалаад Их сургуулийн түвшинд ажиллаж байгаад бүүр тодруулж хэлбэл манай МАН-ын үзэл баримтлалын, зүүний хөгжлийн тод үлгэр жишээ болсон Норвеги улсад 14 жил ажиллаж, амьдарч байгаад ирсэн хүн шүү дээ. Ирээд зүгээр суулгүй өсдөг, ургадаг баялаг гэсэн хөгжлийн хөтөлбөр боловсруулаад УИХ-ын гишүүд, Засгийн газрын сайд нартаа хүргүүллээ. Дэмжлэг алга л байна. Хямд өртөгтэй нүүдлийн МАА-гаа хөгжүүлэх хөтөлбөр. Баг бүрт экспoртын чиглэлийн мал, мах бэлтгэх Эрүүл мэндийн бүстэй болъё гэсэн гол зорилготой. Малчдыг өөрөө өөрсдөөр нь хөгжүүлж, мэдлэгжүүлж, хөрөнгөжүүлэх гол зарчимтай. Энэ хамтран ажиллах зарчмыг Скандинавын орнyyдад хэрэгжүүлээд бараг 200 жил болчихлоо. Энэ миний үндсэн судалгааны ажил маань юм.
-Одоо бол НИТХ-ын дарга, Нийслэлийн МАН-ын даргын суудлын төлөөх марафон давхар эхэлчихлээ. Ажил хийнэ гэхээсээ илүү сандал ширээ булаацалдсан энэ бүх асуудал хэзээ цэгцрэх вэ?
-МАН-д цэгц хэрэгтэй байна. Цэгцрүүлэх гэдэг нь МАН-ыг бодлогын түвшинд, удирдлагын түвшинд, үйл ажиллагааны түвшинд тогтворжуулах, төлөвшүүлэх, төгөлдөржүүлэх гол зорилготой. Энэ зорилгодоо хүрч чадвал л энэ бүхэн бүгд эмх цэгцэндээ орно. Улс төрийн нам гэдэг бол хөгжлийн бодлого тодорхойлох институци. Гэтэл энэ үүргээ огоороод хэдхэн хүн албан тушаал булаацалдсан хэвээр байгаад байвал олон түмний итгэл, үнэмшил буурна гэдгийг л бид хатуу ойлгох хэрэгтэй. Энэ нялхсын өвчин маань сонгуулиас сонгуульд ужиграад байна уу даа гэж харж байгаа. Өөрсдөө хатуу хариуцлага хүлээж ял үүрэх ёстой хүмүүс бусдад хариуцлага тооцох асуудал хөндөөд яваа нь хачирхалтай санагддаг.
Миний дэвшүүлж буй хөгжлийн бодлогын гол чиглэл бол Байгалийн баялгийн тэгш хуваарилалтыг Монгол улсдаа бий болгох явдал. Өөрөөр хэлбэл Зүүний хөгжлийн үлгэр жишээ болсон Норвеги маягийн хөгжлийн загварыг нутагшуулахыг хүсдэг, судалдаг, сурталчилдаг. Монголчууд бидний өнгөрсөн 27 жилийн хөгжилд маш их алдаа мөн ололт байгаа. Бидний хөгжлийн гол алдаа нь баян ядуугийн хоёр туйл руу хуваагдаж дундаж давхаргын эзлэх хувь, байр суурь багасаж, хорогдож буйд л байна. Монголд эрх мэдлийн, хөрөнгө мөнгөний монопольчлол бий болж буй нь аймшигтай санагддаг. Таван сая хүн амтай Норвеги улс ийм нийгмийг бүтээж чадсан. Монголчууд бид бас чадах ёстой.