Амралтын өдрөөр нэлээд эртлэн “Олимп” хотхоныг зорьж нэгэн айлын хаалга тогшлоо. Биднийг хүлээж байсан бололтой “Хэн бэ” ч гэж асуусангүй гэрийн эзэн уриалгахан хаалга тайлав.Дуу хоолой цалгиун, алхаа гишгээ хөнгөн, үйл бүтээл арвин энэ эрхмийг Далайн Заяабаатар гэдэг. Заяабаатар Монголын залуу эрдэмтдийн төлөөлөл, монгол судлал, хэл шинжлэлийн салбарт хүчин зүтгэж яваа хүмүүсийн нэг билээ.
Тиймээс энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа залуу эрдэмтний гэрээс бэлтгэхээр ирсэн нь энэ. Түүний товч танилцуулгыг хүргэвэл монгол хэл-уран зохиол судлаач, багш мэргэжилтэй, МУИС-ийн Монгол судлалын хүрээлэнгийн захирал, хэл шинжлэлийн ухааны доктор (Ph.D), Монгол Улсын ерөнхий сайдын дэргэдэх Монгол судлалын үндэсний зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга гээд хашиж буй албан тушаалыг нь тоочоод барамгүй аж. Монгол Улсын ардын багш, төрийн шагналт, хэл шинжлэлийн ухааны доктор, профессор Шаравын Чоймаа түүний нагац гээд удам дамжсан бичгийн хүмүүн гэж ч хэлж болох байх.
Гэрийн эзэд биднийг ирэхээр хамт өглөөний ундаа уухаар хүлээж байж. Ингээд хоолны ширээний ард хэсэг тухлан хөгжилтэй яриа дэлгэв. Д.Заяабаатарын эхнэрийг М.Түмэнжаргал гэдэг. Түмэнжаргалын аав багш мэргэжилтэй Х.Мягмардаш гэж хүн байдаг бол ээж нь малын эмч мэргэжилтэй Ж.Баасанхүү гэж хүн бий. Өдгөө алтай хотдоо амьдарч байгаа аж. Залуу хос ихэр хүүтэй.
Ихэр хөвүүдийн нэрийг Дөлгөөн, Долгион гэдэг юм байна. Өнөө жил есдүгээр ангид орно. Зэрвэс харахад андуурахаар ч тогтож ажиглавал Дөлгөөн ах нь учир арай биерхүү. Гэрийн эзэн Заяабаатар “Сүүлийн үед манай гэрийнхэн бууз, хуушуур, шөлтэй хоол гээд элдэв амтлагчгүй хоол идэхийг илүүд үзэх болсон.
Намайг урилгаар Солонгост багшилж байхад манай хэд кимчинд орохоо шахсан. Тухайн үед монголчууд ер нь солонгос хоолонд их дурлаж байлаа. Одоо харин монгол үндэсний хоолоо идэх их сонирхолтой болж” гээд өмнөө тавьсан тавагтай бууз руу заагаад Дөлгөөн хүүдээ хандан “Хоол сайн идэж харагдахгүй юм. Дахиад хоёрыг идчих” гэв. Энэ хооронд гэрийн эзэгтэй “Дөлгөөн Хойд солонгосын асуудал юу болж байна” хэмээн яриа дэлгэв. Хоёр ихэр хоёулаа япон хэлний мэдлэгтэй. Ялангуяа Дөлгөөн Японы сувгаар гарч буй мэдээ үзэх дуртай. Япон хэлээр дамжуулж буй гадаад мэдээг их сонирхдог аж. Тэр дундаа Хойд Солонгосын тухай мэдээллийг илүү сонирхдог гэнэ.
Дөлгөөн “Хойд Солонгосын удирдагч Ким Жөн Ун пуужин харвах туршилтаа түр зогсоогоод байгаа. Учир нь Америкийн ерөнхийлөгч Трампт энэ байдал нь таалагдаагүй. Бусад орнууд ч гэсэн Ким Жөн Уны гаргах шийдвэр, үйл хөдлөлийг их сонирхож байгаа” хэмээн дэлхий дахинаа өрнөж буй сүүлийн үеийн мэдээллээс ширээ тойрон суух хүмүүст сонирхуулав. Хоёр хүүгийн өрөөний хаалган дээр японоор “Осакагийн их сургуульд сурна” гэсэн бичиг наасан байлаа. Дөлгөөн, Долгион хоёр япон хэлний хамгийн дээд түвшний оноог өнгөрсөн жил авч чаджээ. Түүнчлэн физикийн хичээлд сонирхолтой төдийгүй чөлөөт цагаараа сагс тоглох дуртай юм байна.
Ингээд ундны дараа гэрийн эзний хамт номын өрөөнд нь зочиллоо. Учир нь залуу эрдэмтний гэрт зочилсон хэн ч бай номын өрөөнд нь саатахаас аргагүй. Номын сан дахь номыг тоолоод барамгүй. Гэхдээ их эмх цэгцтэй. Тэрээр ном болгоныг цуглуулаад байдаггүй. Зөвхөн өөрийн ажил мэргэжилд хэрэгтэй, чухал гэснийг л худалдаж авдаг. Эсвэл найз, нөхөд, багш нар нь бэлэглэдэг гэнэ. Номын шүүгээний наад буланд япон хэлний ном товхимол их харагдах аж. Хоёр хүүгийнх нь уншдаг номууд гэнэ. Бичгийн хүн болоод ч тэр үү гэрийн тохижилт их энгийн. Бурхан шүтээн гээд сүйд болдоггүй гэнэ. Зочны өрөөнд өвөөгийнх нь зураг байх бөгөөд жаазны дээр сэмэрч гандсан цагаан саарал хадаг харагдана.
Ардын багш Ш.Чоймаагийн хамт
Өвөөгийнх нь барьж байсан хадгийг ээж нь хүүдээ уламжлуулсан аж. Энэ гэрийн ганц шүтдэг бурхан бол өвөөгийнх нь хөрөг. Түүний өвөөгийн алдар нэрийг Шарав гэх бөгөөд нутгийн зон “Цагаанморьт” лам ах гэж авгайлан дууддаг байжээ. Д.Заяабаатар энэ тухай “Өвөө маань нэртэй лам хүн байсан юм билээ. Манай гэрийн ганц шүтдэг бурхан энэ зураг. Хөдөө, гадаа холыг зорихоор бол өвөөгийнхөө зурганд залбираад л гарна. Залуу улс мэдэхгүйгээсээ болж бурхан тахил буруу залчихвий гэж санаа зовдог юм. Ер нь хэдэн номоос өөр хүнд сонирхуулаад байх цуглуулга, хобби болсон юм байхгүй дээ. Харин хэл шинжлэл, сурвалж судлалын сонин содон ном бол бий шүү. Номын мөр хөөсөн бид чинь ном харж, ном ярьж баярлана. Хамгийн хүндэтгэлтэй, үнэ цэнтэй бэлэг ном. Басхүү номоо өгсөнгүй гэж нэгэндээ туньж гоморхоно” хэмээн инээмсэглэв. Түүний бусдаас авч байсан хамгийн том бэлэг нь Хөдөлмөрийн баатар Т.Дашцэдэн багш нь өөрийн хэрэглэж байсан хэл шинжлэлийн чиглэлийн ховор номуудаа өвлүүлэн үлдээсэн явдал гэнэ. Бичгийн хүрээнийхний дунд ховор, нандинд тооцогдох ном, бүтээлийг шавьдаа өвлүүлэн, захиж үлдээх ёсон бишгүй бий гэсэн. Энэ мэтчилэн сонин содон зүйлээс хөврөх яриа залуу эрдэмтний номын мөр хөөх болсон тэр он цаг руу эргэлт буцалтгүй оров.
СУМЫН ЗААНЫ ХҮҮ БИЧИГ, НОМЫН МӨР ХӨӨСӨН ТҮҮХ
Заяабаатар Говь-Алтай аймгийн Шарга сумын уугуул. Түүний эцэг Ж.Далай сумын заан цолтой бөх төдийгүй хурдан моринд хорхойтой нэгэн байжээ. Харин эх нь Ш.Гампил нь нас сүүдэр 70 гарсан бөгөөд өдгөө ч Шарга сумандаа малын буян заяагаа түшиж яваа аж. Эхээс наймуулаа тэрбээр “Би одонгийн хүүхэд байхгүй юу” хэмээн хошигнох. Хөдөө нутгийн хүүхдүүд хангай, говиороо л ялгаатай болохоос биш өсч торнихдоо хийсч, тоглож гүйсэн ерөнхий дүр зураг адилхан хойно. Заяабаатар ч мөн Шаргын говийн халуунд халж, чөмөг царцам хүйтэн өвөлд жиндэж эрийн цээнд хүрсэн нэгэн. Харин эцэг эх нь олон хүүхдийнхээ дундаас онцгойлон хайрлаж хонь муулахаас эхлээд хуруу эвдрэх ажил хийлгэдэггүй байж. Одоо ч найз нөхөд нь хөдөө өссөн гэхэд хүүхэн хүнийх шиг гартай гэж цаашлуулдаг байна. Багынхаа дурсамжийг Заяабаатар ийн хуваалцав. “Аав маань их сайхан, хөдөөний хээгүй цөлх эр байлаа. Сумын заан гэдэг чинь зэлүүд нутгийн бидэнд тухайн үедээ улсын аваргатай л дүйх цол шүү дээ. Миний аав тийм л олон түмэнд хүндлэлтэй хүн байлаа. Харин би багаасаа бие жижиг болоод ч тэр үү барилдах, ноцолдоход огт сонирхолгүй байсан.Хурдан морь бол олон жил унасан шүү. Ер нь их хөдөлгөөнтэй хүүхэд байсан.
Гэхдээ найман наснаас урагших зүйлээ нэг их санадаггүй. Бодвол дурсаж санахаар онц гойд зүйл болоогүй юм байлгүй” гэж гэр дэх хүмүүсийг хөгжөөгөөд авлаа. Түүний санаанд үлдсэн тод дурсамж нь өсвөр насандаа голынхоо малчидтай тэмээгээ хураах аянд мордох ажил байлаа. Зундаа тэмээн сүрэг зэргэлдээ сум дамнан бэлчээрлээд явчихдаг байж. Харин намар гол саахалтаараа тэмээгээ хураахаар хэд хоногийн аянд хэдэн боорцог, ааруул өвөртлөөд л хээрээр гэр хийн явдаг байсан нь Заяабаатарт их сайхан санагддаг байжээ. Заяабаатарын хувьд Шарга суманд есдүгээр анги дүүргээд аймгийн төвд арван жилээ төгсчээ. Ингээд Алтайгаас Улаанбаатарын зүг эрдэм өвөртлөхөөр ирсэн байна. Аав нь түүнд цаг ямагт “Миний хүү багш болох ёстой” гэж захидаг байж. Тухайн үед хамгийн өв тэгш, үлгэр дуурайлал болсон хүмүүс бол багш нар байлаа. Тиймээс малчны хүү тэр мундаг хүмүүс шиг болно гэсэн мөрөөдөл өвөртлөн их хотыг зорьсон бололтой.
Шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан, доктор профессор С.Дуламын хамт
ЭРДМИЙН ТАНХИМААСЭХНЭРЭЭЧ, ЭРДЭМ НОМОО Ч ОЛЖ АВСАН ОН ЖИЛҮҮД
Анх Заяабаатар МУИС-ийн түүхийн ангийн хуваарь авчээ. Сургуульдаа орохоор ирэхэд нь түүний нагац Чоймаа кирил бичгээр бичсэн жижиг текст монгол бичгээр буулгаадах гэсэн даалгавар өгч. Хөрвүүлгийг нь улаан эрээн болгож зассан боловч магтаал зэмлэл алиныг нь ч хэлсэнгүй. Маргааш нь МУИС-д дагуулж очоод түүхийн анги биш монгол хэл, уран зохиолын анги руу оруулсан аж. Ингээд1998 онд монгол хэл, уран зохиолын ангийг төгссөн байна. Тэрээр эхнэр Түмэнжаргалтайгаа нэг ангид сурдаг, басхүү оюутны байранд амьдардаг байсан гэнэ. Ингээд хосууд гуравдугаар курсээсээ албан ёсоор үерхэж эхэлсэн түүхтэй. Харин сургуулиа төгсөөд Заяабаатар Говь-Алтай аймагтаа хуваарилагдсан байна. Учир нь тухайн үедээ төрийн зээлээр сурсан бөгөөд хуваарилагдсан газраа хэдэн жил ажиллаж зээл барагдах гэрээтэй. Энэ нь хот газар төвхнөх санаатай хосуудын сэтгэлийг нэлээд чилээж. Ямартаа ч тухайн үеийн аймгийн боловсролын байгууллагын удирдлагад учир байдлаа ойлгуулж,тэд дэмжсэнээр хот руу явах эрхтэй болж. Яг энэ мөчид аз болоход МУИС-ийн Эх бичиг-Алтай судлалын тэнхимд туслах ажилтны орон тоо гарчээ. Ингэж л сургуулийнхаа мэргэдийн тогоонд анх багтаж байсан түүхтэй. Хоёр жил гаруй туслах ажилтнаар нойр хоолгүй ажиллаж хичээсний эцэст магистрын зэрэг амжилттай хамгаалж, багшлах эрхтэй ч болжээ.
Багш болохын тулд тийм ч амар байгаагүй талаар тэрээр ярьсан. “Намайг МУИС-д туслах ажилтнаар ороход аз болж орон тоо гарсан. Өөр нэг хүчин зүйл бол нагац ахын дэмжлэг ч гол нөлөө үзүүлсэн байж таарна. Ямар ч байсан ажлын гараагаа их сургуулиас, туслах ажилтнаас эхлэх болсон минь их завшаантай хэрэг байлаа. Туслах ажилтан байхдаа заавал багш, эрдэмтэн болно гэж өөрийгөө хэрдээ л хурцалж суудаг байсан. Миний өдий зэрэгтэй явж байгааг нагацын дэмжлэгтэй холбон ярих егөөдөл одоо хүртэл салахгүй дагадаг л юм. Гэхдээ өөрийнхөө амьдралыг босгох, өдий зэрэгт хүрэхийн тулд хувьдаа их л хичээсэн. Хүн ер нь өөрийнхөө юу хүсч байгааг мэдэж мэдэрч, түүндээ хүрэхийн төлөө чардайх ёстой. Хүсч буй мэргэжлээрээ сурсан хүн хамгийн дээд оргилд нь хүрэхийн тулд хамаг бүхнээ дайчлах эрмэлзэлтэй байх нь чухал.
Нэг хэсэг төрөөс улсын сургуулиудыг санхүүжүүлэхээ больж сургууль сургалтын төлбөрөөрөө амь зогоох болоход мөнгөтэй л бол хүссэн сургууль, ангидаа орж болдог байлаа. Сонирхолтой, сонирхолгүй нь хамаагүй. Хуулийн анги эрэлттэй бол хүн бүхэн тийшээ зүтгэнэ. Мэргэжлээ сайн эзэмшээгүй хүн ямар нэг газар ажилд орлоо гэхэд систем тэр чигээрээ доголдоно гэсэн үг. Харин одоо овоо дээр болсон.
Хүүхдүүд мэргэжлээ сонгочихоод зорилготой орж ирж байна. Энэ бас л урагштай алхам. Хүн хүссэн мэргэжлээ хичээж эзэмшсэн л бол амжилтад заавал хүрдэг. Би ийм л замаар явж ирсэн. Бусдаас онцгой гойд төрсөндөө өдий зэрэгт хүрээгүй. Би хүсэл тэмүүлэлтэй, энэ мэргэжлийнхээ эзэн нь байхын төлөө хичээсэн учраас л тэр. Аав, ээж маань миний бичгийн хүн болох суурийг тавьж өгсөн бол олон сайхан багш нар маань намайг зөв чиглүүлж өгсөн гэж би боддог. Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, төрийн шагналт,доктор, профессор Цэвэлийн Шагдарсүрэн, Хөдөлмөрийн баатар Т.Дашцэдэн,бага ангийн багш Тэрбиш, дунд ангийн багш Чулуунбат, арван жилийн ангийн багш Чинзориг гээд олон буянтай багш нарынхаа нэрийг энд дурдаж болно. Номын багш нартаа их талархаж явдаг даа” хэмээн яриа дэлгэв.
БНСУ-д урилгаар багшилж байх үе
АЖИЛ АМЬДРАЛЫН ИХ СОРИЛТ БУЮУ ӨӨР ЕРТӨНЦ
Тэрээр 2001-2004 онд МУИС-ийн Монгол хэл судлалын сургуулийн багш 2004-2006 онд БНСУ-ын Дангүг Их Сургуульд урилгын профессор, 2006-2008 онд Монгол хэл, соёлын сургуулийн Сургалтын албаны эрхлэгч, 2008-2011 онд Монгол хэл, соёлын сургуулийн захирал, 2011-2014 онд Япон улсын Осака их сургуульд урилгын профессор, 2014 оноос өнөөг хүртэл МУИС-ийн ШУС-д профессор хийхийн зэрэгцээ Ерөнхий сайдын дэргэдэх Монгол судлалын үндэсний зөвлөлийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байна. Үүний сацуу МУИС-ийн эрдмийн зөвлөлийн гишүүн, бүрэлдэхүүний сургуулийн эрдмийн зөвлөлийн дарга, “Монгол судлал”, “Акта Монголика” эрдэм шинжилгээний сэтгүүлийн эрхлэгч, Олон улсын Монгол Судлалын холбооны зөвлөлдөх товчооны гишүүн, ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдмийн зөвлөлийн гишүүн, “Хэл зохиол судлал” сэтгүүлийн зөвлөлийн гишүүн, Японы Монгол судлалын нийгэмлэгийн гишүүн, Шинжлэх ухаан, технологийн үндэсний зөвлөлийн гишүүн, МУИС-ийн Удирдах зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга, Монгол Улсад хэл бичгийн ухааны докторын зэрэг хамгаалуулах зөвлөлийн гишүүн гээд залуу хүн гэхэд ахадсан гэмээр олон сонгуульт ажилд тэрбээр сонгогдон хариуцлагатайгаар ажиллаж яваа эрдэмтний нэг юм.
Харин БНСУ, Япон улсад урилгын профессороор ажиллахдаа ажлын ч, амьдралын ч туршлага хуримтлуулсан гэх. 28-хан насандаа Солонгосын Дангүг их сургуульд урилгаар ажиллахаар очиход тэндэхийн багш нар их гайхсан гэдэг. Тус улсад дор хаяхад 35 нас хүрч байж их сургуульд багшлах хэмжээнд хүрдэг нийтлэг жишиг бий. Гэтэл Монголоос хорин хэдхэн настай залуу ирэхэд ихэд гайхаж оюутан уу гээд л асуудаг байсан гэх. Солонгосоос ирээд салбар сургуулийнхаа Сургалтын албаны эрхлэгчээр ажилласан байна. Хүний нутагт өөр орчин, шинэлэг систем олж харсан залуу эрдэмтэн ирэнгүүтээ сургуульдаа ч мөн салхи оруулахаар нэлээд хичээж. Мэдээж түүний хүсэл болгон биеллээ олсонгүй. Сургуулийнхаа сургалт, орчин нөхцөлийг дээшлүүлэх, сайжруулахад эрх мэдэл дутаж байлаа. Эрх ямбаны төлөө бус бусдаас олж харсан ололттой зүйлийг нутагшуулахын тулд түүнд тамга дарах эрх мэдэл дутагдаж байсан болоод л тэр. Тиймээс бүрэлдэхүүн сургуулийнхаа захирлын сонгон шалгаруулалтад орж, хамт олныхоо үнэмлэхүй дэмжлэгээр захирал болсон байна. Олон ч шинэчлэлийг хийж. Мэдээж хүн бүр таатай хүлээн аваагүй нь ойлгомжтой. Дөнгөж 30 гарч байгаа залууд МУИС-ийн Монгол хэл, соёлын сургуулийг удирдана гэдэг чамгүй хүнд даваа.
Энэ талаар Заяабаатар “Би уйгагүй хичээл зүтгэлийн эцэст амжилтад хүрсэн. Гэхдээ залуу хүний омголон зан бас байдаг юм билээ. Нэг ёсондоо багахан амжилтдаа ханаад биеэ тоох өвчинд автаж л байсан. Эхнэрээсээ нэг удаа хүндхэн жавтий хүртсэн. Эхнэр нэг удаа “Чи ер нь биеэ тоож, их зан суух боллоо. Одоо наад ажлаа өгөөд гадагш явж өөрийгөө жаахан зас” гэж зэмлэж билээ. Тэр зэмлэл надад яггүй хүнд туссан. Тиймээс орчноо солиод гадагш явж жаахан цэнэг авъя гэж бодох болсон.Яг энэ үеэр Япон улсын Осака их сургуулиас урилгын профессорын сонгон шалгаруулалт зарласан. 20 орчим багш шалгаруулалтад материалаа явуулж, би тэнцсэн юм. Зарим хүн намайг захирлын албан тушаалаа ашигласан гэж боддог байх. Харин миний хувьд тийм албан тушаалаа урвуулан ашиглах бодол байгаагүй, Осака их сургууль ч юу гэж тийм шалгаруулалт хийхэв. Бусдын л адил шалгаруулалтад орсон. Ингээд 2011-2014 онд гурван жил Японд гэр бүлээрээ амьдарсан. Өөрийгөө нэг сайн чагнаж, оношилж, их ч зүйлийг сурсан даа” гэв. Харин хажуугаас эхнэр Түмэнжаргал “Харин аавыгаа дагаж явсан бид гурав нэг хэсэг нусаа хацартаа наасан. Хоёр хүү маань дөнгөж нэгдүгээр ангиа төгсөхөд Япон явсан. Томчууд ч яахав аливаад дасахад амархан. Харин хоёр хүү маань хэлний бэрхшээлээс эхлээд олон сорилттой тулгарсан. Гэхдээ аавтайгаа адилхан юм сурахдаа онцгой юм шиг байгаа юм. Зургаан сарын дотор чөлөөтэй япон хүүхдүүдтэй ярилцдаг болсон. Багш нь “Ийм онцгой ой тогтоолттой хүүхдүүд төрүүлсэн эцэг, эхэд нь баярлалаа” гэж хүртэл талархал илэрхийлсэн шүү. Гэвч орчиндоо яг дасч ирэхэд бид хэд нутаг буцах болсон. Энд ирээд дахиад л орчин солигдож, хүнд байсан” хэмээн ярив.
Заяабаатар доктор “Би үндсэндээ энэ гэрт үүрэг оролцоо багатай. Олсон хэдэн төгрөгөө сардаа тушаах үүрэгтэй. Харин хоёр хүүгийн хичээл сурлага, гэр орны ажил төрлийг Түмээ маань л амжуулдаг. Эр хүний амжилт эхнэрээс нь шалтгаалдаг гэдэгтэй би маргахгүй санал нийлнэ шүү” гэж ирээд инээлдэв. Эхнэр М.Түмэнжаргал нөхөртэйгээ монгол хэлний анги хамт төгссөн ч МУИС-д санхүү, эдийн засгийн мэргэжлээр сурчээ. Улмаар Үндэсний стандартчилал хэмжил зүйн газарт нягтлангаар ажиллаж байгаад нөхрийнхөө томилгоог дагаж Япон явсан аж. Хоёр ихэр “Шинэ Монгол” сургуулийн есдүгээр ангид орох тул нааш, цааш сургууль, дугуйланд хүргэж өгөх их ажилтай. Харин үүнээс өмнө хоёр хүүхдээ агаарт гаргах ажилтай гэсээр бидний яриа өндөрлөв.