Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн зохиолч, яруу найрагч, сэтгүүлч Ш.Гүрбазартай ярилцлаа.
-Өнгөрсөн жилийн наадмаар “Миний монгол наадам” хэмээх сайхан дуу бүтсэн. Рок попынхон ч сайхан дуулсан. Энэ дууны түүхээр ярилцлагаа эхэлье?
-Энэ бол улсын наадмын төв комиссын захиалгаар хийгдсэн дуу. УДЭТ-ын найруулагч Н.Наранбаатар өнгөрсөн жилийн тавдугаар сард Л.Балхжав бид хоёртой уулзаад, наадамд зориулсан, жинхэнэ наадмын тухай дуу манайд алга. Морь, бөх, сур харваа гэх зэргээр эрийн гурван наадмыг тус, тусад нь магтан дуулсан дуунууд л байна. Тиймээс бүгдийг нь багтаасан “Монгол наадам” гэдэг дуу байвал яасан юм бэ гэж санал тавьсан. Ингээд тавдугаар сараас эхлээд л бид хоёр ажилдаа ороод наадмаас өмнө дуугаа бэлэн болгосон. Монголын рок попын бүх л дуучид дуулсан юм. Өнгөрсөн жил би өөрөө ч наадам хөтөлсөн. Дараа нь сонсож байхад их аятайхан дуу болчихсон санагдсан шүү. Ер нь ийм дуу байх хэрэгтэй гэж бодсон юм. “Миний монгол наадам” гэдэг дуунд эзэн Чингисийн нутагт байх монгол наадам минь гэж үг бий. Тэр үгээрээ би их олзуурхдаг. Гэхдээ энэ миний үг биш. XVII, XVIII зууны үеийн цолонд байсан үг. Энэ бол зөвхөн Чингисийн нутагт л байх наадам. Рок попын дуучид дуулсан учир сонсогчдод хөнгөхөн хүрч байгаа боловч нэг бүрчлэн харах юм бол судар номонд байх эртний язгуур монгол, хуучны үг их бий. Энэ дуундаа морь бөхийн цолонд байдаг язгуур үгсийг тусгах гэж оролдсон. Би зохиох гэхээсээ илүү Монголын уламжлалт үг хэлнүүдийг шингээх гэж их оролдсон. Морины цолны 30 хэдэн бадаг шүлэг харж байгаад л тэндээс нэг үг олох жишээтэй байлаа.
-Таныг ная, ерээд онд наадмын хурдан морьдыг их сайхан тайлбарладаг байсан гэж одоо болтол хүмүүс ярьдаг. Азарганы уралдаан эхлээд л таныг шүлэглэхээр, хүмүүс огшоод л монгол наадам эхэллээ гэдэг байсан. Тэр сайхан мөртүүдээсээ хэлж өгөөч?
-Би улсын наадмын морь тайлбарлаад 15 жил, тайлбарлаагүй 15 жил болчихлоо. Нийтдээ 39 жил телевизэд ажиллаж байна. Ажилд ороод есөн жилийн дараа наадмын морь тайлбарлаж эхэлсэн гэсэн үг. Өнгөрсөн 15 жилд хүмүүсийн санаанаас гарахгүй байхыг бодоход миний тайлбар хүмүүсийн сэтгэлд хүрч байжээ гэж бас бодох юм. Зарим нь та энэ жил наадмын морь тайлбарлах уу гэж асуугаад байдаг юм. Тухайн үед Ардын уран зохиолч Бавуугийн Лхагвасүрэн зэрэг хүмүүсийн шүлгээр л чимэглэдэг байлаа.
Тургихад нь агийн үнэр
Туурайнаас нь газрын үнэр
Тохойноос нь хөлсний үнэр…
Туг сүүлнээс нь тэнгэр үнэртсэн монгол морь эргэлээ, монгол наадам эхэллээ гээд л уншина. Эсвэл өөрийнхөө шүлгэнд байдаг “Зуун тогос буудаллан далавч хумин цомцойх шиг, долоон хошуу наадамчдын эрээн асар цэгцэрч, монгол наадам эхэллээ” гэнэ. Хүмүүсийн сэтгэлд хоногшсон айдсын даваа өгсөж байна, самсай шархирна гэдэг ч юм уу чихэнд хоногшсон үгс үзэгчдийн санаанаас гардаггүй , их дотно санагддаг юм шиг байгаа юм. Мөн би 1977 онд “Дугуй хээтэй наадам” гэж шүлэг бичсэн.
Зүс булаалдсан гурван сумын хүүхнүүд
Хэлэлцсэн юм шиг хөх торгон дээлтэй ирцгээж
Зуузай харшуулсан гурван сумын морьд
Ижилссэн юм шиг суман дэлээрээ гайхуулж
Хөх торгон баадантай хөлийн хоёр асар
Хэцийн цэнхэр салхинд хээгээ гээтэл дэрвэхэд
Еэвэн хээтэй зодгоо зууван болтол дугтралцах
Есөн давааны бөхчүүд наадмын цагирагт тэмцэлдлээ …гэж одоогоос 40 жилийн өмнө бичсэн. Энэ шүлэг бүтсэний намар нь нэрт яруу найрагч Чойном гуай “Сайхан шүлэг гарлаа. Гүрбазар гэж залуу бичсэн байна” гэж ярьж байсан нь түүний дурдатгал номонд хүртэл орсон байдаг. Энэ шүлэг наадмын үеэр их уншигдана. Олон жил наадам тайлбарлалаа. Монгол наадам бол миний зүрх тархинд, миний урын санд их ойрхон зүйл. Би өөрөө монгол ахуйн шүлэг их бичдэг хөдөөний хүн.
-Тухайлбал, та ямар, ямар хурдан буянуудын уралдааныг тайлбарлаж байв?
-Алдартай хурдан хүлгүүдээс хамгийн сүүлд 1997 онд “Толин хул”-ыг тайлбарласан юм байна. Их сайхан хурдан буян байсан. Данзаннямын хүрэн азарга, Мөнхбатын хүрэн азаргыг ид гараанаас нь тайлбарлаж байлаа. Сайхан азарганууд байсан. Харин сүүлийн үеийн хурдан буянуудыг М.Оюунбаатар гэх зэрэг залуус сайхан тайлбарлаж байгаа. Тэд морио сайн мэддэг болохоор мундаг тайлбарладаг.
-Таны сүүлийн үеийн уран бүтээлүүдийн ихэнх нь эх орон, Монголын тухай сэдэвтэй юм аа…
-Сүүлийн 10 жил Монголын тухай их дуу шүлэг бичсэн. “Монголтойгоо адилхан”, “Монголын үнэртэй салхи”, “Монголоороо гоёдог” зэрэг уран бүтээл бий. Хүний нас яваад ирэхээр нутаг эх орноороо илүү их омогшдог болчихдог юм байна. Тэгээд ч нийгэм эдийн засгийн байдал даяарчлагдаж буй энэ үед монгол гэдэг ойлголтыг их өндөрөөр авч явах шаардлагатай болчихоод байгаа юм.
-Та сүүлд ямар бүтээл дээр ажиллаж байна, сүүлийн үеийн уран бүтээл?
-2016 онд “Жаргаагүй нар” жүжиг маань оны шилдэг болсон. Би зүгээр суудаггүй хэдэн жүжиг биччихсэн байгаа, бичиж байна, шүлгээ ч бичиж байна. Л.Балхжав, Н.Жанцанноров зэрэг хөгжмийн зохиолчидтой дуу хийж байна. Мөн яруу найргийн номоо гаргахаар ажиллаж байна. Хайрын шүлэглэсэн романаа эхлүүлчихсэн. Би хайрын сэдэвтэй 30-аад жүжиг хийсэн байдаг юм. Хайр дурлал бол мөнхийн сэдэв.
-Залуудаа хайр бичих, өдий насанд хайрын тухай бичих хоёр их ялгаатай байна уу?
-Өдий насанд сэтгэлийн хөдлөлөө дагахаасаа илүү хүн төрөлхтний ойлголт руу нь их ордог юм байна. Хайрын бурууг, зөвийг, үнэнчийг нь, нууц амрагийн тухай бичсэн ч аль алиныг нь хамгийн сайн бичнэ. 20 хэдхэн настай хүн бол нууц амрагийн тухай бичиж чаддаггүй юм шүү дээ. Тийм юм байдаг болов уу л гэсэн ойлголтоор ханддаг. Хайр сэтгэл бол хүн хүний оньсого шүү дээ. Тиймээс цэвэр хайр сэтгэлийн зохиол ховор ч “Надаар тоглосон хайр” бол цэвэр хайрын зохиол байхгүй юу. Хайргүй кино, хайргүй зохиол гэж байдаггүй мөртлөө ямар нэгэн зүйлтэй холилдчихсон байдаг. Миний энэхүү шүлэглэсэн роман бол цэвэр хайр, өөр юу ч биш. Улстөр хүн чанар өөр юу ч үүнд хамаа байхгүй, зөвхөн хайрыг илэрхийлсэн. Жишээлбэл, “Учиртай гурван толгой”, “Отелло”, “Ромео Жульетта”- ч хайрын зохиол биш шүү дээ. Энэ зохиолуудад тухайн үеийн нийгмийн байдал, амьдралын зөрчлүүдийг хайраар илэрхийлэн гаргасан байдаг. Өөр юу ч биш зөвхөн хайр бичих хэцүү гэхдээ би оролдож байна, энэ оны сүүлээр бэлэн болчих байх.
-Таны хамгийн анхны дууг “Соёл-Эрдэнэ” хамтлаг дуулж байсан бил үү?
-Том Жагаа бид хоёрын дуулсан “Хүүхэд шувуухай хоёр” гэж дуу анх 1970- аад онд гарч байсан нь миний хамгийн анхны дуу. “Сэм сэмхэн алхана, сэргэлэн шувуухай донгодоно” гээд л. “Соёл-Эрдэнэ” хамтлаг дуулж байсан шүү дээ. Энэ үеэс эхлээд л дууны шүлэг бичсэн гэж бодохоор олон жил Монголын бараг бүх л хөгжмийн зохиолчтой хамтран дуу хийсэн байна.
-Наадмын хурдан морины уралдааныг та 15 жил хөтөлсөн болохоор наадмаар их огшино биз. Наадмын өглөөг хэрхэн эхлүүлдэг вэ?
-Монгол хүнийхээ хувьд сүүлийн найм, есөн жил өглөө эртээ морины уяан дээр очдог. Сайхан уяа, хурдан буян харна. Наадмын нээлт хөтлөх ажилд бас дайчлагддаг болохоор наадмын өдрүүдэд завгүй шахуу л байдаг.
-Наадмын хурдан морины тайлбарыг яаж төгс болгох вэ. Дутуу зүйл харагдана биз?
-Морины тайлбарыг төгс болгоё гэвэл М.Оюунбаатар тайлбарлаад, би бас давхар тайлбарламаар байгаа юм. Яагаад гэхээр М.Оюунбаатар морио сайн таньж байна. Тайлбарлаж байхдаа би ч таньдаг байсан, одоо бол танихгүй болсон байх. Харин би наадмыг 400 уяач, хоёр сая хүнд тайлбарлаж уянгалдаг байсан. Оюунбаатар гэж залуугийн морио мэддэг таньдаг тайлбар, миний уянгалдагтай нийлчихвэл үзэгчдэд их сонин байна байх. Уг нь наадамчдад хэний хүрэн морь түрүүлж яваа нь биш,наадам хамгийн сонин, гоё сайхан байхгүй юу. Харин уяачид бол өнгөнд нь хэнийх өнгөлж байна гэдгийг сонирхоно. Телевиз үзэгчдэд морь мэддэг ч хүн байна, мэдэхгүй ч хүн байгаа шүү дээ. Монгол Улсын гавьяат Ганбаатар гуай бөх тайлбарлахдаа бүхэл бүтэн наадмын цараар нь тайлбарладаг байсан шүү дээ. Өөр хүн бөх тайлбарлахаар өмслөө, дэгээдлээ гэдэг. Тэр яахав нүдэнд харагдаж байгаа зүйл. Үе үе тэрийг нь хэлчихээд, ерөнхийдөө хоёр сая ард түмнийг дэлгэц рүү нь уриалах, догдлуулах, монгол хүн болж төрснөөр нь бахархуулах зэрэгт анхаарах хэрэгтэй. Монгол хүн болж төрснөөрөө бахархаж байна. Хурдан хүлгүүдийн тоос таньд бараг үнэртэх шиг болж байна. Эрхэм хүндэт үзэгчдээ тургихад нь агийн үнэр ханхалсан монгол морьд ийнхүү давхиж байна шүү дээ гэхээр хүмүүс гэртээ огшоод л наадам үзсэн юм шиг болдог. Тайлбарлалтын нууц нь энэ. Хэн, хэн нь хэддүгээрт орж байна гэдгийг уяачид л илүү харна, түүнээс биш энэ ингэж байна гэж хөөцөлдөх хүн ховор шүү дээ. Мориных нь уралдаанаар хөглөгддөг, бөх ч гэсэн адилхан. Эхнэр нь мах чанаад л гэрийн хоймортоо сууж байхад тэнд жинхэнэ наадмын халуун уур амьсгал байх ёстой. Ер нь монгол хүн болж төрсөн нь сайхан, монгол наадам сайхан, монгол морьдын сайхныг үзэгчдэд хүргэх нь чухал. Одоо бол нэг тийм талууд нь дутагдаад байгаа юм болов уу. Залуучууддаа хэлэхээр Гүрээ ах бид бодож байгаа, гэхдээ тань шиг яруу найрагч биш болохоор болохгүй байна гэдэг юм. Тэгэхээр нь би тоглоод хамтраад үзэх юмсан гэнэ. Ямар хөөрхөн хүн бэ гэж ард түмэн миний тайлбарыг санадаггүй байх, би өөрөө их огшиж, омогшиж тайлбарлана. Наадам хараад хөөрнө, монгол хүн болж төрснөөрөө бахархаж догдолно. Та ч гэсэн хөөрч догдлооч гэсэн сэтгэлээр тайлбараа хийдэг.
-Тэгвэл таньд шавь болъё гэж ирэх залуус байна уу?
-Сонирхсон хүмүүс байдаг. Шавьтай болж болно, гэхдээ хэцүү. Энэ бол уран чадварын тухай л асуудал шүү дээ. Заагаад болдоггүй шиг байгаа юм. Ер нь төрдөг шиг байна. Тухайн хүний өгөгдлүүд их чухал. Монгол ахуйтай ойр, Монголоо мэддэг, уламжлалаа хүндэлдэг байх хэрэгтэй. Сүүлийн үед баячууд морь уялаа гэж их ярьдаг. Тэд тоохгүй ярвайгаад байдаг бол хэцүү шүү дээ. Тэдний гэрт ороод үзэхэд монгол эмээл хазаартай, дээл бүсээ дээш нь тавьчихсан арай өөр байдаг. Томчуудыг морь уяхад би дуртай.
-Наадмаар хүн бүхэн гоё, сайхан ааштай, хангай дэлхий хүртэл үе үе хураа хайрлаад л нэг л гоё болчихдог шүү?
-Хүний сэтгэлийг орчлон даяар сонсдог гэж үг бий. Гурав хоногийн турш инээгээд л сайхан зүйл яриад л сайхан шүү дээ. Тэгээд ч ийм сайхан монгол наадмын хийморьт бид 2000 жил сайн яваа ч юм бил үү. Наадмын энерги гоё гэж ярьдаг болсон байна. Монголын хийморь сайхаан сайхан.