УИХ-ын гишүүн асан, эдийн засагч С.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.
– Өмнө нь таниас ярилцлага авахаар ирэхэд та бичиг цаасан дунд л сууж байсан. Энэ удаа ч мөн адил тийм байх юм. Эдийн засгийн талаар судалгаа шинжилгээ хийгээд байгаа юм уу?
-Их хуралд байхад ингэж тухтай сууж судалгаа хийх боломж гардаггүй байлаа. Байнга л чуулган, байнгын хорооны хурал гээд юун судалгаа хийх манатай байсан юм. Одоо бол сул чөлөөтэй хүн чинь бодож явсан зүйлээ хэрэгжүүлэх боломж гарч байна. Тэр нь юу вэ гэхээр өнгөрсөн 27 жилийг полиэтономик талаас нь дүгнэсэн судалгаа байдаггүй байхгүй юу. Полиэтономик гэдэг нь эдийн засаг цэвэр онол бус эдийн засаг, улс
төрийн орчинд эдийн засгийн бодлого нь ямар байсан юм, өсөлт хэрхэн явагдаж ирэв. Өрхийн аж амьдрал ямар болов. Дэлхий нийтээр ярьж буй нийгмийн тэгш бус байдал ямар болсон бэ гэхчилэн эдгээр зүйлсийг хэдэн сарын өмнөөс ёстой тухтай сууж байгаад судалж эхэллээ. Монголын хүн ам өнгөрсөн 60-70 жилд төдийгүй сүүлийн 27 жилд хөгширөв үү, залуужив уу, бүтэц нь ямар болов гээд судаллаа. Түүнчлэн Монголд
байдаг үндэстэн угсаатнаас эхлээд хэдэн сар толгой өндийх завгүй суулаа гэхэд хилсдэхгүй. Манай Монгол
Улсад хоёр гуравхан судалгаа байдаг. Малчид гээд ярихаар манайхан бүгд хайртай. Ганц “хайргүй” нь би юм шиг байгаа юм.
-Ямар утгаараа “хайргүй” гэж?
-Би малчдаас орлогын татвар ав гэж байгаа юм. Үнэлгээг нь би хийчихсэн. Хэнээс нь яаж татвар авах вэ гэдгийг нь гаргачихлаа. Манайхан бэлчээр муудлаа гээд дээр дооргүй л ярьдаг. Тэр бэлчээрийг хэн муутгаад байгаа юм гэдгийг нь гаргаж ирлээ. Бохирдуулан төлөх зарчим гээд нийтийн өмч болсон бэлчээр нутагт бид цаашдаа 100, 100 жилээр амьдарна. Бэлчээр нутаг маань муудаад Африкийн кинон дээр гардаг шиг хэдэн ямаа үлдэх үү, цаас маасхан хийссэн элсэн цөл болгохгүйн тулд бэлчээрээ яаж татваржуулах вэ. Орчин үеийн хэлээр экосистемийн төлбөрийг яаж авах вэ гэсэн үг. Тэрийг хэн төлөх юм гэвэл нийтийн өмч болох бэлчээрт мал маллаж байгаа бүх хүн төлнө гээд ямар учраас гэдэг үндэслэлийг нь гаргалаа. Малчдын хөрөнгийг үнэлэхээс гадна, өр, авлага нь ямар байна, амьдралын хэв маяг нь ямархуу байгаа вэ, өрхийн бүлгүүд нь ядуу, ядуувтар, дунд, дундаас доош, дундаас дээш, чинээлэг, баян хэсэг нь яаж амьдарч байна вэ. Хэчнээн хонь, ямаа, үхэр, адуу, тэмээтэй вэ гэдгийг судлаад гаргачихлаа.
-Малчдад “хайргүй” нь та юм байж. Малчдын хувьд татвартай болох боломж байгаа юм уу?
-Ёжилсон утгаараа би малчдад “хайргүй” гэж хэлж байгаа юм. Монгол Улсыг авч явах, Монголыг монгол гэж харагдуулах сектор нь мал аж ахуй. Тэр тусмаа нүүдлийн мал аж ахуй. Бүгд фермерийн аж ахуй эрхлээд ХХII зуунд амьдарна гэж байхгүй. Өнөөдөр 100 га-д ноогдох хонин толгойд шилжүүлсэн малын тоо ачааллаасаа хамаагүй хэтэрчихсэн байна. Энэ бүгдэд хэн оролцож байгаа юм. Малчид. Малчид гэдэг чинь хэн юм гээд ерөнхий утгаараа биш. 10 хүртэлх, 11-30, 31-50, 51-100, 100-200, 200-500, 500-1000 гэдэг ч юм уу малчдыг малын тоогоор нь бүлэглэн хөрөнгийг нь үнэлээд малчдын төрлөөр нь, малын борлуулалтаар нь, малын хонин толгойд шилжүүлсэн байдлаар үнэлээд үзэхээр дээр хэлсэн хоёр төрлийн татвар гарч ирж байгаа юм. Орлогын албан татварыг магадгүй 500-гаас дээш толгой малтай хүмүүс өгөх байх. Хоёрдугаарт, бэлчээр гэсэн нийтийн өмчийг ашиглаж байгаа үед татвар төлөх ёстой. Бэлчээрийн үр шим муудаж байгаад та ямар нэгэн байдлаар оролцож байгаа тул хэдэн малтай ч байсан татвараа төлөх шаардлагатай. Сангийн яам, Татварын ерөнхий газрын өмнөөс би татвар хураах гээд байгаа юм биш. Эдийн засгийн шударга ёс талаасаа бүгд татвар төлөх ёстой гэвэл малчид ч мөн татвар төлөх ёстой. Өнөөдөр малчид банкинд 400 орчим тэрбум төгрөгийн зээлтэй, барьцаа нь нэг их наяд орчим төгрөгийн мал байх жишээтэй. Банкууд хангалттай хэмжээний барьцаа хөрөнгөөр зээл олгож байна. Тэгэхээр малчдын баялгийг нь үнэлээд, өр авлагыг мөн үнэлсэн зөрүүгээс аж байдал нь гарч ирэх ёстой.
Улаанбаатар хотын орон сууцны иргэдийн ихэнх нь 2-3 өрөө байранд амьдарч байгаа. Таван ханатай гэрт амьдардаг гэж үзвэл тавыг таваар үржүүлээд 25 метр кв-т амьдарч байгаа юм байна гээд олчихно. 25 метр кв-т амьдарч байгаа 50 метр кв байранд амьдарч байгаа хүн хоёрын аль нь баян юм бэ. Байшингаар бодвол тэнд байгаа хүн баян. Нэг удаа банкинд байраа барьцаалаад зээл авна. Монгол Улсад нэг сая хүн зээлтэй. Татварын хамгийн гол нь суурь. Мөнгөтэй хүмүүсээсээ л татвар авдаг. Энэ нөхцөлд Монголын нийгмийг эдийн засаг талаас нь гүнзгий судалж, түүний дотор өрхүүд, аж ахуйн нэгжүүдээ сайтар судалж байж татварын бодлогыг хэрэгжүүлнэ үү гэхээс биш шууд долоон төрлийн татвар нэмнэ гээд явж болохгүй. Энэ нь түр зуурын арга хэмжээ. Монголд “Цахиур Төмөр”-ийн татварын бодлогыг л хэрэгжүүлэх гэж байгаа юм байна.
-Тэр нь юу гэсэн үг юм бэ?
-Баруунд нэг хэсэг “Робин Гүүд”-ийн татвар гэж баячуудаас татвар авч ядуучуудад өг гэдэг байсан юм. Энэ гэхдээ нэг их явдаггүй л дээ. Цахиур Төмөр чинь баячуудаас малыг нь дээрэмдээд ядуучуудад өгдөг буянтай хүн. Ард түмэнд ёстой гоё таалагддаг. Гэхдээ эдийн засгийн утгаараа дундаж ангийн төлөвшил талаасаа ялангуяа эдийн засгийн өсөлт бага байгаа үед татвар нэмэх нь зөв үү гэдгийг ОУВС ойлгож байгаа юу. Монгол Улсын Засгийн газар, УИХ ойлгож байгаа юу. Үүний хүчтэй аргументууд нь захын статистикийн мэдээллээс харахад эсрэг байна. Энэ талаас нь харж байгаа юм. Харамсалтай нь ОУВС-гийн хүмүүс нь надтай ирж уулзахгүй юм даа. Уулзвал дуржигнатал нь англи хэл дээр тайлбарлаад өгөх сөн. Хөдөөгийн амьдрал нь ийм байна, хотын амьдрал нь ийм байна, аж байдал нь, бизнес нь ийм байна гэж тайлбарлаад татвар нэмбэл ингэх ёстой, ийм бодлого хэрэгтэй гэх сэн. Монгол Улс 184 орноос зээлийн хүүгийн түвшнээрээ эхний 20-д орж байна гээд твиттерт бичихэд маш хурдан цаашаа түгж байх жишээтэй.
-Үүнийг та яаж мэдэж байгаа юм…
-Амархан. Дэлхийн баримтын номон дээрээс харахад 2015 оны байдлаар Монгол Улс эхний 20-д байж байгаа юм. 19 хувийн хүүгээрээ ингэж эхний 20-д орж байгаа байхгүй юу. ОУВС үүнийг яагаад ярьдаггүй юм.
-Засгийн газар өөрсдөө үүнийгээ хэлэх ёстой байлгүй дээ?
-Хэлдэг байлгүй дээ. Хэрэв би Ерөнхий сайд байсан бол ОУВС-гийн хүмүүсээс “Монгол Улсад яаж зээлийн хүүг бууруулах вэ” гэсэн ганцхан асуулт л асууна. Өнөөдүүл нь зах зээлийн жамаараа буурна гэх байх л даа. “Уучлаарай 27 жил буурсангүй. Яагаад тэгж байгаа юм бол” гээд асууна. Эх үүсвэр нь өндөр байгаа юм гэж хэлэх байх. Эх үүсвэр нь хэнд зориулах гэж өндөр байдаг юм. Та нар манай хадгаламжийн бүтцийг мэдэх үү, хадгаламж эзэмшигчдийн цөөн хувь нь нийт хадгаламжийнхаа ихэнхийг нь барьчихаж байна гэдгээ тайлбарлах ёстой. Банкнуудын яриад байдаг эх үүсвэр өндөр гэдэг нь 10 мянган төгрөгийн төлөө л юм байна шүү дээ. Гэтэл цаана чинь нэг сая хүн цалин, тэтгэвэр, хэрэглээний зээлтэй байна. Гурван сая хүнээс нэг сая хүүхдээ хаслаа гэхэд хоёр хүн тутмын нэг нь зээлтэй байгаа биз. Манай орны хувьд зээлийн хүү орлоготой нь дүйцэхгүй дарамт болж байна л даа. Тиймээс миний амьдрал, тэр хүмүүсийн амьдрал өсдөггүй. Монголд дундаж анги нь гацчихсан. Дунджаас доош анги нь томорчихсон. Үүний гацааг гаргах ганц зүйл чинь зээлийн хүүг бууруулах. Дэлхийн бүх орон тэр дундаа Америкт мөнгө хүүлэлтийн эсрэг тусгай зохицуулалтууд байж байна. Европын холбоонд хамгийн ойрын жишээ манай хоёр хөршид ч байдаг. Гэтэл манайд мөнгө хүүлэлтийн шинжтэй хүү явж байна. Энэ ганцхан банкин дээр гардаг зүйл биш. Банк бус санхүүгийн байгууллагууд, ломбардууд үүнд хамаарна. Мөнгөний бодлого гээд ярихад 2006 оноос хойш инфляцийг онилох гэлээ. Өнгөрсөн дөрвөн жилд аз нь таарсан юм уу, Н.Золжаргал мундаг байсан юм уу бүү мэд. Өнөөдөр бүгдээрээ Н.Золжаргалыг шоронд хий гэж байгаа биз дээ. Ямар гэмт хэрэг хийснийг нь би мэдэхгүй. Одоо муулаад байгаа үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрүүд чинь инфляцийг хязгаарлах байсан. Өөрөөр хэлбэл нийлүүлэлтийн гаралтай инфляци нь байхгүй болчихсон. Эрэлтийн гаралтай нь гэхээр мөнгөний нийлүүлэлт ихсээд байхад инфляци нь буураад байдаг сонин болчихсон. Дифляци руу орсон. Гэх мэтчилэнгээр мөнгөний бодлого маань байндаа онож байна уу гэдгийг ярих ёстой юу гээд ОУВС-тай ярих зүйл их байна. Тэднээс асуух, өөрсдийнхөө бодит байдлыг танилцуулах хэрэгтэй. Бид татаасыг зогсоох ёстой гэж байна. Ок, болж байна. Ноосны урамшуулал 2000 төгрөгийг зогсоо л доо. Энэ чинь татаас шүү дээ. Урамшуулалт олгосон 140 тэрбум төгрөгөөрөө сан байгуулчихгүй яасан юм. Хэчнээн олон малчин бага хүүтэй зээл авах байсан юм. Улаанбаатарынхаа санхүүгийн орчныг хар. Энэ талын зүйлсээ л ОУВС-гийнхантай ярих ёстой. Тэдэн онд мөнгөний нийлүүлэлт тэд байсан гэсэн яриа моодноос гарсан.
Эдийн засгийн өсөлтийн бүрэлдэхүүн хэсгийн хамгийн гол хэсэг нь та бидний өдөр тутам хэрэглэдэг хэрэглээний зардал байхгүй юу. Сүүлийн хоёр улирлыг харахад багассан байна лээ. Хүн амын орлого чинь хэцүүдэж байна шүү гэдэг дохио өгсөөр байтал ОУВС цалин битгий нэм гэчихсэн. Эмч, багш гээд төрийн албан хаагчдын цалинг 10-15 хувь нэмчихэд юу болох бол. Монгол Улсад аянга цахилгаан буугаад аюул болох уу. ОУВС-гийнхан зардлаар өдөөгдсөн инфляцийг нэмэгдүүлнэ гэж хэлнэ. Нэмэгдүүл. Бид инфляциа найман хувь гээд хэлчихсэн. Найман хувь дотроо барьж байвал болоо. Хүний хэрэглээг урамшуулах хэрэгтэй. Хүмүүсийн цалин жаахан нэмэгдээд ирэнгүүт бизнесийн үйлдвэрлэлүүд чинь жаахан ч гэсэн сэргээд ирнэ ээ дээ. Би Ардын намын гишүүн, Ерөнхий сайд байсан бол цалинг нэмнэ. Яагаад гэвэл Ардын нам учраас. Ардчилсан нам байсан ч нэмнэ. Яагаад гэвэл хэн нэгэн миний өмнөөс “Болохгүй ээ, Дэмбэрэл ээ” гээд ямар нэгэн аргумент хэлээдэх л дээ. Худалдан авагч байж гэмээнэ зах зээл сэргэнэ. Тэгэхээр худалдан авагч чинь мөнгөтэй байх ёстой биз дээ. Энэ талын зүйлсийг ярилгүй цалин нэмэхгүй гээд яагаад хэлчихэж байгаа юм бэ. Өмнөх Засгийн газрын үед нуугаад ч гэсэн үе шаттай нэмэгдүүлж байсан. Хэдхэн жилийн өмнө бензинээс хамааралтай, тэр нь Оросын нэг компанийн хүний мэдлийнх гэдэг ч юм уу ийм хөгийн эдийн засагтай байсан. Муу хэлүүлэн мөнгө хэвлүүлж байгаад нийлүүлэлтийн гаралтай инфляци багассан. Ханшийг маш их хөөрөгдсөн гэдэг. Уучлаарай. Ийм эдийн засагтай улсад ханш байнга хөөрөгдөнө.
-Уул уурхайн салбарын өсөлт эдийн засагт чухал нөлөө үзүүлдэг. Энэ салбарын тухайд ямар бодолтой байна вэ. Хямралыг хэрхэн даван туулах ёстой вэ?
-Уул уурхайгаас хамааралтай эдийн засагтай үед уул уурхай нь өөрөө бүүм болоод ирэх үед импорт нэмэгдэж ханш чангарч эхэлдэг. Өнгөрсөн 20 гаруй жилийн валютын ханшийг сар бүрээр нь харж байхад тийм л байсан. Энэ нь тэр болгон биднээс шалтгаалдаг юм биш. Бид ханшийг хийж, үнийг тогтоодог улс биш. Хүлээн авдаг улс. Тэгэхээр бид худалдаагаа сайн хий гэсэн үг. Би хүмүүсийг Солонгос руу явж байгааг зөв гэж үзэж байгаа. “Г” гэдэг хүн миний цалинг нэмэхгүй, орлого нэмэгдэхгүй байхад надад Солонгосын виз олдож байхад яагаад хоёр гурван сар ажиллаад ирж болохгүй гэж. Яагаад олж ирсэн мөнгөөрөө гэр бүлээ тэжээж болохгүй юм бэ. Монголд мөнгө авч ирж байгаа биз дээ. Манайд хөдөлмөрийн соёл байдаггүй. Нэг компанид ажиллаж байгаагаа боолчлуулж байна гэдэг. Гэтэл Солонгос, Японд “Би компанийнхаа төлөө” гэж ажилладаг. Энэ соёлын дутуугаас ийм яриа үүсдэг. Өнгөрсөн социалист үеэсээ авсан соёлын тухай ойлголт бидний гениэр дамжиж залуучуудад үлдсэн байж магадгүй. Ингэж өөрсдөө хямралыг даван туулах ёстой. ОУВС “Та нар битгий ажиллах хүчээ гаргаарай” гэх юм болов уу, яах юм бол доо. Тэрийг би мэдэхгүй.
-Та ОУВС-гийнхантай ярих зүйл бий гэж байна. Гэхдээ Сангийн сайдын хэлснээр бүх зүйл дээрээ тохирсон гэдгээ хэлээд байгаа шүү дээ…
-“Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр” маань өөрийн концепцитой. Тэр нь мэдээж төсвийн тогтвортой байдал, өрийн удирдлага, мөнгөний бодлого, нийгмийн халамжийн зорилтот бүлэгтээ очих ч байдаг юм уу энэ бүхэн дээр тэдэнд мэдээллээ бүрэн хэмжээгээр өгөх энэ чадавхийг үндэсний хэлэлцээ хийх чадвар гэж нэрлэдэг. ОУВС-тай аливаа хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа орнуудын үндэсний чадвар өндөр байх ёстой. Монгол Улсын хувьд энэ нь сайжирсан. Гэхдээ энэ хөтөлбөрийн ард байгаа сууриа сайн ойлгуулаач ээ гэж байгаа юм. Малчны талаар, орлогын хуваарилалт, бизнесийн байдал ямар байгаа юм, барилгын салбарт нь яагаад ийм гацаа үүссэн юм гээд ярих ёстой. ОУВС барилгын салбарын гацааг тайлах ямар нэгэн зөвлөгөө өгсөн болов уу. Арилжааны банкууд дээр дахин капиталчилах гэдэг өгүүлбэр уншсан. Арилжааны банкуудын гүйлгээний чадварыг нэмэгдүүлэх, мөнгөжүүлэх энэ талаас нь ярилцах хэрэгтэй. Монголын арилжааны банкуудын дунд өрсөлдөөн байна уу, хүртээмжтэй санхүүжилт болж чадаж байна уу, хүмүүсийн амьдралыг дээшлүүлж чадаж байна уу гээд ОУВС-гийнханд үүнийг ойлгуулах хэрэгтэй. Энэ бүгд чинь макро тоонуудын чинь ард байгаа сууринууд юм. Манайхан хэдхэн тоон дотроо эргэлдээд байдаг. Үнэндээ энэ тоонуудын чинь ард юу байгаа юм гэдэг нь чухал.
-Санхүүгийн хүртээмж манайд хэр байна вэ. Банкнуудын өрсөлдөөн ямар түвшинд байгаа вэ?
-Монголын банкны салбарт өрсөлдөөн байхгүй. Харин эх үүсвэрийн төлөө л өрсөлдөж байна. Үүнийгээ бараг хуваагаад авсан. Хадгаламжийн янз бүрийн бүтээгдэхүүн гаргаж байгаа нь сайн. Энэ өрсөлдөөний нэг хэлбэр ч гэсэн зээлийн багцаа бууруулах, жижиг дунд бизнес, иргэдийг дэмжих хэрэгтэй. Төвбанк нь энэ чиглэлд явуулах бодлого алга. Н.Золжаргалын үед ч гэсэн үүнд дургүй байсан. Гэхдээ ямар ч байсан “Сайн” хөтөлбөрүүд чинь үүнд чиглэсэн оролдлогууд байсан. Одоо юу ч гэж ярьж болно. Гол санаачлагчийн хувьд одоо ч гэсэн үүнийг хэрэгжүүлээсэй гэж хүсдэг. МАН-ын мөрийн хөтөлбөрт бүх төрлийн зээлийн хүүг бууруулна гэсэн. Яаж бууруулах юм. Тэднээс асуусан уу. Үүнийг асуух ёстой. Манайхан маш том хөгжил л ярьдаг. Том төслүүд гэсэн нэг сэтгэлгээ яваад байгаа юм. Том төслүүд л хөдөлчихвөл Монголын ард түмний амьдрал сэвхийтэл сайжирчихна гэдэг. Тодорхой салбарууд дээр капиталын багтаамж ихтэй буюу хөдөлмөрийн багтаамж багатай уул уурхайн салбарууд сэргэвэл үүний хаялга нь хөдөлмөрийн багтаамж ихтэй салбартаа нөлөөлнө. Тэр ойлгомжтой. Тэглээ гээд тэр үед эдийн засгийн өсөлт маань айл гэр, аж ахуйн нэгжийн үүдээр орох нь бага байсан. Энэ талаас нь бодож бодлого боловсруулагчид ОУВС-д ярих шаардлага бий.
-Зээлийн хүү бууруулах ямар боломж байгаа юм бэ. Боломжтой гэж яриад байгаа юм чинь ямар нэгэн судалгаа хийсэн л байх…
-Мөнгө хүүлэлтийн эсрэг Монгол Улсын хууль гэж гарга хэмээн МАН, АН-д аль алинд нь хэлсэн. Христос, Мусульман шашинд гэхэд хүнийг битгий мөлж гээд мөнгө хүүлж болохгүй гээд бүр эртнээс заачихсан байдаг. Орчин үед Европын холбооны улсууд моргейжийн зээл тэдэн хувиас илүү байж болохгүй гээд шаардлага тавьчихсан байдаг юм. Санхүүгийн хэрэглэгчид буюу ард түмнээ бодож байгаа асуудал. АНУ-д гэхэд шат болгонд тодорхой заалтууд байдаг л даа. ОХУ-д энэ талын тодорхой заалтууд бий. Гэтэл Монгол Улс зээлийн хүүгээрээ дэлхийд эхний 20-д багтаж байна. Яагаад энэ талын хууль гаргахгүй байгаа юм. Үүний дараа эх нь эцэж, тугал нь турдаггүй механизм руу орох ёстой. Банкууд дээр эх үүсвэр бусад татварууд байж магадгүй. Үүнийг нь багасгаад өг. Банк бус санхүүгийн байгууллагуудад бараг банкны чиг үүрэг өгчих. Яг банк биш шүү. Тодорхой хэмжээгээр хадгаламж авдаг ч юм уу ингэж дотроос нь өрсөлдөөн бий болго. Тэгэхгүй бол гадны банк орж ирнэ гээд хэрэлдээд унадаг. Үүнийг таван жил ярилаа. Гадны банк орж ирэхгүй гэдгийг би баттай хэлнэ.
-Яагаад?
-Түүхий эдийн зах зээл бүүм болсон үед орж ирнэ. Гэтэл манай орон чинь хоёр хөрштэйгээ бүх түвшинд стратегийн түншлэлтэй гээд хэлчихсэн. Бид тэдэнд итгэдэггүй. Хятадын банкийг оруулж ирэхгүй гэдэг. Тэгвэл Оросын нэг төрийн банк орж ирнэ гэвэл оруулах уу, яах вэ?
-Орос гэхээр хандлага өөр болчихдог шүү, манайхны…
-Асуудлын гол нь төрийн банкиндаа биш. Монголыг тоож бодлого явуулаад байна гэж байхгүй. Гэхдээ арилжааны банкуудын зөв. Юу нь зөв гэхээр орж ирэхгүй, орж ирсэн ч хязгаарлагдмал хүрээнд орж ирнэ. Орж ирэнгүүтээ Монголын ард түмнийг харж үзээд хямдхан зээл өгөхгүй. Арилжааны банк, ББСБ, ломбардуудаа 20 гаруй жил мөнгө хүүлэлтийн байдлаар явлаа, одоо боллоо. Одоо хэвийн бизнес рүүгээ ор. Энэ нь илүү их ашиг өгнө. Яагаад гэвэл зээл авчихаад хурдан төлөөд яваад байхаар чанаргүй зээл чинь багасна. Эргэлзээ арилж, хүмүүс улам их зээл авдаг болно. Хоёрдугаарт, одоо 230 мянган иргэн цалингийн зээлтэй байна гэхэд тэр нь 500 мянга болж нэмэгдэнэ. Яагаад гэхээр зээлийн хүү нь буучихсан юм чинь. Хүн зээлээр амьдарч сурна. Өндөр хүүтэй зээлээр биш бага хүүтэй зээлээ үр ашигтай зарцуулаад бизнес нь шатахгүй. Энэ талаас нь бодож арилжааны банкууд санаачилга хүртэл гаргах хэрэгтэй шүү дээ. Үүн рүү түлхэгч Төв банк, УИХ. УИХ зээлийн хүүг тогтоохгүй, эрх зүйн орчныг нь л бүрдүүлж өгнө. Эхний алхам нь мөнгө хүүлэлтийн эсрэг Монгол Улсын хуулийг гаргах ёстой.
-Засгийн газар евро бондын эргэн төлөлтөө “Хуралдай” бонд гаргаж солихоор болсноо зарласан. Энэ тал дээр байр сууриа илэрхийлээч?
-Надад энэ тал дээр ямар ч бодол алга. Гоё нэртэй юм байна. “Чингис” гээд бонд гарсан. “Жамуха” гэж бонд гарсан бил үү.
-Одоогоор гараагүй байгаа…
-Тэгвэл одоо “Жамуха” гэж гарна.
-Бага хүүтэй бондыг өндөр хүүтэй бондоор солилоо гээд байгаа шүү дээ?
-Манай улсын рейтинг ямар байгаа билээ. Түүгээр л явна. Зээл авахгүй явна гэж худлаа. Зээл авахаас өөр аргагүй. Зээлийн хямралд орох гэж байхад ОУВС аварлаа. Цаашдаа ийм болтлоо явах шаардлагагүй. Ингэхийн тулд миний хэлсэн зүйлүүдийг хэрэгжүүлчихвэл бид учиргүй гаднаас мөнгө хайх шаардлагагүй. Одоо бид нэг хүн тэдэн сая төгрөгийн өртэй гэдэг тийм тэнэг зүйл яримааргүй байна. Өрийн удирдлагын тухай хууль бий. Өрийг удирдах үндэсний чадавхи манайд хангалттай бий болсон уу. Энэ нь цаашид өр төлбөрийн эрсдэлээс хамгаалаад явах үндэсний боловсон хүчин байна уу гэдэг дээрээ анхаарах ёстой. Түүнээс биш хагас жил болоод ОУВС-гийнхан ирээд “Танай өрийн тогтвортой байдлын шинжилгээг хийнэ ээ” гээд явах уу. Эсвэл өөрсдөө хийгээд явах уу. Бод доо.
-ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдах нь гэтэл долоон төрлийн татвар нэмэх шаардлагыг Засгийн газарт тулгасан гэж байгаа. Сүүлийн үед эдгээр татварууд нь ядуу болон дундаж орлоготой иргэдэд төдийлөн хамаатай биш өндөр цалинтай ч юм уу, мөнгөтэй хүмүүст илүүтэй хамаарал бүхий болж байх шиг байна…
-Эдийн засгийн онолоор татварын ялгавартай тогтолцоо улам их гажуудалд хүргэдэг. Гэхдээ орлогын тэгш бус байдал талаас нь авч үзэхээр янз бүрийн маргаантай зүйлс бий. Манай орны хувьд жигд татварын системтэй. Өөрөөр хэлбэл 10 хувийн татвар нь баян, ядуу хамаагүй ижилхэн авдаг. Баян хүн яахав их орлого олдог тул илүү ихийг төлдөг. Манай улс аль алийг нь үзсэн. Уг нь бид нийтээрээ баяжих ёстой байхгүй юу. Мал сүрэг дотор цөм сүрэг гэж байдаг даа. Түүн шиг цөм сүрэг нь ядуугаас эмзэг рүү, эмзэгээс дундаас доош руу, дундаас доош нь дунд руу, дунд нь чинээлэг рүү гээд явах ёстой. Энэ процесс хойшоо биш урагшаа явах шаардлагатай.
-Та цалингийн судалгаа хийсэн байна. Саяхан ҮСХ-ны судалгааг харсан хүмүүс дундаж цалин 942 мянгад хүрээгүй гээд шуугилаа шүү дээ. Таны судалгаагаар яаж гарч байна вэ?
-Миний судалгаа гэж байхгүй. Статистикийн судалгаа сайхан судалгаа. 2013 оноос хойш Нийгмийн даатгалын газраас нийгмийн даатгалын шимтгэл төлсөн байдлаар нь шууд гаргадаг болсон. Тиймээс худлаа гарна гэж байхгүй. Хажуугаар нь бүтээмжийг нь гаргасан байна. Манайхны ихэнх нь статистик үздэггүй. Тэр хүмүүс “Наадах чинь худлаа. Миний цалин 942 мянга хүрэхгүй” гэдэг. Үнэн. Таны цалин бас статистикийн номон дотор байж байгаа. Түүнийгээ л хар. Дундаж гэдэг чинь статистикаар дундажийн тухай шинжлэх ухаан. Тийм болохоор ерөнхий ханыг нь гаргадаг юм.
-Таны ширээн дээр моргейжийн талаарх судалгаа харагдах юм. Өнөөдөр 90 мянган иргэн моргейжийн зээлээ төлж байна. Нөгөө хэсэг нь моргейжийн зээлд хамрагдах гээд чадахгүй явна л даа…
-Моргейжийн зах зээл, орон сууц худалдан авах боломжийн индекс гэдгийг тооцлоо. Би УИХ-ын гишүүн байхдаа Барилга хот байгуулалтын сайдуудад бүгдэд нь ингэж тооцооч ээ гэж хэлж л байсан. Даанч хийсэнгүй. Гадны орнуудыг хараад байхад орон сууц худалдан авах боломжийн индекс гэж гаргадаг. Танай орны хүмүүс орон сууц худалдан авах боломж хэр байна вэ гэдгийг нь л тооцож гаргадаг юм байна. Моргейжийг хоёр хэлбэрээр олгож байна л даа. Арилжааны банкууд зээлийн хэлбэр болгоод олгож байгаа бол нөгөө талд нь төрийн дэмжлэгтэйгээр буюу зорилтот хөтөлбөр болгоод хэрэгжүүлж байгаа юм. Төр гэж байгаа тул иргэдийнхээ үндсэн хэрэгцээний нэг болсон орон сууцаар хангах нь чухал. Бид нийлүүлэлтийн тал дээр ярьдаг. Үүний хажуугаар эрэлтийг нь дэмжих ёстой. Худалдан авах чадвартай эрэлтийг бий болгох нь хамгийн чухал юм. Тиймээс хүн төрөлхтөн моргейж гэдэг зүйлийг бодож олоод олон зуун жил хэрэгжиж байна. Моргейжийн өндөр туршлагатай Европын холбоо, АНУ-д гэхэд моргейжийнх нь хүү 4-5 хувь байх жишээтэй. Улс орнуудад орон сууцны ядуурал гэж байдаг. Орон сууцанд амьдарч байгаа иргэдийн орон сууцны төлбөр нь нэмэгдээд амьдралд нь сөргөөр нөлөөлөөд эхэлдэг. Тиймээс моргейжийг төр нь анхаардаг. Төр гэдэг Төв банк, Сангийн яам, УИХ, Засгийн газар. Өнгөрсөн дөрвөн жил моргейжийн тал дээр юм хийгдсэн үү гэвэл хийгдсэн. Гэхдээ мөнгө хэвлэж хийсэн гэдэг. Тэглээ гээд яасан юм. 90 мянган хүн орон сууцтай болсон. Ингэсний дүнд Монгол Улс сүйрчихсэн үү. Мөнгө хэвлэснээс болоод валютын ханш ингэж өслөө, тэглээ, ингэлээ гэсэн судалгаа нь хаана байна. Тоог нь гаргаад ир. Тийм судалгаа байхгүй. Ямар ч байсан тодорхой хэмжээнд мөнгө хэвлээд орон сууцыг арилжааны банкуудад дөрвөн хувиар өгөөд арилжааны банкууд нь найман хувиар өгөх нь дэвшил. Цаашид хэрэгжих хэрэгтэй гэж бодож явсан юм. Гэтэл Төв банкны шинэ удирдлага “Үгүй. Бид шинэ арга олно” гэсэн. Шинэ аргаа олоогүй байна. Моргейжийн зээл хамгийн сахилга баттай зээл. Хүн бүр төлж байгаа. Тэр мөнгийг нь эргүүлээд моргейжийн зээл болгож гаргаад явах юм бол энэ байдлаараа дахиад 27 жил болно. Төр гэж байгаа л юм бол санхүүжилтээ шийд. Моргейжийн зээл Монгол Улсыг ингээд хорлочихсон гэсэн ОУВС-гийн судалгаа нь хаана байна. Байхгүй. Миний бодлоор моргейжийн зээлээ үргэлжлүүл. Засгийн газар оролц, Төв банк мөнгө хэвлэ. Арилжааны банкуудад боломжийг нь олго. Эх үүсвэрээ гарга. Найман хувь гэдэг чинь болж байна уу гэдгээ эргэж хар. Залуу гэр бүлүүдэд хүнд байгаа. Моргейжийн зээлээ 20 жил төлсөн хүн зээлийн хүүд хэдийг нь өгч байна гэдгээ эргэж хар. 50 хувиас дээш төлж байгаа бол сайн биш. Энэ утгаараа моргейжийн болзол хатуу. Дундаж цалинтай хүмүүс байргүй байна. Нийлүүлэлт талаасаа орон сууцаа хямдхан барь, эрэлт талаасаа моргейжийн нөхцлүүдээ сайжруул. Ингэхийн тулд Төв банк, УИХ санаачилга гарга.
Монголбанкны өмнөх захирлын үед хийгдэж байсан ажлыг газар доор ортол муулах шаардлагагүй. Алдаатай зүйл байгаа бол засаад яв. Энэ чинь хамгийн том буянтай ажил. Гацсан зүйлийнхээ гацааг нь тайлах арга зам байж л таараа. Түүнийг нь олохгүй бол ОУВС-гаас асуу. ОУВС-д энэ тал дээр түй ч гэсэн хариулт байхгүй. Яагаад гэвэл мэдэхгүй.