Хөнгөн үйлдвэрийн судалгаат уршилт үйлдвэрлэл бизнесийн АРМОНО корпорацийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга Доктор П.Насанжаргалтай ярилцаж арьс ширний салбарын талаар санал бодлыг нь хуваалцлаа.
-Та Армано корпорацийн үйл ажиллагааны талаар манай уншигчдад сонирхуулахгүй юу?
-ХҮСТҮБ-ийн АРМОНО нэгдэл анх 1970 онд “Арьс, шир, савхин эдлэлийн үйлдвэрийн туршлага, шинжилгээний төв” нэртэйгээр байгуулагдсан. Байгуулагдсан цагаас 45 жилийн хугацаанд арьс ширний үйлдвэрлэлийн салбарт малын гаралтай түүхий эдийг иж бүрэн боловсруулах техник, технологийн дэвшлийг судлах, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх, арьс ширний үйлдвэрлэлийн ойрын болон хэтийн хөгжлийн төлвийг тодорхойлох, экспортын нөөц, үр ашгийг нэмэгдүүлэх, үндэсний стандартыг боловсруулах, мөрдүүлэх, бүтээгдэхүүний чанарт лабораторийн шинжилгээ, баталгаажуулалт хийх зэргээр үйл ажиллагаа явуулж ирсэн юм. Одооч гэсэн анх байгуулагдсан үндсэн чиг үүргээ алдаагүй арьс ширний салбартаа эрдэм, шинжилгээ туршилт, судалгаа, инноваци мэргэжлийн үйлчилгээ явуулж байна. АШҮ-ийн нэгдэл 80-90-д онд жинхэнэ үйлдвэрлэл технологийн паркийн системээр ажиллаж гадаад экспортын 10 % дангаараа хангаж байсан үед арьс ширний эрдэм шинжилгээ туршилтын төв нь хөгжлийн цөм болж байсан шалтгаан нь судалгаа хөгжилд их ач холбогдол өгч байсны үр дүн гэж би боддог. Бэлчээрийн малаж ахуйтай манай орны хувьд арьс ширэн түүхий эд нь гэмтэл ихтэй, савхи, нэхий хувцасны зах зээлд гадаад зах зээл байтугай дотоодын зах зээлийн шаардлагад нийцэхэд хүнд байна. Харин арьс ширэн түүхий эд бол эрдэс баялаг биш байнга нөхөн сэргээгдэж байдаг уураг агуулсан үнэт түүхий эд, монголчууд бидний баялаг юм. Иймд арьс ширний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд одоогийн нөхцөл байдал, дэлхий дахины чиг хандлагад тохирсон гарц олох шаардлагатай
-Таны бодлоор тэр гарц ямар байж болох вэ?
-Арьс ширний салбарыг яг одоогийн нөхцөл байдалд тулгуурлаад 2 үндсэн чиглэлээр хөгжүүлбэл илүү үр дүнтэй байх болов уу гэж мэргэжлийн хүний хувьд боддог.
Нэгдүгээрт нь уургийн боловсруулалтын чиглэлд анхаарах ёстой. Арьс ширний боловсруулалт u237 нь байгалийн өндөр молекульт нэгдэл болох 20 гаруй төрлийн аминхүчлүүдийн найрлага бүхий коллаген уургийг физик-хими, механик аргаар боловсруулж хэрэглэгээний бүтээгдэхүүн болгохын тулд олон нэр төрлийн химийн бодис ашигладаг цэвэр химийн үйлдвэрлэл бөгөөд шинжлэх ухаан, инновацид суурилуулан хөгжүүлбэл ногоон үйлдвэрлэл болон хөгжих боломжтой.
ХҮСТҮБ-ийн АРМОНО корпораци нь 2013 онд “Малын гаралтай түүхий эдээс уураг боловсруулж, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх нөхцөл боломж” сэдэвт судалгааг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, ШУА-ийн харъяа Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнтэй хамтран хийсэн юм.
Дэлхий даяар байгаль экологийн асуудлууд, уургийн бүтээгдэхүүний хэрэгцээ, шаардлагаас үүдэн арьс шир боловсруулах үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний уламжлалт хандлага сүүлийн жилүүдэд эрс өөрчлөгдөж байна.
Арьс шир боловсруулалт биотехнологи, өндөр технологи руу шилжиж, арьсны коллаген уургийн бүтээгдэхүүн болох хиамны хальс, коллагены утас, эмний капсул, техникийн болон хүнсний желатин, арьсан даавуу, гоо сайхны бүтээгдэхүүн, коллагены бэлдмэл, эмчилгээний бодисууд зэргийг гарган авч байна.
Арьс ширний боловсруулах технологийн норм ашиглалтын тооцоогоор идээлээгүй год, сүүл, зудад хорогдсон малын арьс, шир, идээлсэн зах, өөдөс, халим, хуулдас, зоргодос мэтийн их хэмжээний хатуу хаягдал гарч байна. Энэ хаягдлын агууламжийн 30 орчим хувь нь коллагены уураг бөгөөд 3000-4000 тн цэвэр уураг хаягдаж байна гэсэн үг юм. Үүн дээр амьдын гэмтлээс болсон ашиглалтгүй арьсан түүхий эдийг нэмж тооцвол хэд дахин их тоо гарна.
Дээр дурдсан судалгаагаар коллагены уургаар энгийн технологийн хүрээнд тэжээл, цавуу, бордоо, техникийн желатин, биотехнологиор хиамны хальс, уургийн гидролизат, дүүргэгч, арьс ширний тос, нанотехнологийн хүрээнд хүнсний нэмэлт тэжээл, эм бэлдмэл, гоо сайхны бүтээгдэхүүн, хиймэл эрхтэн үйлдвэрлэх боломжтой.
Монгол орны коллаген уургийн агууламж бүхий бүтээгдэхүүний экспортыг Бельги, Голланд зэрэг улсуудтай жишиж үзвэл Бельги улс 2,7 сая малтай бөгөөд уургийн агууламж бүхий эм, гоо сайхны бэлдмэл, мэс заслын утас, уургийн гидролизат үйлдвэрлэж 127,0 тэрбум ам.долларын, Голланд улс 5,6 сая малтай баколлагены уургийн агууламж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж 35,1 тэрбум ам.долларын экспорт тус тус хийдэг байна.
Харин Монгол улс 70,0 орчим сая малтай боловч коллагены уургийн агууламж бүхий бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэггүй, эсрэгээрээ хиамны хальс, хүнсний желатин, техникийн желатин, мэс заслын утас, гоо сайхны бүтээгдэхүүн маш олон төрлийн уургийн агууламж бүхий бүтээгдэхүүнийг өндөр үнээр импортолж байна. Коллаген, кератины уургийн агууламжтай бүтээгдэхүүн гэвэл ноос, ноолууран болон бага зэргийн арьс ширэн бэлэн бүтээгдэхүүн экспортолж байна.
Химийн бодис ашиглаагүй, генийн өөрчлөлтгүй байгалийн цэвэр бүтээгдэхүүний эрэлт хэрэгцээ дэлхийн зах зээлд өсөх хандлагатай өнөө үед бид дээрхи байдалд дүгнэлт хийж бэлчээрийн монгол малын био түүхий эдийг орчин үеийн өндөр технологийн шийдлээр боловсруулах үндэсний технологийн аргуудыг судлан бий хэрэгтэй.
Судалгаа хөгжилд тулгуурласан био, нанотехнологийн шийдлээр монгол малын коллагены уураг агуулсан түүхий эдийг гүн боловсруулалт хийн, аж үйлдвэр, гоосайхан, хүнс, анагаахын салбарт илүү өндөр үнэ цэнэтэй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэснээр эдийн засгаа төрөлжүүлж, экспортыг нэмэгдүүлэн, импортыг багасгах боломж бүрдэх юм.
Хоёрдугаарт арьсан бэлэн бүтэгдэхүүнүүддээ анхаармаар байгаа юм. Арьсан бүтээгдэхүүний хувьд дэлхийд ахины хэрэгцээ, шаардлага, моодны чиг хандлага ч өөрчлөгдөж байна. Арьсыг орлосон синтетик материалууд ч их гарч байна. Харин арьсан гутлын хэрэгцээ бол байсаар байна. Тийм учраас бид арьсан бүтээгдэхүүнээ гутлын үйлдвэрлэлийн чиглэлээр түлхүү хөгжүүлэх ажлуудыг одооноос эхлэн хийх хэрэгтэй юм.
Спорт, тусгай зориулалтын зарим гутлуудыг эс тооцвол одоохондоо бидэнд ажлын, өдөр тутмын, хүүхдийн гэсэн 3 төрлийн гутлын ерөнхий хэрэгцээ байна. Бид ажлын болон малчдын гутлын дотоодын хэрэгцээгээ тодорхой хэмжээнд хангаж байгаа.
Өдөр тутмын гутлууд, хүүхдийн гутлуудын ихэнхи нь импортын бүтээгдэхүүнээр хангагдаж байна гэж ойлгогдож байна. Манай орны хүн амын 38% буюу 1,14 сая нь 0-18 насны хүүхдүүд бөгөөд жилд 8-9 сая хос гутлын u245 хэрэгцээ байгаагаас хүүхдийн гутал 3–5 сая хос шаардлагатай. Үндэсний үйлдвэрлэчдээс хүүхдийн гутал үйлдвэрлэлээр маш амжилттай ажиллаж буй Хос-Аз тэргүүтэй цөөн үйлдвэрлэгчдийг дурдахгүй өнгөрөх аргагүй. Өдөр тутмын болон гоёлын гутлаа байя гэхэд бид ядаж хүүхдүүддээ зориулсан гутлаа өөрсдөө үйлдвэрлэх хэрэгтэй. Гэвч дотоодын үйлдвэрлэгчдэд маань дараах асуудлууд тулгарч байна.
-Монгол хүүхдийн хөлийн антропометрийн судалгаа мэдээлэл нас, хүйсний ангиллаар хийгдээгүй учраас яг монгол хүүхдэд зориулсан хэвлүүр ашиглан гутал үйлдвэрлэх боломжгүй байна.
-Хүүхдийн гуталд тусгайлан зориулсан эрүүл ахуй, стандартын шаардлага хангасан материалууд байхгүй.
-Нийт иргэдийн гутлын эрүүл ахуй, ач холбогдол, хор нөлөөллийн талаархи талаархи мэдлэг муу байна.
-Хүүхдийн гутлын тусдаа стандарт байхгүйгээс эрүүл ахуйн хяналт хийх боломжгүй байна. Гаднаас орж ирж буй импортын гутлуудын гадуур, дотуур ул, улавч, дээд биений болон дотор хэсэг нь эрүүл мэнд, стандартын шаардлага хангахгүй материалаар хийгдсэн, хэлбэр загварын хувьд монгол хүүхдийн хөлийн анатомийн онцлогт тохироогүй, чанарын үзүүлэлт нь Монгол орны 4 улирлын уур амьсгалын шаардлага, амьдралын хэв маягийн онцлог зэргийг хангахгүй байна. Үүнээс болж үүсч буй хор нөлөөлөл маш их бөгөөд хүүхдүүдийг маань өнөөдөр гуталтай ч ирээдүйд өвчтэй болгож байна. Жишээ нь: мөөгөнцөртөх, хөлийн нум хавтгайрах, хэлбэр алдагдах, аарцаг нуруу, тулгуур эрхтний гажиг, бөөр нурууны өвчлөл, эвэршилт, хэлбэр алдалт, захын мэдрэлийн хүндрэл, хумсны ургалт зогсох, буруу ургах цаашилбил тулгуур эрхтний гажиг үүсч төв мэдрэлийн системд хүртэл нөлөөлөх аюултай. Энэ байдал цаашдаа даамжирвал үндэсний аюулгүй байдалд заналхийлэх магадлалтай. Улс үндэстний оршин тогтнол, хөгжлийн үндэс нь эрүүл хүүхэд, боловсролтой иргэд байх ёстой гэж нэгэн ухаантай хүн хэлсэн байдаг.
-Тэгэхээр гутал үйлдвэрлэлд монгол хүний хөлийн анатомийн онцлогт тохирсон хэвлүүр ашиглах ёстой гэсэн үг үү, энэ талаар тодорхой тайлбар өгөөч?
-Улс үндэстэн болгон бие бялдар, эрхтэн тогтолцоо, хөлийн анатомийн ма ш өвөрмөц онцлогтой бөгөөд тэр дундаа u236 монгол хүний хөлийн антропометрийн хэмжээсүүд нь европ болон бусад азийн ард түмнээс илт өөр юм. Иймд импортын гутлууд, европ стандарт хэмжээсээр үйлдвэрлэсэн гутлууд нь монголчуудын хөлд тохирохгүй байна. Бид монгол хүүхдүүддээ зориулан байгалийн гаралтай материалаар хийгдсэн, дулаахан, амьсгалдаг, уян зөөлөн, хөнгөн, эвтэй, хөлийн хурууны хөдөлгөөн чөлөөтэй, эрүүл мэнд, ариун цэвэр, хүүхдийн гуталд тавигддаг стандартын шаардлагыг дээд зэргээр хангасан гутлуудыг үйлдвэрлэх ч ёстой, чадах ч үүрэгтэй.
Материалуудын хувьд хүүхдэд зориулсан тусгай технологиор боловсруулсан хромгүй арьсаар хийсэн, бензидины уламжлал бүхий азо будаг, хүнд металл, пентахлорфенол гэх мэтийн хорт бодис агуулаагүй байх шаардлагатай. Гутал нь хэрэглэгчийн шаардлага, П.Насанжаргал: Арьс ширний салбар бүтээгдэхүүний төрлөө гадаад зах зээл рүү чиглэсэн уургийн бүтээгдэхүүнээр баяжуулах шаардлагатай нас хүйс, бүтээгдэхүүний онцлог, загвар, эвтэй байдал, зориулалт, материалаас хамаараад, хамгийн олон стандартын шаардлагатай бүтээгдэхүүний тоонд ордог байтал манайд гутлын стандартууд зориулалтын дагуу байхгүй байна. Байсан ч хангалтгүй хэмжээнд байна л даа. Гуталд стандарт байх ёстой гэдгийг мэргэжлийн хүмүүсийг эс тооцвол мэдэх хүн ч цөөн байна. Хөгжилтэй орнуудад хүүхдийн хөл тавхайн хөгжил, гутлын хэвлүүрийн стандартчиллын судалгааг 10-15 жил тутамд болон нийгэм эдийн засаг, гадаад орчны өөрчлөлтийн үед хийдэг жишээ байна. Бид энэ жишээгээр ажиллаж монгол хүүхдийн гутлын стандартуудыг судлан бий болгох хэрэгтэй. Миний мэдэх туршлагаар чех гэх мэтийн орнуудад хүүхдүүд сургууль дээрээ гутлаа заавал сольж өмсдөг, хүүхдийн гутлын эрүүл ахуй нь тулгуур эрхтний хөгжил, хүний эрүүл мэндийн суурь болно гэсэн үндэслэлээр энэ асуудалд маш их ач холбогдол өгдөг юм. Харин манай хүүхдүүд сургууль дээрээ өвлийн хүнд гуталтайгаа өдөржин өнждөг, эсвэл синтетик материалаар хийсэн спорт гутлыг улирлын сонголтгүйгээр өмсдөг эмгэнэлтэй бодит байдал байна. Гэтэл нэг загварын буюу формын гутал, хувцасны үйлдвэрлэл, бүтээгдэхүүний зогсолтгүй байнгын эрэлт нь үндэсний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх нэг чухал гарц, арга зам бөгөөд хөгжингүй орнуудын дээрхи u242 туршлагыг бид эх орондоо хэрэгжүүлэх нь зүйтэй. Өргөн уудам нутаг, дөрвөн улиралтай, цаг уур, амьдралын өвөрмөц хэв маягтай манай орны хувьд гутлын үйлдвэрлэлийг кластерийн зохион байгуулалтаар хөгжүүлэх нь хамгийн боломжтой юм. Манай арьс ширний салбарын шинэ хөгжлийн гарц байх уургийн бүтээгдэхүүний болон хүүхдийн гутлын үйлдвэрлэл кластераар хөгжих урьдчилсан нөхцөл, суурь үндэслэл нь өөрийн орны онцлогт тохирсон орчин үеийн өндөр технологийн ололт, мэдлэг шингэсэн бүтээгдэхүүн бий болгох, эрдэм шижилгээ, судалгаах өгжлийг дэмжих, хөгжүүлэх замаар л бүрдэх боломжтой гэж мэргэжлийн судлаачид бид үзэж байна.
-Салбарынхаа асуудлаар илэн далангүй ярилцсан танд баярлалаа.