Өнгөрсөн намар охин маань Америк руу яваад ирэхдээ Америкийн зохиолчийнх биш, монгол зохиолчийн, тэр тусмаа Ширчингийн Баатарын “Миний өссөн монгол ахуй” гэсэн нэртэй тоодгор жаахан хүү эмээтэйгээ хөдөө хээр аргал түүж явахдаа эргэн тойрны уул ус, байгаль орчин, түмэн бодис, огторгуй тэнгэр, үлгэр домог ерөөс юу эсэхийн тухай байхав дээ, гэнэн асуултаар булж, бишгүйг чихээ дэлдийлгэн сонсож, хүүрнэн ярьж байгаа нь дэргэд сонсогдмоор, нүднээ харагдахаар сэтгэлд нэн таацтай зураг чимэглэл бүхий хавтастай ном авчирсан юм. Хүү тэртээд үг хэлгүй цэлийх тэнгэр өөд ширтэж, долоовор хуруугаараа үүл агаарыг займруулан зүсэж яваа нисэх онгоцыг заажээ. Энэ нь түүний ирээдүй холын тэнгис далайг гаталгах, тэндээс ийшээ тийшээ нүүдэллэх эрдмийн эрэлд цуцахыг мэдэхгүй эдлэх мөнгөн хүлэг байсан хийгээд хувь заяаны төөрөг тавилан байлаа. Банжаа гэх зурхайч, мэргэн лам түүний төөргийн зурхайг “Биндэргарва” судартай тулган нягтлаад “Оройн одонд төрвөл ноён болдог. Газрын одонд төрвөл уран болдог. Уран болж эс чадваас хулгайч болдог. Баатар хүү хөлийн одонд төржээ. Холын хол явах хувь заяатай хүү байна” гэсэн нь ёстой л эмээгийнх нь хэлдгээр “Хүнд тавилан байвал хүзүүгээр татдаг хорвоо” гэж хэлсэнтэй яв цав нийлжээ. Өвгөд дээдэс маань даяаны олон гол мөрнөөс морио умдаалж усалсан шиг, Баатар хөвгүүн эрдмийн олон далайгаас оюун тархиныхаа хүлгийг усалжээ. Дашрамд хэлэхэд, энд бас нэг зурхай төөргийн сонирхолтой зүйл тааралдав. Дэ вангийн гадаад хэргийн сайд Захчид Сэчин гуайн төөргийг Халхын Дилов хутагт Жамсранжав абугай төөргийг үзээд “Ар Монголд очвол гурван сарын настай, Шилийн голдоо үлдвэл гурван жилийн настай, Тайвань руу гарвал бараг 100 наслах юм байна. Тэгвээс чамд хоёр хүү, дөрвөн охин заяана” гэсэн нь яг ёсоор биелсэн тухай сониноор өгүүлснийг дурдъя.
Номонд нь шимтсэн учраас зохиогчийг нь таних мэдэх санаатай Ширчингийн Баатар гэдэг чинь хэн билээ? гэж энд тэндээс асуув. Гэхнээ хөх тэнгэрт мөрөө, мутрын үсгээ аль хэдийнэ зурж, энэхүү даяаны хөхрөгч тэнгэр доор харийн нутагт Монголынхоо нэр алдрыг, монгол хүний нэрийг, монгол оюун ухааныг, эзэмшсэн мэргэжлээрээ гайхуулж яваа Америк дахь цахим ертөнцийн хүлээн зөвшөөрөгдсөн гайхалтай мэргэжилтэн, эх орныхоо түүх, өнөө, ирээдүй хоёрыг холбосон томоохон сэтгэгч, орос, япон, англи, хятад, төвөд зэрэг олон хэлийг эх хэл шигээ эзэмшсэн, монгол бичгээрээ эртний зохиолуудаас Манж Чин улсын үед орчуулсан бэнсэн үлгэрүүдийг худам монгол бичгээр уншдаг аргагүй эрдэм номд балчир байхаасаа “цагааширсан” цаашихдаа шашны болон олон ухаанд нэвт нэвтэрсэн ховор зэвэр тохиолдох оюут хүмүүн гэдгийг дуулж, баясав. Гэвч эл номынхоо оршилд “Мөхөс миний эрдэм мэдлэг угаасаа муутуу цаас мэт нимгэн, уншиж мэдсэн нь өдрийн од лугаа цөөхөн, ухаж ойлгох чадвар төрөлхийн аанай, төлөв байдал нунж дорой, илтгэн өгүүлэх авьяас хэзээний дулимаг тул мунгинаж будилсаар мартаж орхигдуулсан агаад зөрүү буруу бичсэн зүйл арвин буй учир уншигч абугай та алдаа мадгийг уураг тархиндаа мэргэн ухаанаар тунгаан болгоож, оюун билгийн маш тунгалаг мэлмийгээр нягтлан шүүгээрэй” гэжээ. Үүнээс үзвэл “Их мөрөн дөлгөөн, эрдэмтэн хүн даруу” гэгчээр өөрийн эр бяр чадалдаа ташааран омтгойтож, энгүй амжилтдаа ташаалдан цанхаалах эр биш эрдэм дор, ном дор, соёл дор, ёсзүй дор чөдрийн ганц морь шиг номхорсон хэрнээ оюун тархи нь ган үзүүртэй илд шиг хатгууртай нэгэн болов уу? гэсэн эргэцүүлэл төрөв.
Номын эхний хуудсыг сөхсөнөөс хойш нэг мэдэхнээ төгсгөлийн хуудсыг хүртэл нэвт уншаад орхижээ. Би говь талын хүн, Ш.Баатар маань төв халхын хүйс хангай нутгийнх боловч зурсан зураг нэг мэт жинхэнэ борог өвсөн дундуур, босон суун дэгдэх борхон туулайг харсан шигээ, өвгөдийн үлгэр домгийг хүүрнэсэн шигээ, саахалт айлын өвөө рүүгээ дөрөө харшуулан яваа хот айлын хөвүүд шиг нүүдэлчний тунчиг адилхан замыг туулжээ гэж бодов. Хөх нүүдэлчний удамт монгол хүн болж төрснийх “Миний өссөн монгол ахуй” номыг уншаад аагтай шаргал цайгаа тамшаалах мэт, адуу морь тургилах мэт, аажуу намууханд морин хуур сонсох мэт, өвс хугарах төдийд чимээлэх нам гүм мэт, ариун цэнгэг агаарт амьсгал авах шиг болов. Сайхан ном уншиж дууссаны дараа сэтгэлийн амар амгалан эдлэх шиг сэтгэлийн болоод оюуны жаргал байхгүй ээ. Уншихын зуур нүүдэлчний ахуй амьдрал ой санамжийн сэрэл мэдрэмж бүхнийг хөдөлгөж, санахын зуур тэртээд хөхрөх уугуул ус нутаг, хэдийнэ анир чимээгүй болсон ухаант мэргэн өвгөд хөгшдөө санааширлаа.
Номонд шүншиг гэж байдаг бол Ш.Баатарын номонд жинхэнэ шүншиг оршиж, монгол хөдөөх ахуйн тос даасан тунгаагдсан өвөрмөц үг хэллэг, намар оройн ширэн хөхүүртэй шаагьсан айргийн охь хамар сэтлэм сэнхийх шиг үнэр, амт мэдрэгдлээ. Би даваадуулсангүй, харин ч дутуудуулав. Амьдралын ахуй үнэнээс баринтагласан үнэнээс үнэн, ховроос ховор, монгол заншил, ёс дэг, сургаал, мөс чанар, нуруу туруу үг хоорондоо, өгүүлбэрүүд хоорондоо өвс багтах зайгүй чихэлдэн орсон судар гэвэл энэ байна.
“Монголоо алдмар” гэж нутгийн өвгөд хацар алгадах шиг үгийг тасхийтэл хэлдэгсэн. Үнэхээр ч бид Монголоо бага багаар алдсаар байгаа, улмаар 100 жилийн дараа бүрмөсөн алдахад ч үгүй гэх газаргүй. Монгол ёс, монгол үг хэллэг, монгол ухаанаа алдаад, “Бид юусан билээ, бид хэний үр сад билээ” гэж гэнэт санацгаан ухаант үрсүүд эргээд ном судар сөхөөд ирэхийн үест энэ мэт ном алтан ялтас дээрх эрдэнийн үгс аяндаа цацрах болов уу? Миний хөөрүүг хөдөлгөсөн хатгуур ч бас байж болноо. Өчүүхэн бичиг номын амьтны хувьд “nomadism”-аар өвчилж, хүүрнэл зохиолоороо банхар нохойг төдийгүй, нохойн уяа болоод идүүрийг ч, морио төдийгүй чөдөр ногтын тасархайг ч, тэмээгээ төдийгүй орсон буурын шилний оройн цоорхойгоос гоожих бохийг ч болохноо бичиж үлдээхсэн гэж мэрийж, мэтгэж явдагтай яв цав нийллээ. Энэ бол баримтат зохиолын барагдашгүй агуу чанар.
“Ван хүний үр, сүүт гүүний унага” гэгчээр Баатарын өвгөд дээдэс угсаа удмаараа мөнөөх алдарт Сайн ноён хан Намнансүрэнгийн эцэг Төгс-Очиртой ахан дүүгийн барилдлагатай юм байна. Баримтат зохиолын өгүүлбэрийн мөр болгоны үгийн үртэс бүрийг шившин үлээж, ариусгаж, рашаан сүүний амтыг зохист газар нь зохистойгоор нь шигтгэж оруулахгүй бол “уйтгарын далай”, “усан шалхнаг” болноо.
Ш.Баатар айхтар хэрсүү хүүхэд байсан нь илэрхий байна. Тэр бяцхан ой санамжийн нүх сүв болгондоо ажиж мэдсэн, үзэж харсан, дуулж сонссон бүхнээ хуурцганд хураах адил хадгалан үлдээж чаджээ. Ингэж гярхай ажиглаагүй бол нүүдлийн амьдралын өчүүхэн төдийг ч орхиогүй, борог амьдралын суралцах бичиг болсон ховор чухаг номыг амархан бүтээхээргүй байв. Өгүүлэх эрдэм, туурвих эрдэм гэж бий. Номын хуудас бүрт эгэл энгийн мэт санагдах боловч төгс төгөлдөр, яруу зохист, өө сэвгүй тунгалаг найруулгын ид шид эрдэнэсийн талст шиг гялалзахыг уншаад бахдал төрөв. Номыг уншсан хүн лавтай миний санааг зөвшөөрөх байх аа.
Шаравдорж ах нь мөнөөх шуугиан дуулиантай 1966 оны аймшигт үерийн гамшиг дундуур туучуулан өлгийтэй жаахан Баатарыг тэврэн, арайхийж амь тэмцэн авч гараад, гэртээ харилгүй хоног төөрүүлжээ. Үүнээс болоод усан гүйлгээ өвчин тусаж нүд нь гархилж, чөмгөө дундартал турж доройтсон түүнийг оюутан аав, ээж нь Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт эмээ ээж Лхамгив гуайд хүргэж өгсөн байна. Энэ нь Баатарт том олз, том ухаан, том хишиг байсан юмсанж. Нүүдэлчний ухааны далайд сэлүүлэх багшид нь өгсөн хэрэг. Ерөөс монгол ухааны орой дээд нь өвөө нар ч биш, жаахан буурай эмээ байдаг гэдэгт би өнөө хүртэл эргэлздэггүй. Яагаад гэхлээр өвөөд хүрэхгүй юм гэж бий. Харин эмээд хүрэхгүй, хүрэлцэхгүй юм гэж байхгүй. Тэр болгоноос ухаан сууна. Үрээтэй ноцолдсон аав, үртэй ноцолдсон ээж хоёрын ухаан өөр өөр л дөө.
Үнэндээ мань мэт нь барьц алдаж байна. Хаанаас нь юуг онцолж цохлох билээ. Энэ бол монгол хүмүүний амь амьжиргааны хэв хаяг, уламжлал, ёс заншил зэрэг нь зах зухаасаа элж мартагдах үест эргэн үзэх эрдэнэсийн авдар болсон хэдэн томхон номуудын дотор орноо. Хамгийн агуу юм энгийн байдаг хуультай. Энгийн үгс элгэнд очиж наалддаг. Энд монгол ахуйгаас үлдэж хоцорсон нэгээхэн зүйл байхгүй мэт санагдлаа. Бүлэг болгоноос ухаарал авмаар, монгол ухааны далайгаас сувд шүүрдмээр байх аж. Сүү хөөрүүлж, өрөм хураахаас, аарц шахаж, ааруул тавих, унгас савж, эсгий хийх, олом жирэм сүлжих, сэгсүүрэг, нэхий элдэх, малын хугарсан яс эмнэх, эргүү мал эмнэх, шарвин хайрах, гэдэс тос боловсруулах эмээлийн олонцог цэмбэлэх, монгол гутал урлах гээд өвгөдийн үлдээсэн эд өлөг, сургаал, ажил үйл зэргийг яг бор гэрт нь яаж бэлтгэдэг, хэрхэн хийдгийг чихэнд сонсогдож, гарт баригдтал бичжээ.
Бас хуучнаар Сайн ноён хан аймгийн буяны их чуулга болсон нутаг усанд үлдсэн тэр бүр сонсогдоогүй хууч яриа болох “Балаг ихтэй Балбар сөнөхийнхөн”, “Гэнэ алдсан Шүншүүр наймаа”, “Онолт баяны хүү”, “Ёгт үгтэй Ёдорын хэлгий”, “Лам дээл хар захтай болсон домог” “Будаатай шаазангийн тухай” “Гамин Намсрайн тухай” зэрэг дуулж сонсогдож байгаагүй хачирхалтай домог, хууч яриаг чимэг хачир болгон бас нэг бүлэг болгон шигтгэж өгсөн нь амьд түүхийн авдар мэт ээ. Ерөөс одоо амьд түүх, амьд уран зохиол, амьд сэтгүүлзүй, амьд ёс заншил, амьд хууль дэг, амьд хууч яриа, амьд адал явдал, амьд шинжлэх ухаан дэлхий даяар хүчээ авч бүтээл туурвилын шинэ үзэгдэл болж гарч ирж байгааг тэмдэглэхэд илүүдэхгүй биз ээ. Энд ганцхан хууч ярианы санааг дурдъя. “Бариа тавианы балар үеэр том номтой Ишням унзадыг бариад аймгийн төвийн хар гэрт хорьжээ. Хоригдож байгаа хүмүүсийн гэрийн тооноор жаахан юм шидэж эргэдэг байж. Нэг удаа хонины сүүл эргэлт таарахад Ишням унзад “За та нар яахав, хэд хоног тэсэх байх. Би түрүүлж хороогдохоороо наад сүүлнээс чинь хэдэн хэрчим үмхээд хорхойгоо дараадахъя” гэж гуйж идэж байжээ. Мөн даалимбан дээлийнхээ хормойд хуйлаад оёж нуусан хэдэн төгрөгийг гаргаж ирээд “Одоо би удахгүй туугдах хүн үүгээр яахав. Та нар амьд мэнд гарвал хэрэглээрэй” гээд хамт хоригдож байсан нөхдөдөө тарааж өгч байжээ. Эндээс харахад аливаа хүнд үхэхийн өмнө хүртэл жаахан ч гэсэн мөрөөдөл байдаг ажээ” гэж санаа сэтгэлийг хирдхийтэл бичсэн байна.
Хамгийн гол нь энэ бүхнийг жинхэнэ монгол ухааныг мөнгөн аяганы амсраас өрөм халгиж байгаа шиг, морин хуур зөнгөөрөө салхиар хөглөгдөж байгаа шиг ардын амтат үг яриа, өвөрмөц үг хэллэг, зүйр цэцэн үгийг элбэг оруулсан нь уг номын үнэ цэнийг улмаа өргөжээ.
Ганц эрдэмтэн Баатарын эмээ ч биш, манайхны баруун, зүүн, өмнөд, хойт нутгаар амьдрагч олон ястан угсааны удам болох монгол эмээ нар хэдэн хом ачаатай тэмээний чинээгээр хар борог ухаан, хар борог эм дом, хар борог гүн ухаан авдарласан ухааны далай, ургийн бурхад байсаан. Тэр бүхнийг тохойн чинээ өндөргүй, тойгон чинээ ухаангүй үедээ мань мэт нь яахин мэдэх, яахин ажрах билээ, гэвч Баатар энэ бүхнийг бөл цөлөөр үлдээж чадсан нь манай монголчуудын хувьд маш том олз хишиг юм. Элбэг баян монгол үг хэллэгийн халгиж бялхсан жишээг хаанаас л бол хаанаас нь уншиж болно. Хэлсэн үг, хийсэн ажил нь алд дэлэм зөрдөг хүнийг “Элсээр дээс томох, үнсээр чөдөр зангидах гэдэг нь болжээ”, дандаа худал ярьдаг, итгэлгүй хүнийг “Гал үлээх, газар гишгэхээс бусад нь худал”, чадал нь хүрэхгүй байж их санаа агуулахыг “муу нохойн санаа цаад захын оононд” гэх юм уу “Хүнд тавилан байвал хүзүүгээр татдаг хорвоо”, “Намайг нас дарж, чамайг мунхаг дарж” гэх зэрэг айхтар сийрэг зүйр үгийг ер бодож цөхөлгүй, гэнэ сэрэггүй өдөр бүр хэлдэг байсан нь Лхамгив эмээ монгол хэлийг сур элдэж байгаа шиг элдэж хэрэглэн, үр хүүхдэдээ танхимын ухаанаас ч дутахааргүй ухаан суулгаж байсан хэрэг.
Одоо байгаа юмс ирээдүйд бас байхгүй болно. Одоо хэлж байгаа үгс хатангиршин алга болно. Одоо байгаа ёс заншил, ёсзүй үрэгдэж алга болно. Одооны бид өмнөх өвгөд дээдсийнхээ алт, мөнгөн хормойноос чүү ай гэж зүүгдэж өссөн хүмүүс ч алга болно. Тэгэхэд ном үлдэнэ. Монгол ухаан, монгол зан заншил, монгол үг хэллэг, монгол дэлгэр ариун сэтгэлийг хаанаас эрэх билээ? гэвэл эрдэмтэн Ширчингийн Баатарын “Миний өссөн монгол ахуй” шиг хөх нүүдэлчдийн борцлогдсон ухаанаас эрж хайх болно. Байхгүй болохыг байгаагаар нь үлдээсэнд бичиг номын эрдэмт мэргэдийн номон хөшөө алт шиг үнэ цэнээрээ оршино.
До.ЦЭНДЖАВ