АН-ын ҮЗХ-ны гишүүн Д.Дорлигжаваас тодрууллаа. Тэрээр АН анх байгуулагдаж байхад анхны даргаар сонгогдож байсан юм.
-АН Их хурлаа хийлээ. Нийгэм юуг илүү сонирхож байгаа бол?
-Их хурлыг намын гишүүд төдийгүй нийгэм маш анхааралтай харж байгаа. Алдаа, оноогоо мэдэж байгаа эсэх, хэрхэн дүгнэх бол гэдэг нь цаашид АН хаашаа явах, итгэл үзүүлж болох эсэхийг л илүүтэй сонирхож байгаа гэж бодож байна. Түүнээс гадна алдаагаа ойлгож байгаа эсэх, ойлгож байгаа бол яаж засах гэж байна, дарга нь ямар хүн болох вэ гэдэг нь үнэхээр олон нийтийн сонирхох асуудал л даа.
-2000 онд өнөөгийнхөөс хүнд улс төрийн нөхцөлд та АН-ын анхны даргаар сонгогдож байсан. Эхний ээлжинд ямар асуудлыг шийдэх хэрэгтэй гэж үзэж байна?
-Эхний ээлжинд дүрмийн өөрчлөлтийг маш зөв, оновчтой хийх хэрэгтэй. Одоогийн мөрдөж байгаа дүрэм нэг их муу дүрэм биш л дээ. Дүрмээ баримталдаггүй, хэрэгжүүлдэггүй байсанд алдаа байгаа юм. Гэхдээ одоогийн дүрмийг сайжруулах шаардлагатай.
-Жишээлбэл?
-Бүлэг, фракц байж болно гэсэн заалт байгаа. Гэхдээ байвал ямар хэлбэрээр оршин үйл ажиллагаа явуулах, юу хийж болох, болохгүй тухай ямар ч заалт байхгүй. Дараагийн чухал асуудал бол намын дарга хэн байх вэ гэдэг асуудал. Хэдийгээр дүрмээр үйл ажиллагаа явуулах нь тодорхой ч, ямар туршлагатай, хэн байх вэ гэдгээс олон зүйл шалтгаална.
-Намын даргад ямар шалгуур байх ёстой вэ?
-Миний харж байгаагаар намын ажилтай зууралдаж үзсэн хүн. Намын анхан шатны амьдралыг мэддэг, намын жаргал зовлонг туулсан, намын гишүүдтэй тулж байсан хүн байх нь зөв болов уу. Өөрөөр хэлбэл намын тогоонд чанагдсан хүн байвал зүгээр байх.
-Дүрэмд оруулах хамгийн гол зарчим юу байх бол?
-Дүрэмд оруулах өөрчлөлт нь хариуцлагын асуудал байх ёстой. Өнгөрсөн хугацаанд маш хариуцлагагүй явж ирсэн. Дарга бол юу ч хийж болдог. Хурлаа хийхгүй дүрэм зөрчинө. Даргад гишүүд нь юм хэлж болдоггүй. Ротациа явуулахгүй. Ийм дураараа байдал ноёрхсон. Энэ нь намыг нийгэмд муухай харагдуулаад зогсохгүй гишүүд итгэл алдрахад хүргэдэг.
-Нам “будаа” болсон шалтгаан юу байв?
-Нам дотор дүрмээ сахидаггүй. Хариуцлага тооцох механизмгүй болсон нь л ийм байдалд хүргэсэн гэж бодож байна. Мөн фракц гэдэг намын дээр гараад суучихсан хэдэн нөхөд намын дүрэм хэрэгжүүлэх нь бүү хэл ямар ч үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй болгочихсон. Сонгуулийн өмнө энэ тухай сануулж байсан. Дүрмээ өөрчилж аваад, фракцуудаа цэгцлээд сонгуульд орох санал тавьж байсан. Би одоо ч энэ байр суурин дээр байгаа.
-Заавал дүрэмд фракцын тухай суулгах шаардлагатай юу?
-Намын үйл ажиллагааг дүрмээр л зохицуулна. Дүрэмд фракцын тухай оруулахыг эсэргүүцээгүй. Байж болно. Гэхдээ ямар хэлбэр, түвшин, асуудлаар яаж үйл ажиллагаа явуулахыг дүрэмд тодорхой заагаад өгчих хэрэгтэй.
-Жишээлбэл ямар асуудлаар фракц байж болох вэ?
-Боловсон хүчний бодлогоор фракц байж болно. Бас тодорхой асуудлаар фракц үйл ажиллагаа явуулж болохгүй гээд заагаад өгчихөж болно.
-Нам дөрвөн жил “лааз өшиглөх” хугацаандаа юу хийх хэрэгтэй вэ?
-Нам лааз өшиглөх гэж ярьж болохгүй л дээ. 2000 онд нам ганц гишүүнтэй байхад тодорхой хэмжээгээр үйл ажиллагаа явуулж байсан. Үр дүнд нь 2004 оны УИХ-ын сонгуулиар “Эх орон ардчилал” эвсэл 36 суудалтай болж байсан. Өнөөдөр тухайн үетэй харьцуулахад намын бүлэгтэй байгаа. Гэхдээ дараагийн сонгууль хүртэл нам дотооддоо хийх ажил их байна. Анхан шатны үүрүүдээсээ эхлээд хурлаа хийх хэрэгтэй. Бүх шатанд хурлаа хийж удирдлагуудаа сонгох ажлыг зохион байгуулах нь зөв. Нам тэр чигээрээ гудманд гарсан гэж ойлгож болохгүй. Шат, шатны хуралд манай намын гишүүд байгаа. Нам энэ хугацаанд нийгмийн дуу хоолой болж байх ёстой. Яаж улс орноо цааш авч явах бодлогоо тодорхойлох хэрэгтэй.
-АН-ын өвгөчүүд байр сууриа тавьж өгөхгүй байна гэсэн шүүмжлэл байдаг…
-“Чи хөгшин, эсвэл залуу тул яв” гэдэг үзэл улс төрд байдаггүй. Яг тийм бодлого хэзээ ч хэрэгжиж байгаагүй. Сонгогчдын саналыг залуу нь ч, хөгшин нь ч авдаг. Хуучингүй шинэ гэж байдаггүй. Намыг аваад явчих туршлагатай боловсон хүчин хангалттай бий. Миний дэмжиж байгаа нэг зүйл бол намын даргыг бүх гишүүдийн оролцоотойгоор сонгох. Бүлэг фракцаар биш, намын гишүүдээр даргаа сонгоно гэдэг бол маш зөв асуудал.
-Таны анхны даргаар сонсогдож байсан фракцгүй нам өнөөдөр фракцалж байна. Ямар ялгаа байна?
-Маш их ялгаа бий. Хүчтэй фракцлаад ирэхээр намын дүрэм, гишүүд, нийгэм, тэр бүү хэл улс орны хөгжил ч хамаагүй болоод нам гэдэг хэдэн фракцын тэргүүний мэдэлд орчихсон.
-Улс төрийн намд ямар өөрчлөлт оруулах шаардлагатай вэ?
-Намуудын тухай хууль хэтэрхий ерөнхий заалттай. Бүх намд фракц, санхүүжилтийн асуудал байгаа. Нэг мөр намуудын хуулиар шийдчих хэрэгтэй. Ингэвэл намууд нэг тоглоомын дүрмээр шударгаар тоглоно шүү дээ.
-1990 онд МоАН байгуулагдаж байхад Улсын бага хуралд хуулийн төсөл оруулахдаа Б.Галсандорж та хоёрын үгийг их сонсдог байсан. Одоо энэ уламжлал байна уу?
-Бараг л тасарсан даа. Одоогийн дүрмийн өөрчлөлтөөр хуульчдын бүлэг ч юм уу ямар нэгэн бүтэцтэй болох тухай яригдаж байгаа.
-Ёсчлоогүй гэсэн шалтгаанаар зарим хуулиуд хэрэгжихгүй байна?
-Нийгэмд маш чухал үүрэг гүйцэтгэх хуулиудыг зогсоосон. Батлагдаасай л гэж бодож байна.
-Та одоо ямар ажил хийж байна?
-Энгийн иргэдэд зориулсан хуулийн тайлбар маягийн ном бичиж байгаа.
-Хэзээ гарах вэ?
-Яг хэлж мэдэхгүй байна.
Х.Баттөгс