Түрүүч нь №272 (5537) дугаарт
Яруу найрагч Д.Нямсүрэн, Г.Мэнд-Ооёо, О.Дашбалбар, Ү.Хүрэлбаатар, Ж.Саруулбуян. 1980 он
Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Жүмпэрэлийн Саруулбуянтай хөөрөлдсөн ярилцлагын үргэлжлэлийг хүргэж байна.
-Таны уран бүтээлийн нөхөд чинь гэвэл мэдээж хамгийн түрүүнд “Гал”-ынхныг нэрлэнэ дээ?
-Яриад яахав. Миний “Гал”-ын нөхөд байгаагүй бол бидний хэн маань ч ганц нэгээрээ их хол явахгүй л байсан байх. Энэ онд дөчин жилийн ой тохиож байна. “Гал”-ын удирдагч Г.Мэнд-Ооёо, гишүүд Я.Баатар, Д.Цогт, Ү.Хүрэлбаатар, О.Дашбалбар, Д.Нямсүрэн, Б.Сундуй, Л.Мягмарсүрэн, Ж.Оюунцэцэг, Ц.Ойдов, Ш.Гүрбазар, А.Батешхан нар болно. Өнгөрсөн жил Саймон бидний наяад оны бүтээлүүдээс түүвэрлэн “Гал”-ынхны яруу найргийг англи хэлээр гаргасан. О.Дашбалбар, Д.Нямсүрэн хоёрыг бол монголчууд мэднэ. Б.Сундуй маань даанч наслаагүй. Жинхэнэ нуугьсан монгол шүлэгтэй намбалзсан алхаатай авьяасаар халгисан найрагч байлаа. Түүний минь дунд сургуульд байхдаа бичсэн “Нутаг” шүлгэнд хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзориг хожим сүүлд ая хийгээд дэлхийн буриадуудын хайртай сүлд дуу болгосон доо.
-О.Дашбалбар найрагч нэг биш шүлгээ танд зориулсан байдаг?
-Балбар бид хоёр “Гал”-ынхан дотроо амь, бид шүлэг зохиолынхоо сэдвийг уралдан бичдэг байлаа. Балбар надад лавтайяа арав гаруй шүлэг зориулан бичсэн нь ном, ботиудад нь үлджээ. Би нөхөртөө бараг л шүлэг зориулаагүй байх. Бурханд явахаас нь өмнө найзыгаа суулгаж байж усан будгаар хөргийг нь зурж, хол явсны нь дараа нэгэн таталбар дүр хийсэн нь мөнхжин дээр нь сийлэгдсэн, одоо хэвлэгдэж байгаа ном бүгдийн хавтсан дээр миний Балбарыгаа зурсан хажуу хөрөг гардаг. Таалал болсны нь дараа зураг урлалын зураачид түүний хөрөг дүрийг хийх үүрэг аваад “Бид Балбарыг зурж мэдэхгүй найзаар нь зуруул” гээд над руу илгээсэн юм. “Гал”-ынхандаа бүгдэд нь зориулж сайхан хөрөг бичсэн дээ. Мэнд-Ооёо, Мягмарсүрэн, Цогт, Ойдов нар маань надад олон сайхан шүлгээ зориулан бичсэн. Яруу найргийн сэтгэлийн их өглөгийг хариулахад бараг боломжгүй санагддаг юм. Түүнийг бид одоо биш дараа хожим ойлгоно байх.
Манай Цогт бол гайхалтай сэтгэгч, гал дөлтэй яруу найрагч, алтан гартай их авьяаслаг мэс засалч хүн. Тэр бидний ихэнхийг гэгээрүүлж, номын замд оруулаад тавьсан хүн. Морь уралдахад жижиг хүүхэдтэй морийг арай томхон нь хөтлөн авч эргүүлж тавьж өгдөг дөө. Цогтын гайхалтай номын сангаас бид сонгодгуудыг олж сонсч үзэж, Ван Гог, Поль Гоген, П.Пикассогийн уран бүтээлийг мэдэрч, дэлхийн яруу найргийн мөч чацыг ойлгож ухаарсан. Өөрийнх нь тархины “номын сан” бол хэмжихийн аргагүй. Д.Цогт, Л.Мягмарсүрэн бид гурвын анхны номыг их Б.Явуухулан хянан эрхэлж гаргаж өгсөн юм. “Гал”-ынхан бид бараг бүгдээрээ Явуу, Цэдэндорж, Түдэв нарын шавь. О.Дашбалбарыг Сүхбаатар аймгаас чемоданаа бариад Мэнд-Ооёогийнд буухад Түдэв, Цэдэндорж нар өлгийдөн авч Хотын эвлэлийн хороонд ажилд оруулан шүлэг зохиолыг нь дэмжиж байсан. Мэнд-Ооёо бол яах аргагүй бидний оюун санааны манлайлагч. Түүний яруу найргийг Монголын орчин үеийн яруу найргийн түүчээнүүдийн нэг гэдгийг бид өөрсдөө бүрэн хүлээн зөвшөөрч чадахгүй байгаа нь харамсалтай. Түүний яруу найраг дэлхийн хамгийн олон хэлээр орчуулагдсан. Олон хэлээр гарсан гэдгээр нь хэлээд ч байгаа юм биш. Түүний найргийг дэлхийн яруу найраг хүлээн зөвшөөрч анхаарч байгааг бид бас л мөчит дутуу ойлгодог. Энэ бол уншигчдад хамаатай зүйл биш, утга зохиолын хүрээнийхэнд л хамаатай. Түүний бүтээлийг Шведийн утга зохиолын академиас Нобелийн шагналд дэвшүүлчихсэн байхад бид баярлахын дээдээр баярлах учиртай. Энэ бол зөвхөн Мэнд-Ооёогийн бүтээлийг биш Монголын яруу найргийг анхаарч буйн хэрэг биз дээ.
-Танай нэгдлийн гишүүн нэртэй зураач Ойдовынхоо тухай яриач?
-Бид Галын дөл зураач, сийлбэрч, түүхч, жинхэнэ модернист яруу найрагч Ц.Ойдовынхоо зохиосон Төрийн сүлдийг Их хурлаар батлагдахад мөн ч их баярлаж байж билээ. Хүмүүс янз бүрээр хэлдэг. Их нуршуу, орчин үеийн биш хэллэгтэй, модон морь энэ тэр гэж, Төрийн сүлд бол Төрийн сүлд. Монголчууд Төрийн сүлдээ шинэчилье гэж шинэчлээд бүгдээр хэлэлцээд л баталсан. Гадаад орнуудын олон сүлдийг бид мэднэ. Манай сүлд бол бэлгэдлийн чанарт их сэтгэмж ухаан цогцлон сүлжилдсэн гүн утгын зангилаа байсан. Монгол зураачийн л бүтээж чадах гайхалтай бүтээл. Тэр гаднын сүлднүүдээс хичнээн илүү ур ухаан шингэснийг бид өөрсдөө л мэдрэх ёстой биз дээ. Түүнээс оройдоо шүтсэн шүтээнээ муухай, сайхан гэж өөлж өөнтөглөнө гэгч ёстой бурхнаа бургаасаар гуядахын үлгэр болно биз дээ. Энэ жил Ойдовын маань наяад онд бүтээсэн модернист яруу найраг, уран зургийн ном Америкийн утга зохиолын шилдэг орчуулгын бүтээлээр шалгаран хэвлэгдэв. Монголын утга зохиол судлаач, орчуулагч Саймон орчуулсан. Энэ чинь бидний оюун сэтгэлгээний авьяас билгийн ундарга хэвээр байгаагийн баяр бахдал биш гэж үү.
-Танай “Гал”-ын нэг эрхэм гишүүн, утга зохиол судлагч, яруу найрагч Я.Баатар анд чинь хаа байна. Сүүлийн үед хол алсад суугаа сурагтай?
-Ядамбатын Баатар минь гайхалтай ховор хүн. Тэр эрдэмтэн судлаач, зохиолч хүн. Сүүлийн арав гаруй жил холын Америкт амьдарч байна. Тэр хол нутагт өнө удаан суухдаа анд минь арван таван боть утга соёл, эртний судлалын ном бичиж хэвлүүллээ. Бидэнд илгээсэн. Монгол Улсад өнөөдөр Гэсэр, Жангараа судалдаг хүн үгүй болсон. Дамдинсүрэн гуайгаас хойш хэн Гэсэр судалж байна вэ гэвэл Я.Баатар. Тэр гуч, дөчин жилийн турш Гэсэрийн судлалаар ажиллаж хоёр боть, Явуугийн судлалаар боть ном, утга зохиолын ахмад үеийн төлөөлөгч Н.Наваан-Юндэн, С.Доржпалам, Д.Чимид нар гээд л бүгдийг ялгалгүй судлан нэгэн сэдэвт бүтээлүүд хэвлүүлсэн. Өөрийн шүлэг зохиолыг ч орхиогүй. Эх нутгаасаа, эмгэн буурал ээжээсээ хол сууж, элэг зүрхээ нутаг руугаа хандуулан байж энэ олон боть номоо бичсэнийг баатарлаг явдал гэхээс яахав. Түүний минь бие тийм ч сайн биш. Тэнд эмнэлгийн хяналтад хагас хэвтрийн дэглэмтэй байгаа хүн шүү. Бид бараг өдөр бүр ярилцдаг. Явуу багшийн их ойрын хамаатан. Биднийг их Явуугийн шавь нар болох дөт яруу замыг дурайтал гаргаж өгсөн хүн. Түүнээс тэр үед шүлэг оролддог хүн бүр л Явууд шавь орохыг хүсч зүтгэж байсан шүү дээ. Явуу бидний авьяасын хэлтэрхийг олж харсан учраас л биднийг тоосон байх.
-Танаас ганц нэг сонин асуулт асуумаар санагдаад явдаг юм. Та бол Хэнтийн уугуул хүн. Аймгийн төв чинь Чингис гэдэг нэртэй болсон. Үүнд ямар бодолтой байдаг вэ?
-Лав л өнгөрсөн зуунд болоогүй. Манай Хэнтий аймгийн төвийг Өндөрхаан гэж нэрлэдэг юм. Энэ нутаг Хан Хэнтий уулын аймаг. Өндөрхаан уулын хошуу гээд нэрлэнэ. Өндөрхаан хайрхан бол эрт үеэс тахилга тайлгатай, Чингис хааны болоод бусад хаад, Сэцэнханы түүхтэй нэн холбоотой, хаадын хаан гэсэн утга бүхий нэртэй их уулын нэрийг бид Өндөрхаан хотдоо өгсөн юм. Хаадын хаан болохоороо Чингис хааны дээд үетэй холбогдоно гэсэн үг. Нэг л өдөр манай аймгийн залуу удирдагчид гарч ирээд Өндөрхаан нэрийг нь авч хаяад Чингис хот гээд нэрлэчихсэн. Чингис хот гэх нэр бол үнэндээ Улаанбаатарын оронд болсон ч томдох л нэр. Аймгийн төв Чингис нэртэй байх нь Чингисдээ биш. Аймгийн шившиг юм. Үүнийг би тэр үед ч зохисгүй гэдгийг радио телевизээр хэлж байсан, огтонын дуу тэнгэрт хүрэхгүй. Хотын дарга байсан Э.Бат-Үүл Хэнтий аймгийн төвд Чингис гэдэг нэр ахадна, хуулийн дагуу биш гэж шүүмжилж байсан. Хотынхоо нэрийг Их хурлаар биш, ердөө л Аймгийн Иргэдийн хурлаараа өөрчилчихсөн улс. Ер нь байгаа юмыг байгаагаар нь байлгаад, бүтээн цогцлоох зүйлээ хиймээр. Нэр солих нь бүтээн байгуулалт юм уу. Сүхбаатарын талбайг Чингисийн талбай болгосноо хот Чингисийн сайхан шинэ талбай цогцоор нь байгуулчихсан гэж эндүүрээгүй л баймаар. Ард олон нэг ч удаа Чингисийн талбай гэж хэлээгүй. Одоо эргээд Сүхбаатарын талбай хэвээрээ болж байх шив. Маршалыг тахин шүтэж байсан үед Богдхан уулынхаа нэрийг сольж Чойбалсан уул болгосон. Тэр үед бараг нэг ч хүн Чойбалсан уул гэж амнаасаа гаргаагүй байх. Шашингүйн суртал ноёлж байх цагт Монгол Улс Богд нэртэй уулсынхаа нэрийг бүгдийг солихыг зорьж, шашин бурхны нэр орсон ардын дуунуудаа засч байсны эндүүг одоо ч бүрэн засаагүй л байна. Уул ухаа толгод, овоо тахилгынхаа нэрийг дураараа солиод байна гэдэг түүх гуйвах үндэс суурь нь болдог. Олон жилийн өмнө нэг удаа Нацагдоржийн Гүн Галуутай, Нүүрэнтэйн хөндийгөөр явж байхад нуурын хажууд буусан казах айлуудад буухад тэд нуурынхаа нэрийг казах нэрээр нэрлэчихсэн сууж байв. Ер нь Баян-Өлгийн казахууд Алтайн урианхайн соёлыг баллаж, шашин соёлын зөрчил явуулж байгааг хэн, хаана мэдэрч ойлгож байна. Соёлын ялгамж, шашны зан үйлийг төрөөс цэгцлэхгүй дураар нь тавьсаар байна. Америкт явж байхад сүрлэг их их уулсын нэр нь уугуул эзэд индианчуудын өгсөн нэрээр өдий хүртэл хадгалагдаж байна. Америкчууд уугуул иргэдийн соёлыг бүрэн гэхээр устгаж үгүй болгохдоо уул усны нэрийг нь солиогүй нь тэднийг хүндэтгэсэндээ биш л байх.
-Ингэхэд та Ажаагийнхаа төрсөн газар морин хөшөө босгосон байдаг. Тэнд чинь таны аав төрсөн болохоос, хурдан морь төрөөгүй биз дээ?
-Ажаагийн минь бие тааруу байлаа. Нэг удаа бид Бэрхэд ажаатайгаа байж байтал Ажаа, “Өнөөдөр, Мөнххаан ууландаа гарна, бас нэг газар очно, машинаа асаа” гэлээ. Ажаа, дүү бид гурав Бэрхээс уруудан Суварган хөндийгөөр давхиад Мөнххаан уулан дээрээ гарлаа. Тэр өдөр их хүйтэн салхитай, золтой л бие чилээдүү аавыгаа хийсгэчихсэнгүй. Дараа нь Нарантульяагийн зүүн хажууд очив. Эрт үед айл нутаглаж байсан байж магадгүй нэгэн газар зогсоод бид бууцгаалаа. Ажаа ийш тийшээ харж байгаад энүүхэн борлоод байгаа тэгшдүү газар манайх хаваржиж байхад Ажаа нь энд төрсөн юм. Мэдэж ав гэлээ. Өөр ч юм хэлсэнгүй. Чулуу ховортой газар учир эрж байж хэдэн чулуу овоолон овоо босгоод, нэг номын хавчуур байсан баймаар мод олж өмнө нь тавьж дээр нь идээ будаа өргөөд мордсон юм.
Ажааг бурхны оронд явснаас хойш би ажаагийнхаа төрсөн газар байн байн ирж сүү цагаа өргөөд ном уншихдаа энэ эрхэм газар би юу хийж болох вэ? Ямар нэг уяач өвгөний хөшөө гээд босголтой биш гэж их бодлоо. Гэтэл нэгэн шөнө Ажаа маань зүүдэнд орж ирээд; Ажаа нь хойт насандаа хурдан морь болж байгаад эгэж хүн болох юм. Миний хүү Ажаагийнхаа төрсөн газар морины толгой босгочих гэлээ. Би өглөө босоод ажаагийн төрсөн газар босгосон хөшөөний загвараа шууд гаргаад барималч С.Бадралыг дуудан бид хоёр морин хөшөөний загвар гаргаад зун очиж хөшөөгөө хийсэн. Морин наадам ч хийсэн. Би ажаагийнхаа төрсөн газар нь л очдог болохоос оршуулсан газар нь ер очдоггүй.
-Чингис хааны хүй цөглөсөн газрын тухай маргаан мэтгээнд оролцдог хүний нэг та гарцаагүй мөн дөө?
-Ер миний хаа газар явахдаа очиж хүндэтгэл үзүүлэх, судлан сонирхох дуртай зүйлийн нэг бол их хүмүүсийн мэндэлсэн газар. Тийм газар ер бусын авшиг шид оршсон байдаг. Чингис хааныхаа мэндэлсэн газрыг бид зэрэгцээ хоёр багийн нутагт энэ мөн, биш гэж булаацалдаж, элдэв хөшөө шав тавьж, хол ойрын амьтны толгойг эргүүлэх нь хэтдээ муу. Хэтдээ ч юу байхав, одоо ч муу үртэй. Үүнийг эрдэмтэн судлаачид эвлэлдэн нийлж нэгэн тийш болгох ёстой. Өндөр Гэгээн, Явуу багш гээд л их хүмүүсийн төрсөн газар руу зорьж очжээ. Мөн Бурхан багшийн мэндэлсэн газар руу зорьж яваад Катмандуд их газар хөдөлсөн сүйрэлд өртөж эгээ л ертөнцийн тоосонд орчихоогүй. Ус уух хоногийн тоо дуусаагүй байж. Эх нутаг минь, эцэг эх минь өршөөн их сүйрлээс гэтэлгэн авч үлдсэн юм. Таны энэ насны шүтээн юу вэ гэвэл би аугаа их Бурхан Халдун хайрхан гэж хэлнэ. Монгол төрийн тахилгат хайрхан. Үе үеийн Ерөнхийлөгч хүндэтгэн тахихад хамт явж оролцсон. Хайрхныхаа тухай ном ч бичсэн. Лувсаншарав ахайтай Бурхан Халдуны тухай томоохон дуу хийж ойн концертод нь дуулуулсан. Хүмүүст сайн хүргэж чадахгүй л байна. Цаг сайхан болж хөгжмийн зохиолч бүр, яруу найрагч бүр дуу бичиж, зураачид өөр өөрийн Бурхан Халдуныг сүндэрлүүлэн босгож байна. Би өөртөө Бурхан Халдунаа зурдаг, зураач нөхдөөрөө зуруулан зургаараа сольж авдаг. Уран зургийн цуглуулга ч бий. Гэхдээ тийм ч олон биш л дээ. Нэрт зураач Ц.Байды, Г.Дунбүрээ, С.Төгс-Оюун, С.Бадрал гээд нэлээд хэдэн зураачийн Бурхан Халдуныг зурсан бүтээл бий.
-Хэрлэнгийн хүү Хэрлэнгээ магтан дуулахаа хэнээр заалгав гэж. Бид хоёрын энэхүү хөөрөлдөөнд их мөрөн чинь орох учиртай байх?
-Орхигдуулбал эзэн савдаг нь гомдох ч юм бил үү. Би нэг биш номоо “Хэрлэнгийн ай” гэдэг нэрээр хэвлүүлсэн. Их Жанцанноров бид хоёр “Хэрлэнгийн ай” дуу, дуулал юм даа, зохион дуулуулж байна. Хэрлэн маань Монголын гол мөрнөөс хамгийн олон дуун өргөлтэй мөрөн юм шүү.
“Дээдлэн шүтвээс дэмбэрэлтэйеэ
Дэнж л сэрмүүн Хэрлэн минь
Тэнүүхэн талбайгаар урсана аа хө
Дэлхийн цээжнээ мишилзээд байх нь хө
Дэндүү эртний ерөөл юм гэнэ лээ
Хүүгээ алсад зориход
Дагаад мэлмэрсэн Хэрлэн минь
Хүрэн зүрхний үзүүрт
Дандаа уяатай Хэрлэн минь…” гээд л дуулдаг юм. Их сайхан бадрангуй мөртлөө уяралтай аялгуу бий.