“ГАРЬД МАГНАЙ” КИНОНЫ ДАЛАЙЦЭРЭНГИЙН ДҮРД ДУУ ОРУУЛЖЭЭ
Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Осорын Бат-Өлзийгийнд өнжихөөр өнгөрсөн бямба гаригт холбогдлоо. Тэрбээр “Манайх хуучин тээврийн товчооны хойд талын хоёрдугаар байранд байдаг юм. Манай байрны зүүн талд “Монгол даатгал” гэж компани бий. Би одоо Нисэхээс гэр лүүгээ явж байна” гэв. Хоёр талаасаа яг орцных нь үүдэнд таараад гэрт нь орлоо. Бидэнд түүний гэргий ардын жүжигчин С.Сарантуяа хаалга тайлж өгөөд “Бид уг нь зусландаа байгаа юм. Манай хүн сумо үзэх гээд өнөөдөр хот ороод ирлээ” гээд цай, хоол боллоо. Ойрд хөл нь жаахан өвдөөд гадуур гарахгүй байгаа аж. Харин О.Бат-Өлзий “Манай бөхчүүд бас овоо хө. Хоёр ч алт, бас мөнгөн медаль авчихлаа. Гэхдээ тийм сайхан спорт ордонтой байж карт уншдаггүй юм байна. Жаахан өлсөж байна шүү” гээд зурагтаа асаав. “Би нэг ийм л юм үздэг хүн” гээд SPS action суваг дээр тохирууллаа. Ерөөсөө спортын нэвтрүүлгүүд л үздэг гэнэ.
О.Бат-Өлзийгийн аав бол Монгол Улсын гавьяат жүжигчин У.Осор билээ. “Тунгалаг тамир” киноны Даржаа баатар, “Ичээнд нь” киноны Тоодгор, “Моторын дуу” киноны Найдангаас эхлээд “Ардын элч”, “Сэрэлт”, “Төгсгөл”, “Хүргэн хүү”, “Талын цуурай”, “Нөмрөг хадны цуурай”, “Манай аялгуу”, “Хүний мөр”, “Их замын эхэнд”, “Бушхүүгийн үлгэр” зэрэг зуу гаруй кино, жүжигт дүрээ мөнхөлсөн нэгэн. Мөнхүү “Усан дээр ассан гал”, “Цоодолын Цоорхой” зэрэг зохиол бичсэн байдаг. Тиймээс та наадмын өмнө гавьяат цол авч байхдаа аавынхаа талаар бодож байв уу гэхэд О.Бат-Өлзий “Тэгэлгүй яахав. Би чинь ерөөсөө л урлагийн гэр бүлд өссөн хүн. Аав хүүхдүүдээ бүгдийг нь урлагийн хүн болгосон доо. Тэрний нэг нь л би. Аав 1945 онд цэргээс халагдаад анх Бөмбөгөр ногоон театрт дагалдан жүжигчнээр орж байсан юм билээ.
1962 онд “Монгол кино” үйлдвэрт жүжгийн анги гэж нээгдэхэд драмын театраас М.Бадамгарав гуай, Д.Чимэд-Осор гуай, манай аав нар, Хүүхэлдэйн театраас Р.Дамдинбазар гуай, Төмөр замын соёлын ордноос Б.Дамчаа гуай зэрэг хүмүүс тэнд очиж орчуулгын киноны жүжигчин болсон. Тухайн цагт Оросын кинонуудыг аваад орчуулаад дуу оруулдаг байлаа. “Амьдрал нулимсанд дургүй”, “Ийм нэгэн явдал” гэх мэт кинонуудад үнэхээр мундаг дуу оруулсан байдаг шүү дээ. Аав маань бурхан болтлоо кино үйлдвэрт ажилласан даа. Аавынхаа дуу хоолойг би одоо ч гэсэн шүтэж биширч явдаг. Хуучны кинонуудаас аавын хоолой гарч ирэхэд аавтайгаа ярьчихсан юм шиг л болдог. Жүжигчин, уран бүтээлч хүний нэг сайхан зүйл энэ юм аа. Тухайн үед киноны дууг шөнө голцуу хийдэг байж. Одооны телевизийн кинонуудад дуу оруулдаг хүмүүс шиг текст харж байгаад дагаад уншчихдаггүй. Монгол текстийг яг айзмыг нь тааруулж аманд нь чихэж хийдэг байсан. Жүжигчдийн тоглолтыг огт алдагдуулахгүй, яг л монголоор яриад байгаа юм шиг байдаг шүү дээ. Бага байхдаа тэдний ажлыг очиж үзэх дуртай байлаа. Тиймээс ч би кинонд дуу хийх дуртай. Би өөрийнхөө эхний кинонуудыг дандаа сүүлд нь ам барьж хийдэг байсан шүү дээ. “Зүрхэнд шивнэсэн үг”, “Ноён солиот”, “Уулын Төмөр” кинонуудаа дандаа сүүлд нь ам барьж хийж байсан. Дараа нь дуун дээр ажиллахаар кино улам чанартай болдог. Муу тоглосон жүжигчин дуу хоолойгоор дээшээ явдаг. Хэтрүүлж тоглосныг дуу хоолойгоор дарж өгдөг” хэмээн хуучлав. Тэрбээр “Гарьд магнай” киноны Далайцэрэнгийн дууг оруулж байжээ. Энэ талаараа “Хүмүүс тэр болгон мэддэггүй юм. Далайцэрэнгийн дүрд тоглосон Д.Батдорж бол жүжигчин хүн биш байсан л даа.
Тиймээс дуугаа найруулагчийн санаанд тултал хийнэ гэж байхгүй шүү дээ. Далайцэрэнгийн дууг хийхийн тулд Ж.Бунтар гуай бас проб авч байлаа. Сүххуяг, Ц.Төмөрбаатар бид хэд очиж проб хийж байсан. Ам барьсныг найруулагч сонсож байгаад намайг сонгосон юм. Би одоо ч гадны кинонуудыг хуучных шиг дуу хийдэг болчихвол тэнд дуу хийх юмсан гэж боддог. Яг зураг авч байхад жүжигчин буруу үг хэлчихсэн байлаа гэхэд түүнийг текстээр нь засаад аманд нь яг чихэж тааруулна. Ална даа гэсэн байвал аварна даа гэж болгож болдог байхгүй юу” гэв. Ийнхүү хөөрөлдөж байтал Б.Тамирын ихрийн өрөөсөн Б.Сүндэръя, ач охин Т.Цэгц-Үжин нар нь орж ирлээ. Б.Сүндэръя “Таны бөх юу болов доо. Тэр Оросын бөхчүүд нь ч үнэхээр том биетэй лагс хүмүүс байна лээ шүү” гээд хэсэг зуур бөхийн сонин хачнаас ярилцав. Харин ач охин Цэгц-Үжин бол энэ гэрийн нар гэдэг нь илт. Өөрөө ч үүнийгээ мэддэг бололтой. Өвөөгөө татаж байгаад чихэнд нь үг хэлж байна. Эмээ, өвөөгийн дунд л гүйгээд байх. С.Сарантуяа гуай “Манай ач одоо зургаан настай, намар сургуульд орно” гэж товч танилцуулав. Басхүү нүүрэмгий талдаа хүүхэд юм. Намайг нэлээд сонирхож, нэр ус хүртэл асуугаад авлаа. О.Бат-Өлзий “Манай Тамирын охин шүү дээ. Аавынхаа найз нарын нэг л гэж бодоод байх шиг байна. Аав нь гадагшаа хэлээ сайжруулахаар явчихаад байгаа юм” гэв.
“ЗҮРХЭНД ШИВНЭСЭН ҮГ” КИНОГОО ХИЙХ САНААГ ОЛОН ЖИЛ СЭТГЭЛДЭЭ ТЭЭСЭН ДЭЭ
Энэ зуны хувьд тэднийхэн хөдөө гадаа явалгүй ажин түжин өнгөрүүлж байгаа гэнэ. Харин наадмын дараахан ойрхон Төв аймагт байх эгчийнх рүүгээ очоод иржээ. Зуслан дээрээ О.Бат-Өлзий “Маш нууц-2” киноныхоо зохиол дээр ажилласан шигээ нам гүм байгаа аж. Тэрбээр “Би Д.Норов гуайгаас зохиол авч хамтарч ажилладаг юм. Энэ удаа өөрөө бичиж үзье гэж бодсон. Бас нэлээд номын дуу сонсож байж зохиол бичих ажлаа эхлүүллээ. Энэ киногоо 2017 онд гаргахаар төлөвлөөд л ажиллаж байна” гэв. “Маш нууц-2” кино нь өмнөх киноны үргэлжлэл биш гэнэ. 1948 оны Байтаг богдын тулгаралтын тухай өгүүлэх кинонд 10 баатар хилчний тухай өгүүлэх юм байна. О.Бат-Өлзий өөрөө хил дээр алба хаасан хүний хувьд, мөнхүү хилчдийн амьдралыг харуулсан кино хийхсэн гэж бодож явсаар одоо шүүрч аваад байгаа нь энэ аж. Тэрбээр “Маш нууц”-ыг үзсэн хүмүүс хүүхдээ цэрэгт явуулахгүй гээд байдаг. Тэр бол 1970-аад онд нэг системтэй, жаахан дарангуйлагч диктатуртай үед болсон явдлаас сэдэвлэсэн уран сайхны кино. Гэтэл хүмүүс яг өнөөдөр ийм байдаг юм шиг бодоод байгаа юм. Цэрэгт очвол яг ингэдэг юм гэж ойлгож болохгүй. Зохиолч Төмөр-Очир “Олонд бүү хүргэ” гэдэг зохиолоо надад өгсөн юм. Гурван жил алба хаачихаад байхад нь нэг жил нэмчихэж байгаа юм. Хүн гэдэг амьтанг эрх чөлөөг зөрчихөд өөрийн эрхгүй эсэргүүцдэг. Зохиолын тэр нь л надад таалагдсан. Тийм эсэргүүцсэн залуучууд дарвивал юунд хүргэх вэ гэсэн санаа” гэв.
“Нар сарны зааг”, “Уулын Төмөр”, “Зүрхэнд шивнэсэн үг”, “Чиний эзгүйд” гэх мэт таны хийсэн кинонуудыг харж байхад нэлээд хүнд сэдэвтэй санагддаг юм гэхэд “Миний кино хүнд биш ээ. Жишээлбэл, “Ноён солиот” киноны эх зохиол нь Д.Норов гуайн “Паанаг” өгүүллэг. Тэр өгүүллэгийг та нар уншвал бүр аймар. Би түүнийг кино зохиол болгож хийлгэсэн. Яг Паанаг нь та нарын хэлдгээр хүнд кино болох байсан. Харин түүнээс солиотой болж нийгэмд амьдрахгүй бол хүлээж авахгүй байгаа талыг нь харж зохиолоо бичүүлсэн” гэж ярилаа. Тэрбээр мөн Солонгосын кино компанитай хамтарч “Хязгаар” гэж кино хийсэн нь олон улсын томоохон наадмуудад нэр дэвшсэн. Мөн “Гарц” гэж Хойд Солонгосоос дүрвэж ажил хийж байгаа хөлбөмбөгчний тухай Хятад, Монгол, Солонгосыг дамнаж зураг авалтаа хийсэн кино байдаг. Түүнийг Монголд зураг авалтаа хийх газар, жүжигчдийг нь олж өгөхөд хамтарч ажилласныг нь тэр болгон хүмүүс мэддэггүй. Тухайн кинон дээр гардаг хойд Солонгосын хэсэг нь Биокомбинат аж. О.Бат-Өлзий “Солонгосоос дахиад нэг кино хамтарч хийе гэж байгаад хойшлогдчих шиг боллоо” хэмээв. Түүний хамгийн их сэтгэлдээ удаан тээж шаналж хийсэн кино нь “Зүрхэнд шивнэсэн үг” аж. “Би өөрийгөө кино хийж чадна гэж боддоггүй байлаа. Тэгтэл нийгэм солигдсон тэр үед маш олон кино гарч эхэлсэн. Тэднийг үзэж байгаад кино гэж ингээд хийчихдэг юм бол би ч гэсэн чадах юм байна гээд л хийсэн дээ” гэж ярив.
“ХҮҮХЭД ЗАЛУУЧУУДЫН ТЕАТРТАЙ БАЙХ ЁСТОЙ ГЭДГИЙГ БИ ҮХЭН ҮХТЭЛЭЭ ЯРИНА”
Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цол олгосныг тэрбээр 1981-1997 он хүртэл улсын Хүүхэд, залуучуудын театрт ажилласан хугацаандаа ажилласан тайзны уран бүтээлүүдийг нь үнэлж олгосон гэж боддог аж. Театр нь хаагдсаны дараа мөн Буриадын театрын жүжигчидтэй хамтарч жүжигт тоглож явжээ. Тэгээд “Өнгөт инээд” хамтлагт орсон байна. Өдгөө “Шилдэг өнгө” нэртэй болсон тус хамтлаг ажил гарвал дууддаг гэнэ. Хошин шогийн хамтлагт байсан хүний хувьд тэр чиглэлийн кино яагаад хийдэггүй юм гэхэд “Инээдмийн төрөл хамгийн хэцүү. Бас хошин урлагт явж байхдаа анзаарахад манай үзэгчид үгэнд их хууртагддаг. Гудамжны юм уу, гаж үгийг хэд хэд хэлэхэд инээх жишээтэй. Уг нь уран бүтээлчид нийгмийнхээ урд нь орж явах ёстой. Гэтэл нийгэм өөрчлөгдсөнөөс хойш үзэгчдээ дагадаг болчихсон. Инээдмийн төрөл Монголд үнэхээр хөгжсөн. Түүнийг дагаж үзэгчид ирсэн. Ний нуугүй хэлэхэд эгзэгтэй мөчид драмын театрыг хүмүүс үзэхээ байсан шүү дээ. Одоо үзэгчид хошин шогоос урлаг гэдгийг харах гээд нэхэж эхлээд байна. Инээдэм дотроо олон янз. “Мөрөөдлийн театр” анх гарч ирэхдээ яг инээдмийн хоёр жүжиг хийхэд би их зөв юм гарч ирж байна гэж бодож байсан. Гэтэл бас буцаад үзэгчдээ дагах тал руу орчихлоо. Уг нь дагуулах ёстой гээд байгаа шүү дээ. Үзэгчдэд тэгж хэлбэл инээдэг гэдэг юмыг хөөгөөд байдаг болчих гээд байгаа юм” гэж байлаа.
Тэрбээр Хүүхэд залуучуудын театр байх ёстой гэж бодож явдаг аж. Тиймээс анх өдөлж, өндийсөн өдгөө ХААН банкны төв байранд буй театрынхаа тайзан дээр гавьяат цол авсныхаа дараа очиж мөргөжээ. Энэ талаараа “Хуучин хичнээн харааж ерөөдөг ч гэсэн социализмын үед хүүхдийн кино театр, жүжгийн театр, хүүхэлдэйн театртай байсан. Бүр хүүхдийн баримтат кино театр гэж байлаа. Одоо хүүхдэд за гэж хэлцгээе. Хүүхдийн эрхийг хамгаалъя гээд хүүхдийн тухай яриад матрын нулимс унагаад байдаг. Яг үнэндээ хүүхдүүдээ анхааръя гэвэл тархи, хүмүүжил, үзэж харах юманд нь л анхаарах хэрэгтэй. Манай театр байхгүй болсноор одоогийн дунд ангиас доош насны хүүхдүүд театр гэж мэдэхгүй болсон. Багаасаа театр үзээгүй хүн том болоод дуурь, драмын театрт очиж жүжиг үзэхгүй шүү дээ. Хүүхэлдэйн театр амиа тээгээд тасрахгүй байх шиг байна. Гэтэл хүүхэлдэйн театрыг миний ач охины үеийнхэн үзнэ. Тэрнээс дээш болохоор Хүүхэд, залуучуудын театрыг үзэх ёстой байдаг. “Дээвэр дээр суудаг Карлсон”, “Эрх гүнж”, “Буратино” гээд бас манай үндэсний мундаг зохиолууд байна. Дэлхийн сонгодгууд байхгүй болчихсон. Ингээд тасарчихаар хүүхдүүд драмын театрын сайхан сайхан жүжгүүдийг насанд хүрсэн хойноо үзэхгүй. Дуурийн театрт бол бүр очихгүй. Ёстой л нэг соёлтой, боловсролтой, гадаад дотоод явж театр үзсэн, бидний үед хүмүүжсэн хүмүүс дуурь үзэж байгаа. Тэгэхээр хүүхдийн театрыг алга болгосон нь асар том нүгэл. Энэ улстөрчид, төр барьж байгаа хүмүүс яагаад үүнийг одоо болтол бодож, ажиллаж, гараа хөдөлгөж болдоггүйг гайхаад байдаг юм. Хүүхэд залуучуудын театр гэж юм байх ёстой гэж би үхэн үхтэлээ л ярина. Хүүхдэд хэрэгтэй кино, жүжигт улсаас хөрөнгө хаях л хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол хүүхдүүд янаг амрагийн кино үзэж байна. Эсвэл Солонгосын янз бүрийн тархи толгой гэмтсэн юм харж байгаа. Урлаг, кино гэдэг чинь нөлөөтэй шүү дээ. Тиймээс үзэж байгаа зүйлээ л дуурайж эхэлнэ. Тиймээс залуучууд, хүүхдүүийн тухай монгол ахуйтай сайхан кино байх л ёстой” гэв.
САЙН ХҮРГЭН, МУУ ХҮРГЭН
Гавьяат О.Бат-Өлзийг хүмүүс сайн, муу хоёр хүргэний дүр бүтээснээр нь сайн мэддэг. “Гарын таван хуруу” кинонд аавдаа орхигдоод гэрээ авч яваа охинтой амьдрал зохиож, дүү нарт нь цүнх өгөх гээд хашаа давуулж шидсэн, номхон дөлгөөн залуугийн дүр байна. Тэр талаар “Дарханы театрын найруулагч Нямгаваа Ч.Лодойдамба гуайн зохиолоор “Гарын таван хуруу” кино хийхээр болсон гээд манай театр дээр ирлээ. Тэгээд бидний хэдэн залуучуудтай уулзаж байгаад намайг сонгосон юм билээ. Дараа нь дахиад Нямгаваа найруулагч өөрийнхөө хийсэн “Нандин эрдэнэ” кинонд намайг тоглуулсан. Кино гэдэг их хүчтэй шүү. Уулзаж танилцсан хүмүүс сүүлд нь “Чамайг ёстой хөгийн хүн шиг л бодоод байдаг байсан. Зүгээр л залуу юм байна шүү дээ” гэж ярих жишээтэй. Яагаад гэхээр үзсэн киноноос болоод л тийм сэтгэгдэл үлдчихэж гэнэ. “Нандин эрдэнэ” дээр бүтээсэн дүрээс болоод тэгж хараад байсан хэрэг л дээ” хэмээв. Таныг чинь их сайхан залуу байсан гэх юм билээ гэхэд “Олон л сайхан залуус байсан. Манай Сүххуяг, Төмөрбаатар гээд нэрлэвэл зөндөө шүү дээ” гэлээ.
ЦЭРЭГТ БАЙХДАА ЗУРГИЙГ НЬ ХАРСАН ХӨӨРХӨН ОХИНТОЙГОО ГЭР БҮЛ БОЛЖЭЭ
Гэр бүлийнхээ хүнтэй хэрхэн учирч байсныг нь яриулах гэж нэлээд юм болов. “Бид хоёр энэ тухайгаа зөндөө л ярьдаг байсан” гээд цааргалаад байдаг. О.Бат-Өлзий урд хил дээр алба хаажээ. Ингэхдээ заставынхаа холбоочин байж. Холбоочин учраас сумын төвөөс шуудангаар ирсэн бүх л сонин, захидал түүний гараар орно. “Улаан-Од”, “Хилийн манаа” сонинуудыг цэргүүдэд хуваарилж уншуулдаг байж. Мөнхүү захиа тараана. Ингэхдээ самбар дээр зүрх, тулга зэргийг өнгө ялгаж зурсан хүснэгттэй. Нэг байлдагчид найз охиноос нь захидал ирвэл зүрхний зурагны ард байлдагч тэр гээд тэмдэглэдэг. Ар гэрээс захидал ирвэл тулганы зурагны ард тэмдэг тавьдаг байж. Нэг удаа сонин дээр Оросын алдарт найруулагч Василий Ордынский, найруулагч Б.Сумхүү хоёрын хамтарч хийж буй “Говь хянганд тулалдсан нь” гэдэг киноны зураг авч байгаа талаар гарсан байж. Тэр кинонд сувилагчийн дүрд тоглож байгаа оюутан С.Сарантуяа гээд хөөрхөн охины зураг гарчихсан байжээ. Түүнийг хайчилж аваад холбооныхоо станц дээр наачихсан гэнэ. Энэ талаараа “Хөөрхөн цэрэг хувцастай сувилагчийн зураг байсан юм. Би өөрөө цэрэг байсан болохоор таалагдсан ч байх. Залуу цагийн юм байжээ. Манай цэргүүд орж ирээд энэ эмэгтэй хэн юм гэхээр би тоглоомоор ямар ч бодож санасан юм байхгүй энэ миний эхнэр болох хүн гэж хэлдэг байлаа. Тэгээд цэргээс халагдаад Хүүхэд, залуучуудын театрт орсон жилээ шинэ жилээр үндэсний телевизийн “Баярын мишээл”-ийг хөтлөх юм боллоо. Найруулагч Б.Бадрууган хөтлөгч хэрэгтэй гээд манай театрт ирээд “Чамайг эрэгтэй хөтлөгчөөр авна. Эмэгтэй хөтлөгч нь драмын театрын хүн байгаа” гэчихээд яваад өгсөн. Тэгээд нэвтрүүлгийнхээ орой үгээ цээжлээд бэлдэж байтал манай хүн ирж байсан юм. Тэгж л танилцаж байжээ. Ингээд гурван хүүхдийн эцэг, эх болоод сайхан амьдарлаа. Том хүү маань Америкт гэр бүлээрээ амьдарч байгаа. Энд хүү, охин, ач охинтойгоо амьдарч байна даа” хэмээв.
ТЕАТРЫН ДАГАЛДАНГААС ЖҮЖИГЧИН БОЛСОН ЗАМ
Тэрбээр зургадугаар арван жилийн сургуулийг төгсчээ. Сургуульд байхдаа бусад хөвгүүдийн адил л сахилгагүйтэх үедээ сахилгагүйтдэг нэгэн байсан гэнэ. “Би 50 мянгатад өссөн. Тэр үед 40, 50, 120, 220 мянгат, Мах комбинат, 500 айл гээд хүүхдүүд хуваагддаг байсан. Гэхдээ хорлонтой биш ээ. Байр болгонд атамантай. Би жишээлбэл 50 мянгатын хүүхэд болохоор 120 мянгатаар явж байвал тэндхийн атаман хүүхдүүдэд баригдана. Халаасаа нэгжүүлээд хорин мөнгөө дээрэмдүүлээд нэг өшиглүүлээд гүйгээд явна шүү дээ” гээд инээв. Сургуулиа төгсөөд урлагийн сургуулийн жүжигчний ангид шалгалт өгсөн ч тэнцээгүй байна. Харин аав нь “Миний хүү цэрэгт яв. Цэрэг гэдэг чинь амьдрал. Амьдрал үзэх хэрэгтэй” гээд цэрэгт мордуулжээ. Халагдаж ирсний дараа Хүүхэд, залуучуудын театрт дагалдан жүжигчнээр шалгуулж оруулж байсан аж. Энэ тухайгаа “Би жинхэнэ мундаг жүжигчдийн хувцсыг зөөж, тайзыг нь засч практик дээр суралцсан даа. Мөн манай театрын утга зохиолын эрхлэгч Одончимэг гээд боловсролтой эгч байсан. “Боролдой” Мягмар ахын эхнэр шүү дээ. Бидэнд орос хэл, театрын түүх, дэлхийн түүх, гоо зүй заана. Дээд сургуульд сурснаас илүү их юм театраас олгосон. Ганц би биш олон залуучууд байсан. Тухайлбал, гавьяат жүжигчин Лувсан гуайн хүү Нямсүрэнгээс эхлээд Туяа, Буянгэрэл гээд сайхан жүжигчид тэр театрын дагалдангаар явж байж. Соёлын яамны мэргэжлийн комисс гэж дандаа театр урлагийн томчууд ирж биднийг шалгадаг. Бүх талаар шалгаж байгаад мэргэжлийн үнэмлэх өгдөг. Ингэж л би мэргэжлийн үнэмлэх авсан хүн” хэмээн хуучлав. Ийнхүү хөөрөлдсөөр нэг мэдэхэд шөнө дунд голлох дөхжээ. О.Бат-Өлзий ах ач охиноо дагуулан салхилахаар цугтаа гарлаа. Улмаар онгорхой дэлгүүр олж Цэгц-Үжинд зайрмаг авч өгөх болсноор бидний зам салсан юм.
Ж.БАЯРСАЙХАН