Энэ амьтны тухай үлгэр домог яригдаад зогсохгүй сүүлийн үед баримтат, хүүхэлдэйн, танин мэдэхүйн чиглэлээр олон кино, судалгааны ном гарч байна. Хүүхдүүдийн мэдэх “Араатны хаан арслан” хүүхэлдэйн кинонд энэ амьтан сэргэлэн, үнэнчээр дүрслэгдсэнээр хүүхэд, багачуудын төдийгүй томчуулын найз болж чадсан гэнэ. Энэ бяцхан амьтан Африк тивийн өмнөд хэсэгт цөлөрхөг нутагтай Чад, Ангол, Намиби, Ботсвани, Замби, Зимбабве улсад элбэг тааралдана. Тус бүсийн оршин суугчид сурикатог гаршуулах нь элбэг. Учир нь эдгээр амьтад нь могой, янз бүрийн хорт амьтныг устгахдаа гарамгай. Африкийн өмнөд хэсэгт орших улс орны ард түмэн энэ амьтныг элдэв аюул, тэд дотроо сарны хилэгнэлээс хамгаалдаг гэж үзнэ. Хойд хоёр хөл дээрээ зогсон эргэн тойрноо харна. Энэ үед түүний арьс алтан өнгөөр гялалздаг тул түүнийг “Нарны бурхан” гэж ярилцах нь бий.
Сурикато урт хамар, хөл, сүүлтэй. Түүний онцлог нь урд хөлний хумс. Урт, бат бөх хумсаараа газар доогуур хэдэн метр хонгил ухахаас гадна жижиг амьтдыг барьж өөрийгөө болон бусдыг хялбархан хооллоно. Сурикатогийн нийт биеийн урт 50-60 см. Түүнээс 17-25 см нь сүүл. Нас бие гүйцсэн сурикатогийн сүүл 0.6-1.2 кг жинтэй. Жил амьдарсан сурикатог нас бие гүйцсэн гэж үзнэ. Тэдний амьдралын дундаж нас 10 орчим жил. Хөлийн үзүүр нь хар, энгэрийн арьс нь цайвардуу. Харин хүзүү, хошуу, дагз хэсгээр алаг тарлан өнгөтэй. Сурикатогийн бусад амьтнаас давуу тал нь хорт могойтой тэмцэх чадвар. Тэд хорт могойн хэлнээс маш чадмагаар бултаж, могойг устгаж чадна. Түүгээр ч зогсохгүй хэвлээр явагч, өөрөөсөө том биетэй олон амьтныг барьж иднэ. Зарим тайлбарт түүнийг хоолны ямар нэгэн сонголт байхгүй. Өөр рүүгээ дайрсан болон барьсан бүхнээ иддэг гэж тэмдэглэжээ. Гэхдээ тэр дан махчин амьтан биш. Бие багатай тул модны уг, үндсийг иднэ.
Сүргээрээ амьдардаг сурикато олон төрлийн идэшт амьтнаас ялгаатай. Тэд өөрийн гэсэн газрыг эзэмшдэг. Сүргээр амьдрах гэдэг нь 19-25 сурикатог хэлнэ. Энэ нь гурван ам бүл. Бүлүүд хоноглох, аюулаас хамгаалахдаа хурц хумсаараа нэг метр хүртэл гүнтэй нүхэн гэр бэлдэнэ. Өөр бүлийн гэрт хэн нэг нь орох нь ноцтой маргаан үүсгэх шалтаг болдог гэж үздэг боловч эв хамтыг эрхэмлэдэг сүрэгт энэ нь буруу дүгнэлт гэж зарим эрдэмтэд үздэг.
Тэд үүнийгээ нотлохдоо “Нүхэн гэр бол зөвхөн хавьтах газар биш. Аюул тохиолдоход амиа аврах гарц. Эв хамтын нийгэмд нэг нь үхэх гэж байхад нөгөө нь гэрээ харамлаж болохгүй биз дээ” хэмээн хошигнодог гэнэ. Тэдний амьдралын хэв маяг маш хялбар. Нар мандах цагаар сэрцгээж ноохойгоо элснээс цэвэрлэнэ. Дараа нь хооллоно. Хоолонд гарахдаа эзэмшлийн газраа жагсах маягаар сөөм газар үлдээхгүй самнана. Өөрийн газар өмнөх хоолны цагаас хойш орж ирсэн жижиг амьтан шавьжийг газар дээр, доороос олж ходоодоо дүүргэдэг. Үдийн халуунаар сүүдэр бараадаж амарна. Дараа нь дахин хооллож, нар шингэхээс өмнө ноохойдоо орж амарна. Идэш хоол сайтай, элдэв аюулгүй газар бол тэдний амьдралын цаг нар удаан хугацаагаар тогтмол үргэлжилдэг. Сонирхолтой нь хооллох цагаар гэр бүлийн 2-3 гишүүн элдэв аюулаас сэргийлэн харуулд гарна. Ингэснээр гэр бүлээрээ амгалан тайван хооллох нөхцөл бүрддэг аж. Гэхдээ энэ заншилд муу тал бий. Өдөр бүр бөөнөөрөө эзэмшил газартаа ан хийх нь хүнсний хомсдолд ороод зогсохгүй, хөрс эргэсэн газар нь шинээр идэш ирэхгүй байх аюултай. Тиймээс тэд заримдаа хоёр км аялал хийж шинэ бүсээ тогтооно. Нүүдэллэх үед өөр сурикатогийн эзэмшилд нэвтэрч багагүй хэмжээний дайн үүсдэг байна. Энэ дайнд хэн илүү хамтарч тэмцсэн нь ялах ба багадаа л нэг сурикато амиа алдана.
Тулаанаас өмнө тэд зэрэгцэн зогсож, сүүлээ шарван дайснаа айлгах тактик хэрэгжүүлнэ. Зарим тохиолдолд бүл муутай сүрэг дайсагнахаас зайлсхийж газар нутгаа найр тавин өгдөг. Харамсалтай нь ингэлээ гээд ялагч сүрэг газрын эзэн сүрэгтэй хамтран амьдрахгүй. Нутгаа алдсан сүрэг шинэ эзэмшил хайж цааш нүүдэллэнэ. Гэхдээ айдсаас болж нутгаа алддаг сүрэг маш ховор. Ихэнхдээ тулаанд ялагдаж хэн нэг нь амиа алдсанаар газрын тэмцэл төгсөнө.
Саяхан эрдэмтэд их сонин үзэгдэл олж мэдсэн гэнэ. Сүргүүд тэмцэхдээ 1-2 сурикатог дайны талбар харагдахаар газар тусад нь зогсооно. Тэдгээр дайснууд хажуугаас, дээрээс, ойроос, холоос гэх мэт дохионы хэлийг багаасаа сурсан сурикатонууд байдаг аж. Сурикато нэг нас хүрмэгц бэлгийн харьцаанд орно. Жилд дөрвөн удаа төрөх чадвартай. Нэг удаа төрөхдөө долоо хүртэл үр төрүүлдэг аж. Үрсээ 77 хоног тээгээд л гаргачихна. Үр нь 25-36 гр жинтэй төрж, 14 хоноод нүдээ нээнэ. 7-9 сар сүүгээр хооллоно. Харин ноохойгоос 21 хоног болж байж гарах эрхтэй. Сурикато хүүхдүүддээ ан хийхийг бараг зааж өгөхгүй. Тэд зөн совингоороо эсвэл эцэг, эхээ харах маягаар амьдрах чадварт суралцана. Тэдний хамгийн эхний сурдаг ан нь Африкийн өмнөд хэсэгт түгээмэл байдаг хорт могой, аалз, хавч. Учир үр төлөө багаас нь эцэг, эх нь тэднийг дээрх хортнуудаас хамгаална. Энэ амьтдыг агнах нь нүдээ нээхээс эхлэн үр төлд нь танил зураг болж үлдэнэ. Харин хооллох алхмыг эцэг, эх шат дараатайгаар хэрэгжүүлдэг гэнэ. Эхний хэд хоногт сүүгээр, улмаар үхсэн жижиг амьтад авчирч идүүлнэ. Арай түрүүнд төрсөн төлүүд амьд жижиг биетүүдийг авчирч мэдээ орсон төлүүдэд идүүлнэ. Улмаар төлүүд том, багагүй хоолоо олж иднэ. Сонирхолтой нь ах, эгч нар ан хийж байхад аав, ээж нар тэр бүү хэл насанд хүрсэн сурикатонууд харж зогсох боловч ямар нэгэн туслах, хамгаалах арга хэмжээ авахгүй. Гэр бүлийн дунд хааяа дайн гарна. Тэр Ах, эгч нар дүүгээ шоглохоос үүднэ. Энэ дайн яаж ч төгссөн хүүхдүүд хоорондоо өсөрхөх явдалд хүргэх ёсгүй.
Зарим эх сурвалж энэ амьтныг өлсөхөөрөө ихээхэн догширч гэр бүлдээ аюул тарьдаг гэж бичжээ. Гэхдээ үүнийгээ баталж чадаагүй аж. Маш бага судлагдсан энэ амьтны талаар багагүй маргаан мэргэжилтнүүдийн дунд байдаг гэнэ. Нэг хэсэг нь өлссөнөөс биш газар нутгийнтулаанд дайснаа нухдаг гэж үзэж байхад нөгөө хэсэг нь судалгаанд баригдахгүй байгаа болохоос хардалтаас болж гэр бүлээ хөнөөдөг байх магадлалтай гэж үздэг. Мөн зарим судлаач нэг их зориг, зүрхтэй амьтан биш. Зүгээр л жижиг биетэй амьтдад хумсны хүчийг мэдрүүлдэг гэнэ. Харин эсэргүүцэгч тал нь хорт могой аалз, хавч руу дайрч хөнөөдөг ийм жижиг амьтан манай гаригт байхгүй гэж мэтгэнэ. Энэ амьтныг судлаачид судлахыг хүсээгүй эсвэл мэдээгүйдээ өнөөг хүрсэн биш аж.
Цөлөрхөг, хадархаг байгалийн нэлээн ширүүн нөхцөлд амьдардаг нь судалгааны ажлыг явуулахад хүнд байдаг. Мөн хэт хөнөөлтэй хорт шавьжтай бүсэд амьдардаг тул цөөнгүй судлаач энэ амьтны хойноос явж байгаад амиа алджээ. Гаршуулсан сурикатогийн хувьд чамгүй судлагдсан гэж үздэг ч, гаршуулаагүй сурикатог судалж байж жинхэнэ мөн чанарыг мэднэ гэж эрдэмтэд үздэг юм байна. Бас нэг сонирхолтой мэдээлэл бол гаршуулсан сурикато хорт амьтныг барих чадвараа алдсан тохиолдол гарсан. Энэ нь сурикато амьдрах чадвараа алдаж байгаа нэг хэлбэр гэж үзсэн бол нөгөө хэсэг нь ядарч, өвчилсөн сурикато л хорт шавьжинд бариулахаас удам генид өөрчлөлт орох болоогүй гэж үзэж байна. Энэ мэтчилэн цаашдаа эрдэмтэд маргах томоохон сэдэв.
Дэлхийн олон оронд тархсан энэ амьтан сүүлийн жилүүдэд эрс ховордсон тул байгаль хамгаалах сангууд хамгаалалтад авах талаар ихээхэн санаачилгатай ажиллаж эхэлсэн байна.
Х.БАТТӨГС