“Жамаараа яваа ертөнц гэж хэн ч билээ хэлсэн санагдана
Жаахан зог тусаад бодвол тийм ч бас биш юм аа…” гэх мөр МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч, Б.Баттулгын нэгэн шүлэгт бий. Нээрээ л бид жаахан анхаарлаа төвлөрүүлээд нухацтайхан бодоод үзвэл нэг л биш санагдана гээч. Жишээлбэл, Монголын кино урлагийн өнөөгийн төрх байдлыг аваад үзье л дээ. Шил шилээ даран нээлтээ хийж буй кинонуудын олонх нь алиалж марзганасан, авгай хүүхэн болж зүсээ хувиргаад хүн инээлгэх гэж дөнгөө ядсан, эсвэл нэг аахар шаахар юмны хойноос хөөцөлдсөн, бүтэлгүйтсэн, буруу тийшээ эргэсэн, эмгэнэсэн, элэглэсэн төдий арилжааны кинонууд байх юм. Ажил, гэрийн хооронд шогшиж явдаг зарим маань хааяа нэг толгойгоо сэргээе гэхээр үзсэн киноны улиг болсон царайнууд л нэг камераас нөгөө камерын өмнүүр гүйж яваа харагдана. Их адаггүй ийм хутгалдаан, тиймхэн зохиол, арга ядсан харилцан яриатай кинонуудаас ямар гээчийн дүр нь “Гажиг Гармаа”, эсвэл “Ягаан Гажид” бүр “Итгэлт баян”, “Цахиур Төмөр”, магадгүй “Молом” наашлуулбал “Ноён солиот” шиг ард түмний сэтгэлд үлдэх юм бэ?
“Гажиг Гармаа” гэснээс өнөө бидний сэтгэл зүрхэнд хоногшин үлдсэн, үзэх тусам баясал ухаарал хайрладаг “Өнөр бүл” киног эдүгээчлэн өөрчилж бүтээсэн “Өнөр бүл өнөө цагт” хэмээх кино сарын өмнө дуулиан шуугиантай нээлтээ хийж медиа урлагийн зах зээлд өрсөлдөх болов.
Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Д.Дожоодоржийн зохиол, төрийн шагналт, ардын жүжигчин, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Д.Жигжидийн найруулгаар 1980 онд анх үзэгчдийн хүртээл болсон “Өнөр бүл” киног өнөө үед хэрхэн таацуулсныг нь зорьж үзлээ. Үзэхээсээ өмнө цахим ертөнцөөс үзэгчдийн сэтгэгдлийг тандахад “Үзсэн нь үзээгүйдээ атаархмаар кино байна лээ” гэх хэн нэгний жигтэй сэтгэгдэл анхааралд торсон болоод ч тэр үү киноны кадр, шилжилт нэг бүрийг нь нэгжиж үзлээ. Нэгэнт хэрэг болгож үзсэнийх өнөө ба “өнө эртний” хоёр “Өнөр бүл” киноны харьцуулалт, ажиглалт, зарим нэг санаа оноогоо хэлье гэж бодлоо.
Өнөө цагийн Гармаагийн дүрд Д.Баттөмөр (банш Батаа), Цэрмаад “Боловсрол суваг” телевизийн сэтгүүлч Б.Болормаа, Чоймбол даргад гавьяат жүжигчин Г.Мягмарнаран нар тогложээ. Харин туслах дүрүүдэд Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ш.Гүрбазараас бусад нь шинэ хүмүүс тоглосон байв.
ӨНӨӨ ЦАГЫН “ҮНСГЭЛЖИН” ЦЭРМАА
“Өнөр бүл” кино эхлэхдээ 1980-аад оны хотын сэлүүхэн гудмаар “сунадаг улаан” автобус жирийлгэж давхисаар буудал дээр зогсоход Гармаа, Цэрмаа хоёр нэг автобуснаас цувран буух үед Цэрмаа замын хашлаганд өрөөсөн шаахайныхаа өсгийг хуга цохичихдог билээ. Тэгтэл найрсаг тусч зантай Гармаа гутлынх нь өсгийг тогтоож өгөхөөр үйлдвэр рүүгээ дагуулан явдаг шүү дээ. Тэгвэл өнөө үеийн Гармаа мопед унасан маадгар эр хотын гудмаар давхиж яваад Цэрмааг харуутаа ухаан мэдрэлээ алдан жолоогоо ч мартаж орхив. Зам тээврийн ихэнх осол хүүхэн харж ухаанаа тавьсан залуусаас болдог гэдэг үнэний ортой дог шүү. Бодвол нөгөө анхны харцаар дурлана гэдэг нь болж байх шиг. Хөөрхий Цэрмааг золтой л дайрчихсангүй мопедтойгоо хажуу тийш ханаран унаж, нэг ёсондоо тэнд аваар гаргав. Харин Цэрмаа амжиж замаас нь зайлах үедээ өрөөсөн гутлынхаа өсгийг мулт гишгэчихсэн бололтой. Замын түгжээнд гацахгүй гэхдээ мопет хөлөглөн давхидаг Гармаа юу ч болоогүй юм шиг босч ирээд Цэрмаагийн гутлыг янзалж өгөхөөр үйлдвэр рүүгээ авч давхина. Кино зохиолч Дожоодорж гуайн уг зохиолын онцлог нь хүний сэтгэлд хүрсэн амьд харилцан яриатай, өрнөл ихтэй нь киног улам чимж өгдөг. Эдүгээчилсэн “Өнөр бүл” киноны зохиолч гэгдэх Т.Номуунзул үндсэн зохиолынх нь үг хэллэгийг нэг их өөрчлөөгүй нь сайн хэрэг. Зохиолын ерөнхий шугам яг л хэвээрээ байна. Тэгэхээр тэр бүсгүй Д.Дожоодорж гуайн нэрийн араас өөрийнхөө нэрийг зохиогч гэж хавчуулах хэрэг байсан юм уу даа гэж бодогдов.
Хүмүүс мэднэ дээ. Гармаа, Цэрмаагийн гутлын өсгийг янзалж байхад жүжигчин Карма, Чоймбол дарга нь Гармааг дуудуулсныг хэлж, эмэгтэй хүний гутал засаад завгүй зогсоо Гармааг хараад “Ээ чааваас даа, ганц урдаа барьдаг засварчинд маань очиж очиж хөл нүцгэн хүүхэн тааралдаа юу, бүтэн гуталтай юм олдсонгүй юу” гээд инээлддэг хэсгийг. Өнөө цагийн Гармаа ч бас ажлынхаа хүүхэнтэй ийм нэгэн хөнгөн хөгжөөн өрнүүлэх нь үзэгчдийг пирхийтэл нь инээлгэж орхив. Тэгээд Чоймбол дарга Гармааг өрөөндөө дуудан элдвийг ярьж уяад л, нөгөөх нь хүлээж буй хүүхэн рүүгээ яараад л. Тэр хурц зөрчлүүд нь зохиолд амьд хэвээрээ болохоор “Өнөр бүл өнөө цагт” ч бас хар аяндаа хөгжил хөөртэй, үзүүштэй болоод ирж байна. Гармаа Чоймбол даргын өрөөнөөс зугтах нь холгүй гүйж гарвал Цэрмаа яг таксинд сууж таардаг даа. Хуучин кинон дээр бол Гармаа таксиг дагаж гүйсээр байгаад Цэрмаад гутлыг нь өгч амждаг юм. Харин өнөө цагийн Цэрмаа дүлий дүмбэ суусаар, Гармаа бахардах нь холгүй гүйсээр байвч гутлаа өгч авалцаж чадсангүй. Цэрмаа, цагийн зүүтэй уралдан үдэшлэгээс арилаад өгдөг Үнсгэлжин шиг л алга болов.
“ӨНӨРЖҮҮЛЭХ” БУЮУ УЛАМ АХИУЛАХ САНААЧИЛГА
Гутлыг нь өгч, нэрийг нь ч мэдэж чадаагүй Гармаа гуниглангуй таксидаж явтал замд нь нэг жаахан охин уут торондоо түүртчихсэн такси барих гэж ядаж байгаа харагдана. Гармаа охиныг таксиндаа суулгаад эмнэлэг рүү хүргэж өгөв. Тэгтэл охин таксинаас буугаад явж байснаа, таварцаглаж унахад нөгөө л тусч сайхан сэтгэлээрээ охиныг эмнэлэг рүү нь оруулж өгөхөөр болов. Уг нь мань хүн амралтанд явж байгаа ухаантай. Төрөх эмнэлэг рүү орж Алимаа бүсгүйг дуудуулахад төд удалгүй гурван ихэр хүүхэдтэй, нярай биетэй, бээлийн чинээ охиноос өөр хань бүлгүй эмэгтэй гараад ирэх нь тэр. Ингээд тусч сайхан сэтгэлтэй Гармаа амралтанд явах унаанаасаа нэг мөр хоцрохоор болов. Энэ үед “Тийм” сэтгүүлийн (Уг нь “Тойм” сэтгүүлийн далд реклам юм шиг байгаа юм) зурагчин хүүхэн “Өнөр бүл”-ийн судалбар зураг авч орхих нь тэр. Хуучин кинонд СГЗ Ш.Гүрбазар талхнаасаа салахаа шахсан будлиу зурагчны дүрд тоглодог бол энэ удаад өөрөө сэтгүүлийн эрхлэгч болж хуучин дүрээ загнаж үзэв.
Ер нь “Өнөр бүл өнөө цагт” кино бүхэлдээ хуучныхаасаа нэг байтугай нэлээд хэдэн шатаар ахиу обьект, техник хэрэгсэл, машин тэрэг ашиглая, аархъя, хөрөнгөөр зодъё гэж бодсон шиг байгаа юм. Тухайлбал, Чоймбол даргын унадаг “микро”-г ландаар сольж, нохой явган, гахай нүцгэн Гармааг мопедтой болгож, кондуктор Цэрмааг онгоцны үйлчлэгч, амралтын газрыг өндөр зэрэглэлийн амралт сувиллын баазаар сольжээ. Бүр хоёр ихэр хүүхэд цөөхөн санагдахаар нь гурван ихэр болгон өөрчилжээ. Тэр ч байтугай нөгөө сайхан киног чинь зөндөө их рекламжуулчихсан байх юм. Teso, MIAT-ийн далд сурталчилгаа ямар ч залхмаар их гардаг юм бэ дээ. Чоймбол даргын удирддаг үйлдвэр хуучны кинондоо юуны үйлдвэр болох нь яг таг мэдэгдэхгүй л байдаг. Тэгвэл өнөө цагийн Чоймбол даргын удирдах үйлдвэр нь “Teso” групп юм байх аа. Тэгээд л кадр болгоноор сүү тараг, туг логогоо рекламдаастай. Ингэж ард түмний сэтгэлд мөнхөрсөн сайхан киног арилжаа сурталчилгаатай хольж хутгах хэрэг байсан юм болов уу даа. Амралтын газрын дарга муухай Пүрэв гуайн тоглодог дүрд Л.Дэмидбаатар тоглосон нь ахиулах санаачилгаасаа дутчихсан дүр болсныг хэлэх хэрэгтэй байх. Тухайлбал, амралтын газрын эзэн муухай Пүрэв гуай Гармааг гахайн тоорой шиг бөөрөнхий юм болгоод явуулна гэж Чоймбол даргад бүлтэрснийхээ дараа туслах Дамбийгаа дуудан учирлахдаа “Тэр Гармаа чинь шинийг санаачлагч, таван жилийн гавшгайч, Эвлэлийн Төв Хорооны алтан медальтай, бас тэгээд дээшээ суга дэвшиж магадгүй бузар лут амьтан гэнэ” гэж хэлдэггүй юу. Тэгтэл Л.Дэмидбаатар “айхтар чөтгөр” гэх төдийхнөөр давсгүй хоол шиг болгочихно билээ. Мөн Ц.Цэнд-Аюуш гавьяатын тоглодог “Учрыг нь олж хужрыг нь тунгаагч”-ийн дүрд жүжигчин Ж.Оюундарь жижигдэж байна лээ. Уг нь сайн жүжигчин л дээ. Гэвч нэгэнт хүмүүс тухайн дүрийг нь хүлээгээд авчихсан, бараг цээжилчихсэн байхад хөндлөнгийн нэг эмэгтэйн дүр ер нийцэхгүй байсан шүү. Мөн Цэрмаад талтай Довчин гэх нөхрийн дүр бий. Тэр дүрд жүжигчин С.Ууганбаяр тоглож Гармаагаас Цэрмаад илгээсэн захидлыг дундаас нь авч урж тасдаж байгаа харагдана лээ. Ингэж хуучны сайхан монгол киног солонгос сериал маягийн болгосноороо л Т.Номуунзул гэгч Д.Додоодорж гуайтай мөр зэрэгцсэн зохиолч болчихож байгаа бололтой. Хуучны манерийг нь хуулбарлахаас өөрөөр найруулга хийгээгүй, хийх ч боломжгүй байхад найруулсан нэр зүүсэн С.Баттулгыг одоо хэн ч гэмээр юм бэ дээ.
Тэд хэлэхдээ “Олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн кино ремэйк буюу киног дахин сэргээж хийдэг жишгээр “Өнөр бүл” киног эдүгээчлэн бүтээсэн. “Монгол кино нэгтгэл”-ээс зөвшөөрөл авч албан ёсны эрхтэйгээр энэхүү ажилд орсон” хэмээн мэдээлжээ. Алийн болгон гаднынхныг дуурайж, бүтээснээ бусниулах гэсэн юм бэ. “Эдүгээчилсэн Монгол кино төсөл” гээд байгаа. Энэ төсөл нь цаашдаа “Хөхөө гэрлэх дөхлөө”, “Морьтой ч болоосой” зэрэг хуучны киног эдүгээчлэх юм гэв үү. Хуучны сайхан кинонууддаа гар хүрэхгүй байж, өөрсдөө шинийг сэдэж хийж болдоггүй л юм байх даа. Тийм сүрхий юм бол хуучны монгол кино шиг цэвэр уран бүтээл хий л дээ. Хуучны кинонууд нь “хөгшдөөд” өнөөчлөх гээд байгаа бол өнөө үе ч бас өвгөрдгийг сануулъя. Хуучны юм хуучнаараа сайхан, хүний юм бол хүний л юм гэдгийг өдий болтол ойлгодоггүй яачихсан “Hulegu pictures”, Ж.Солонгоо захирал нар вэ?
“Монгол кино нэгтгэл” одоо Монголын зохиолчдын эвлэлтэйгээ уялдаа холбоотой ажиллаж, нурууг нь авчихсан Монголын кино урлагаа эмнэн дэмнэх цаг нь болсон юм биш үү. Тэнд, зохиолчдод хэчнээн сайхан кино зохиолууд хөрөнгө мөнгөний гачаалтай хүлээгдэж байна вэ. Тал талд л өөрөө зохиолоо бичиж, киногоо найруулсан “төгс төгөлдөр” киночид минь арай л ондоо зүйл сэдэхгүй бол энэ мэтээр “будаа идээд” тун ч хол явахгүй л байх даа.
Г.Лхагвадорж