УИХ–ын гишүүн Д.Сарангэрэлтэй ярилцлаа.
–Нийгэм хар бараан байгаа нь мэдээллийн хэрэгслийн буруу. Мэдээллийн хэрэгсэл муу муухай юм бичдэг болохоор нийгэм түүнийг тусгаж авч байна гэх юм. “Шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоо” үндэсний чуулган дээр М.Батчимэг гишүүн энэ тухай илтгэлдээ дурдаж байсан. Ер нь яагаад хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл рүү ингэж дайрч давшилдаг юм бэ?
-Жирийн иргэд бурууг хэн нэгэнд тохъё гэхэд үг нь дээшээ хүрэхгүй. Тэгэхээр доороос хар бараан мэдээлэл гарахгүй гэсэн үг. Дээр байгаа буюу тэр дундаа улстөрчдийн мэдээлэл олон нийт рүү хүссэн хүсээгүй очдог. Улстөрчдийн хэлж байгаа үг, хийж байгаа үйлдлээс нийгэмд талцал, сөрөг уур амьсгал бүрддэгийг судлаачид хэлдэг. Төр засгийн нэр хүнд уналаа л гэдэг. Төрийн танхимд гадаа гудамжинд байгаа мэт хэрүүл зарга хийж, нийгмийн уур амьсгалд сөргөөр нөлөөлж байна гэдэг шүүмжлэлийг анхаарахгүй өнгөрч боломгүй санагддаг л юм. Ялангуяа залуучуудаа буруу залахад манай улстөрчид ямар нэг байдлаар нөлөөлж байна гэж нийгмийн сэхээтэнлэг хэсэг шүүмжилдэг. Үүнд бид дүгнэлт хийх учиртай. М.Батчимэг гишүүний хувьд хэвлэлтэй холбоотой үгийг санаандгүй хэлсэн байх.Тулсан үед хүн алдаа гаргах явдал байдаг. Улс төр дэх эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэхэд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй хамтаръя гэж уриалга гаргасан. Энэ үед хар мэдээллийг хэвлэлийнхэн тараадаг, тэгээд тийм мэдээлэл тарааснаараа хэвлэлийн борлуулалт, телевизийн орлого нэмэгдэж баяждаг гэж индэр дээрээс хэлсэн нь манай хэвлэлийнхнийг эмзэглүүлсэн байна. Эмзэглэх нь ч зүйн хэрэг. Хар мэдээлэл түгээгч нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, ард иргэд биш улстөрчид өөрсдөө гэдгийг л ойлгочих хэрэгтэй байгаа юм. Жаахан бодолгүй л хэлчихсэн юм болов уу даа. Ер нь өнгөрсөн дөрвөн жилд хэвлэлтэй холбоотой асуудалд цензур, хяналт тавих гэсэн, хууль эрхзүйн орчныг нь хатууруулах гэсэн оролдлого нэлээд гарсан .
Монгол Улсын эдийн засаг хүндэрсэн, хямарсан эсэхийг хүлээн зөвшөөрөхөд нэлээд хугацаа орсон. Эцэст нь эдийн засгийн хямралын буруутнаар нь хэвлэлийг тодруулсныг та бүхэн санаж л байгаа байх. Эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулах тогтоол хэлэлцэх үеэр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр төр засгийн үйл ажиллагааг үнэ төлбөртэй сурталчлахгүй гэсэн заалт орж ирсэн. Хэвлэл мэдээлэл бол төр ард түмнийг холбох гүүр байдаг. Үндсэн хуулиар бид төр, ард түмнээ мэдээллээр хангах үүрэгтэй. Төрийн тэр функцийг хуваалцаж байгаа хүмүүс бол хэвлэлийн салбарынхан. Тэгэхдээ сэтгүүлчид өөрийн гэсэн ажил, амьдралтай, ар гэртэй улс. Хооллож ундлах хэрэгтэй байх аа. Телевизийн дэлгэц, сониныхоо нүүрийг төр засгийн мэдээлэлд зориулсныхаа төлөө, энэ салбартаа 6000 хүн ажиллаж байгаагийнхаа хувьд тодорхой төлбөр авч л таарна. Үнэгүй хуушуур хаана ч байхгүй. УИХ-ын гишүүд бүгдээрээ хэвлэлийн дайсан биш болохоор эрүүл саруулаар хүлээж авдаг хэсэг бий. Тийм болохоор санаархлууд засагдаад явах юм даа.
–Зөрчлийн тухай хуулийн төсөлд хэвлэл мэдээлэлтэй холбоотой хэд хэдэн зүйл орж ирж л байсан?
-Өнөөдрийг хүртэл хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хаах тухай хууль Монголд гараагүй. Зөрчлийн тухай хуульд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нэг зөрчлийг гурван удаа давтсан тохиолдолд зөвшөөрлийг нь түдгэлзүүлэх буюу үндсэндээ хаана гэсэн заалт байсан. Хэлэлцүүлгийн үед залруулаад явсан. Ардчиллын хамгийн үнэт зүйл бол хэвлэн нийтлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх явдал. Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрх бидэнд Үндсэн хуулиар олгогдсон. XXI зуунд, ардчилал хөгжөөд 25 жил болчихсон цаг үед хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн үйл ажиллагааг хаах тухай ярьж болохгүй. Аль ч улс оронд улстөрчдийн мөнхийн санаархал бол хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг мэдэлдээ байлгах явдал. Тэгж байж эрх мэдлээ барьж үлдэх, өөрсдийнхөө дархлааг бий болгох тийм сонирхол ерөөсөө аль ч үед байсан, аль ч оронд байдаг үзэгдэл. Тиймээс энэ асуудалд манай сэтгүүлчид соргог хандах хэрэгтэй. Хэвлэлийнхэн маань бусдын төлөө яваад байхаас биш өөрсдийнхөө төлөө явдаггүй, орхигдуулчихдаг. Хэрвээ салбар болон өөрийнхөө эрх ашгийг хамгаалж чадахгүй бол олон нийтийнхээ эрх ашгийг хамгаалж чадахгүй гэдгийг л санах хэрэгтэй. “Өдрийн сонин”-ы тухайд сониныхоо хүрээнээс хальж салбарынхаа эрх ашгийг хамгаалах талаар оройлон оролцдог. Бусад маань үлгэр аваасай гэсэндээ боломж гарах болгонд энэ талаар хэлдэг. Салбарт эрх ашиг хөндөгдсөн үед танай сонин асуудал босгодог, сэтгүүлчдийнхээ анхаарлыг татдаг, мэдээлдэг сайн жишиг тогтчихлоо. 469 хэвлэл мэдээллийн байгууллага бий. Салбарын асуудал, холбоотой хууль тогтоомж хэлэлцэх асуудалд анхаардаг нь хуруу дарам цөөн дөө. Тэр орон зайг л ашиглах хүмүүс олон гарна шүү дээ. Энэ орон зайг нөхөхөд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл сайн ажиллах ёстой. Сэтгүүлчид эв нэгдэлтэй, бие биенээ өмгөөлж хамгаалдаг байх хэрэгтэй. Сонгууль дөхөж байгаа энэ үед бүр ч анхааралтай байх нь чухал юм.
–Яаж бодохоороо хар мэдээлэл цацахаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл орлого олж баяжаад байдаг гэж ойлгоод байдаг байна аа?
-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нийгэмд хортой зүйл хийгээд, хар мэдээлэл тараагаад ашиг олж баяжаад байгаа зүйл байхгүй. Мэргэжлийн ажил үүргээ л гүйцэтгэж биелүүлж байгаа. Бидний мэргэжлийн онцлог бол болж байгаа үйл явдлыг мэдээлэх. Ингэхдээ хүний нэр хүнд, ар гэрийнх нь амьдралд хор хохирол учруулахгүйгээр хүмүүнлэг хандах ёстой. Энэ талаар сэтгүүлчийн ёсзүйн дүрэмд заачихсан байдаг. Энэ чиглэлд мэргэжлийн сэтгүүлзүй ажиллаж чаддаг. Ажиллаж чадахгүй, алдаа гаргаж байгаа зүйл бий. Улс төрийн зорилгоор байгуулагдсан сонин, сайт, телевизүүд байгаа нь ч нууц биш. Тэр нь хэвлэлийн бизнес биш, мөнгө олох ч шаардлага байхгүй юм шиг байгаа юм. Өөр зорилготой. Зарим талаар эдгээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд салбарын нэр хүндэд муугаар нөлөөлөөд байна гэж ахмад сэтгтүүлчид маань хэлдэг. Гэхдээ тийм хэвлэлийн тоо нь цөөхөн. Манай салбарт олон жил ажилласан, салбараараа өвчилсөн, хайрладаг хамгаалдаг хүмүүсийнхээ үгийг сонсох л хэрэгтэй. Дээр нь манай мэргэжлийн холбоод байна. Монголын сэтгүүлчдийн эвлэл, Телевизүүдийн холбоо, Сонины холбоо, Сайтуудын холбоо. Тэд маань нэгдмэл ажиллах ёстой байгаа юм. Түүнээс гадна манай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн нэрээр хоолоо олж иддэг ТББ-ууд бас олон бий. Эд нар ч гэсэн ажиллах ёстой. Сонгуулийн үеэр гарч ирээд энэ сонин, тэр телевиз тэр хүнд цаг, талбайгаа илүү ашиглуулсан байна, энэ намд илүү үйлчиллээ гээд байдаг. Тэрнээс илүүтэй мэдээлэл нь хэр үнэн бодитой байсан юм, ард түмэнд хэр ашигтай мэдээлэл хүргэсэн юм, ард түмнээ сонголт хийхэд нь боломж олгосон уу, үнэн зөв мэдээллийг хүргэж чадсан уу гэдэг тийм хэмжүүр байвал илүү оновчтой болох байх. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хайрлаж хамгаалах ёстой. Өдөр шөнөгүй ажилладаг, нийгмийнхээ төлөө хамгийн их ажиллаж байгаа салбар бол үнэхээр манай дөрөв дэх засаглалынхан. Ингэж явсаар юм юмны ард хоцордог. Нийгмийн асуудал нь хүнд. Нийгмийн төлөө ажилладаг ч баялгаас нь хүртэж чаддаггүй. Цалин пүнлүү нь бага. Эрх ашиг тэр дундаа аюулгүй байдал нь баталгаагүй. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг төр засаг нь дэмжих ёстой юм байгаа юм уг нь. Санхүүгийн эрх чөлөөнд хүрэх тулгамдсан асуудал хэвлэлд олон жил үргэлжилж байна даа.
–Өнөө жилийн сонгуулийн үеэр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд тун сэрэмжтэй байхгүй бол алдаа гаргавал хуулийн хариуцлага нь яаж ч мэдэхээр байна уу даа гэж харагддаг. Сонгуулийн үеэр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд маань яажшуу ажиллавал зүгээр вэ?
-Сонгуулийн тухай хуулийн 5.4-т “Хэвлэл мэдээллийн байгууллага, түүний ажилтан, албан тушаалтан сонгуулийн үйл ажиллагааны талаар бодит мэдээллийг түгээх үүрэгтэй” гэсэн заалт нь уншаад үзэхэд тавих л ёстой шаардлага, хуульчлах ёстой заалт мэт. Нэг талаас сонгуультай холбоотой тойрог, хэсгийн үйл ажиллагаа гэж шууд ойлгож болно. Нөгөө талаас сонгуульд оролцож байгаа нам, эвсэл, нэр дэвшигчийн тухай мэдээ мэдээлэл, нийтлэл нэвтрүүлгийн үнэн бодитой эсэх тухай гэж ойлгож болохоор байна. Аль ч талаас нь аваад үзсэн мэдээллийн бодит байдлыг хариуцах эзэн хэвлэл, мэдээллийн байгууллага, түүний ажилтан болж таарч байна. Энэ бол хуулийн хэвлэлтэй холбоотой хамгийн нарийн хэсэг нь байгаа юм. Сонгуулийн хуулиар улс төрийн нам, эвсэл, нэр дэвшигчид телевиз, радиогийн эфирийн цаг, сонин сэтгүүлийн талбайг гэрээ хийн авч өөрсдийн бэлтгэсэн нийтлэл, нэвтрүүлгээ нийтлүүлж цацдаг. Тэдгээр нийтлэл, нэвтрүүлгийн өмнөөс хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл хариуцлага хүлээхгүй. Харин захиалгатай, төлбөртэй тухай тэмдэглэгээг л тавих үүрэгтэй. Харин хэвлэл, мэдээллийн байгууллага, түүний ажилтан бие дааж хийсэн нэвтрүүлгийн бодит байдалд хариуцлага хүлээх нь зүйн хэрэг. Үүнийг л аль аль талдаа сайн ойлголцох ёстой. Түүнээс биш улс төрийн нам, эвсэл, нэр дэвшигч өөрөө бэлтгээд ирсэн нийтлэл нэвтрүүлэг, мэдээ мэдээллийн зөв бурууг шүүгээд, нийтлэхгүй, цацахгүй гээд байх үүргийг хэвлэл, мэдээллийн байгууллага хүлээхгүй. Сонгуулийн ерөнхий хороо, ХХЗХороо хамтарч сонгуулийн сурталчилгаанд хяналт тавина. Хэвлэл, мэдээллийн байгууллагууд, тэдгээрийн эрх ашгийг хамгаалах үүрэгтэй мэргэжлийн холбоод дээрх хоёр байгууллагатай одооноос холбоотой ажиллаж, санамж бичиг байгуулах хэрэгтэй.
–Сонгуулийн үеэр хийх сурталчилгаанд хязгаарлалт орж ирсэн бололтой харагдсан?
-83.7-д “Сурталчилгааны нэвтрүүлгийн төлбөр нь тухайн радио, телевиз сурталчилгааны сүүлийн зургаан сарын дундаж төлбөрийн хэмжээнээс хэтрэхгүй байвал зохино” гэсэн байдаг. Энэ заалт манай хэвлэлийнхний эгдүүцлийг хүргээд байгаа л даа. Гурил, будааныхаа үнийг зохицуулж чадахгүй байж бие даасан хэвлэлийн салбарын санхүүгийн ажилд төр хуулиар далайлган оролцож байна, зах зээл өөрөө зохицуулах ёстой гэж үзээд байгаа. Сонгуулийн үеэр нам, эвсэл, нэр дэвшигчид сурталчилгаанд их мөнгө зарцуулдаг, сонгуулийн зардлыг хуулийн зохицуулалтаар багасгана гэдэгт нам, бүлгүүд нэгдсэн. Уг нь Америкаас эхлээд бүх улс оронд сонгуулийн үеэр сурталчилгаанд гол зардлаа гаргадаг. Манайх үгүй гэж хуульчиллаа. Энэ нь хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийн бие даасан байдлыг төр дэмжихгүй, санхүүгийн хувьд хараат байлгах сонирхолтой байна гэсэн дүгнэлт хийхэд хүргэж байна. Харин сонгуулийн сурталчилгаа 18 өдөр үргэлжилж өдөрт телевизүүд ганцхан цагийн сурталчилгаа явуулахаар хуульчилсан байсныг УИХ-ын дарга санаачилга гаргаж хуулийн эцсийн найруулга хийх үед хуучин байсан хоёр цагаар нь үлдээсэнд хэвлэлийнхэн талархаж байгаа. УИХ-д гишүүнийхээ хувьд ард түмний төлөөлөл, улс төрийн том намын бүлгийн гишүүн. Түүнээс гадна сэтгүүлчийнхээ хувьд хэвлэл, мэдээллийн байгууллага, сэтгүүлчдийн төлөөлөл. Салбарын төлөөлөл, гал тогоогоо мэднэ гэдэг утгаараа хэвлэлтэй холбоотой асуудлыг онцгойлон анхаардаг. Бусадтай адил чанга дуугарч хашхираад байдаггүй ч гэсэн хэлэх үгээ хэлдэг. Олны өмнө онцгойрохоосоо илүүтэй хууль санаачлагчид, ажлын хэсэг, гишүүдтэйгээ ажиллаж, ярьж ойлголцдог. Эрүүгийн хуулийн гүтгэхтэй холбоотой заалт дээр өнгөрсөн хугацаанд ач холбогдол өгч ажилласан. Эхлээд энэ заалт хасагдахаар орж ирснээ дараа нь дахиад УИХ-д ороод ирсэн. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг УИХ-д мэдээлэл хийх үеэр энэ асуудлыг тавьж Ерөнхийлөгч гүтгэхтэй холбоотой заалтыг Эрүүгийн хуульд дахин оруулж ирвэл хориг тавина гэж их хурлын индрээс мэдэгдсэн нь өнөөдрийн үр дүнд хүрэхэд нөлөөлсөн. Х.Тэмүүжин, Ц.Оюунгэрэл, Д.Лүндээжанцан нарын гишүүдийн маань хүчин чармайлт ч үүнд бий. УИХ-ын 34 дүгээр тогтоолоор хэвлэлээр төр, засаг үйл ажиллагаагаа төлбөртэй сурталчлахгүй байх заалт орж ирснийг эсэргүүцсэнийг гишүүд маань дэмжсэн.
–Монголд троллчдын арми бэлтгэгдээд эхнээсээ ажиллаад эхэлчихсэн байна. Сэтгэгдэл захиалгаар бичигч, сэтгэгдэл үйлдвэрлэгчид, хуурамч акаунттай троллчид олширч байна. Энэ нь эргээд мэргэжлийн сэтгүүлзүйн нэр хүндэд сөргөөр нөлөөлөх болов уу. Үүнд яаж хяналт тавих вэ?
-Сошиал орчин, тэр дундаа твиттер, фэйсбүүкийн комментуудыг хараад байхад нэг хэсэг хүн байнга бичээд байдаг юм болов уу гэсэн сэтгэгдэл төрөхөөр байдаг. Сэтгүүлчид мэргэжлийнхээ үүднээс үүнийг мэдэрч чадна. Тэр нь ажил нь болчихсон, өдөржингөө суугаад сэтгэгдэл бичдэг хэсэг бүлэг хүмүүс байгаа гэж их ярьдаг болж.Танд ч ийм мэдээлэл байгаа юм байна. Сэтгүүлч бусдын үгийг дуурайж давтаж хэлэх нь битгий хэл, өөрийнхөө хэлж байгаа үгээ дахин хэрэглэхгүй байх чадвартай хүмүүс. Мэргэжлийн онцлог юм даа.Хэрэглэж байгаа үг хэллэгээс нь хэн бэ гэдэг нь танигддаг. Тэгээд л хэсэг бүлэг хүмүүс байна гэж хардаад байгаа байх л даа.
Хэрэв тийм мэдээлэл байгаа бол сонгуулийн үеэр сошиал орчинд гарч болзошгүй тэр зохиомол мэдээлэл, сэтгэгдлүүд мэргэшсэн, мэргэжлийн сэтгүүлзүйн, дөрөв дэх засаглалын ажил биш ээ гэдгийг эртнээс хэлэх ёстой. Ийм нөхцөл байдал үүсэх нь байна шүү гэдгийг манай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд зарлах ёстой. Сонгуулийн үеэр сэтгүүлчид, хэвлэлийнхэн мэргэжлийн үүргээ гүйцэтгээд сошиал орчинтой манатай болно. Ард иргэддээ сонголтоо хийхэд нь туслах үүрэгтэй. Нэр дэвшигчдээ таниулах үүрэгтэй. Энэ ажлаа хийгээд тэр сошиал орчноор хүн магтаж, муулах зав хэвлэлийнхэнд олдохгүй.
Энэ дашрамд нэг зүйлийг хэлэхэд, өнгөрч байгаа хугацаанд улстөржин намчирхаж талцахгүй ажиллаж болдгийг манай эмэгтэй гишүүд харуулж чадсан.Үндэсний чуулганд оролцсон эмэгтэйчүүд бидний үйл ажиллагаанд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлсэн нь урам өгсөөн. Одоо энэ үлдсэн богино хугацаанд ч тамирчин хүний адил сүүлийн хормыг ч ашиглан нийгмийн өмнө тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх, шаардлагатай хууль, тогтоомжийг батлуулахын төлөө бид явна.