“Монгол кино нэгтгэл” ТӨҮГ-ийн ерөнхий захирал Ж.Солонготой ярилцлаа.
-Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн цол хүртсэнд баяр хүргэе. Өнгөрсөн он таны ажил амьдралын өрнүүн жил байсан бололтой?
-Тийм ээ. Үндэсний кино урлаг үүсч хөгжсөний 80 жилийн ой боллоо. Ойгоо угтаад нэлээд ажил хийсэн. Киночдын тухай 80 цуврал нэвтрүүлэг хийлээ. Кино хамтын бүтээл. Олон хүн, техник тоног төхөөрөмж орсон бүтээл байдаг юм гэдгийг олон нийтэд ойлгуулах үүднээс 80 цуврал хийж, телевизүүдээр гаргасан. Хөгжмийн зохиолчид гэхэд л киноны хөгжим бичиж үзээгүй хүн байхгүй. Бүх жүжигчид кинонд оролцсон байдаг. Киноны түүхээ бичсэн ном гаргаад нэр өгөх гээд бодоод байсан чинь бидний түүх Монголын түүх юм билээ. “Аман хуур” киног 1960-аад онд хийхэд одоогийн Э.Бат-Үүл эд нарын хийх гээд байгаа хотын дахин төлөвлөлт хийж байжээ. Бас л нүүхгүй барихгүй гээд улсууд эсэргүүцсэн ч, киногоо зөв хийгээд хүмүүстээ ойлгуулчихсан. “Хүргэн хүү”-г хийсэн түүхийг мэднэ. Монголбанкнаас ганцхан хуудас материал өгсөн гэдэг. Түүнийг нь Д.Дожоодорж гуай, С.Удвал гуай хоёр зохиол болгоод, Д.Жигжид гуай найруулаад, банкинд мөнгөө хадгалуулахгүй бол будаа болдог гэдгийг хүний сэтгэлд хийж өгсөн. Тэр үед барилгажилт эхлэхээс өмнө “Аман хуур” киногоо хийсэн. Атар газар эзэмшихээс өмнө “Хөхөө гэрлэх дөхлөө”-г хийсэн байдаг.
-Нийгмийн сэтгэл зүйгээ урьдчилаад айхавтар бэлтгэдэг байжээ?
-“Хөхөө гэрлэх дөхлөө” кинонд Б.Дашдаваа гэдэг тухайн үеийн хамгийн гоё залуугаар дамжуулаад, атар газрыг яаж эзэмшдэг, юу саад болж байгаа тухай кино хийчихээр залуучууд хуйларч байсан. Төрийн бодлого гэдэг юм байж.
-Кино гэдэг социализмын үед үзэл суртлын том зэвсэг байж, орчин үед юу болж хувирсан юм бэ?
-Америкчууд мөнгөний маягийн кино хийдэг. Оросууд, манайх үзэл сурталжсан кино хийдэг бол, Европын орнууд, Франц, Англи урлаг тал руугаа кино хийдэг. Ийм л гурван урсгал явсаар байгаад одоо үзэл нь суртал нь байхгүй болоод дуусч байна. Манайх 1990 он хүртэл улсын соёл урлагийн төсвийн 41,7 хувийг зөвхөн кинонд өгч байжээ. Жилд 4-8 найман кино гаргадаг. Бүх киног зохиолоос нь авахуулаад нарийн үзэж, бараг Улс төрийн товчоо зөвшөөрөл өгдөг байж. Тэр үеийн удирдлагад нийгмийнхээ сор болсон хүмүүс ажиллаж байсан. Тэдний шүүлтүүрээр ороод гарсан нь сайн явдаг юм байна л даа.
-Том гүрнүүдийн бодлого киногоор дамждаг юм биш үү. Солонгос кино үзсээр байгаад хүүхэд залуус солонгосчуудыг дуурайдаг боллоо гэцгээдэг оргүй ч биш байх. Монгол сэтгэлгээ уламжлал, үндэсний онцлог гэдэг юм киногоор дамжих ёстой юм болов уу?
-Киногоор дамжих ёстой. Орос тэр талаараа мундаг байна. Солонгос өөрийн соёл, уламжлал, бүх юмыг киногоор дамжуулахын тулд асар их мөнгө хаяад, дэлхий даяар цацаж байна. Зөвхөн манайд ч биш Япон, Европ, Хятадад гаргадаг. Солонгосын нэг эрэгтэй жүжигчин гэхэд Хятадад 51 сая дагагчтай байна. Хятадаар ярьчихдаг, сайхан дуулчихдаг. Түүгээрээ дамжуулаад, Солонгосын соёлыг сурталчилдаг. Тэгэхэд монголчууд ерэн оноос хойш кинондоо мөнгө зарцуулаагүй. Гадуур яваад байгаа кинонуудаа болж байна гэж боддог. Мөнгөний кинонууд шүү дээ, хөөрхий.
-Монголд кино үйлдвэрлэж байгаа юу?
-Бид киноны ийм том мангасуудын дэргэд кино үйлдвэрлээд ашиг олно гэж байхгүй. Энэ ард түмэн үндэстэн юм чинь өөрсдийн соёл, урлагтай байх ёстой шүү дээ. Монголын соёл уламжлалыг харуулсан юм л гаднынханд сонин байгаа юм. Жишээлбэл, “Ингэн нулимс“ гээд кино 22 мянган долларын өртөгтэй, хамгийн бага зардалтай кино. Тэгсэн мөртлөө Оскарт дэвшиж байсан, бүх орнууд худалдаад авчихсан, нэрд гарчихсан. Кино төсөв мөнгөндөө биш утга агуулгадаа байдаг юм байна. Европынхон тэмээг араб тэмээгээр төсөөлдөг. Гэтэл монгол тэмээ хөгжим сонсоод уяраад, үр зулзагаа голсноо эргүүлээд авдаг гэдгийг нөгөөдүүл хараад “ухаан алдаж унана”. Бидний хувьд жирийн л зүйл. Бусад улсуудад гайхмаар үзэгдэл. Монголынхоо нүүдэлчдийн соёл уламжлалаар кино хийвэл гадаадад гарна. Өөрөөр кино хийгээд, гадаадад гараад сүртэй нөлөөлөх юм одоохондоо харагдахгүй байна.
-Монгол кино нэгтгэл төрийн өмчит үйлдвэрийн газар гэдэг статусаар ажилласаар байх уу, хөрөнгө мөнгө өгөхгүй бол яаж амьдрах учиртай юм бол?
-Бид 20 жил улсаас мөнгө аваагүй. Харин бид улсад жилд 180-200-гаад сая төгрөгийн татвар өгч байна. Төр засгаас кино хийгээрэй гэж мөнгө өгсөнгүй. Баримтат кинонд жаахан мөнгө өгдөг. Тэр нь бага л даа. Энэ жил түүнийгээ ч өгч чадахаа байлаа. Баримтат киног гаргуунд нь гаргаж байна. 1935 оноос өнөөдрийг хүртэл бүх үйл явдал баримтат киноны хальсанд бий. Хэдэн жилийн дараа ойлгоно л доо. Хуучны улсууд баримтат кинон дээрээс дүрсээ сэргээж авдаг. Видео бол сэргээж өгөх арга байхгүй, дөрвөн жил болоод байхгүй болчихож байгаа юм чинь.
-Баримтат кино гэснээс таныг ардчилсан хувьсгалын үеэр баримтат киноны гол зургуудыг авсан гэж сонссон?
-Би ардчилсан хувьсгал дөнгөж эхлэнгүүт бүх зургуудыг нь авч эхэлсэн. Ц.Элбэгдорж, өлсгөлөн, анхны жагсаал цуглааныг бүгдийг би авсан. Дэлгүүрийн хоосон лангууны зургийг авахад улсууд загнаж байлаа. Одоо энэ бүхэн түүх болоод үлдсэн.
-Та тэгэхээр ардчилсан үзэлтэй, тухайн үедээ бол нэлээд эсэргүү нөхөр байж таарах нь ээ?
-Ардчилсан үзэлтэй юу байхав. Тэр үеийн бүх хүн боссон. Ардчилсан холбоог анх үндэслэгчдийн нэг байлаа. Би Ц.Элбэгдорж, Дарь Сүхбаатар эд нарт С.Зоригийг аваачиж танилцуулж байсан. “Энэ шинжлэх ухаан, коммунизмын онол заадаг, их сургуулийн багш, бид нарыг эрх биш зүглүүлээд өгнө” гэсэн юм. Анхны жагсаал цуглаан бүх гол үйл явдлыг бичдэг. Тэр үед плёнк үнэтэй, надад хамаагүй өгөхгүй. Би улсуудаас гуйгаад хадгалчихсан. Тэгсээр байгаад, найман сар хагасын зургийг авсан. Сүүлд нийлүүлж байгаад нэг кино хийчихсэн. Ямар ч байсан ерэн оны гол үйл явдлуудыг авсан даа. Ж.Батмөнх дарга, Улс төрийн товчоо огцорч байгаа, өлсгөлөн бүх л юм бий. Орос цэрэг гарч байхад зураг авах гэж бөөн ажил болсон доо. Орос цэрэг буцахад 100 гаруй мянган цэрэг Улаанбаатарын орчимд байсан. Танк бүх юмаа ачаад явж байгаа зургийг нь хөөцөлдөж байж авсан юм. Орос цэргүүдийг найрч, архи дарс өгч байж билээ. Эргээд харахад сайхан. Баримтат киног одоогийн төр засаг тоохгүй гаргуунд нь гаргаж байгаа нь буруу. Баримтат киног хаяж болохгүй гэж цөхрөнгөө бартал хэлсэн.
-Ингэхэд эхнэрийг тань бас Солонго гэдэг шүү дээ. Анх танилцахад нэр нөлөөлсөн үү?
-Нөлөөлөөгүй байх аа. Манай авгай Москвагийн их сургуульд оюутан байсан, би Москвад киноны сургуульд байсан, тэгээд л танилцахгүй юу. Манай эхнэр хуульч. Бүх сурсан сургуулиа онц төгссөн. Би тэгж онц төгсөөгүй л дээ. Гэхдээ хүний адаг байгаагүй.
-Та эмэгтэйлэг нэртэй юм аа?
-Тэнгэрт байгаа солонгыг эр, эмийг нь хэн үзсэн юм бэ?
-Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын төмөр хатагтай гэртээ хэр эзэгтэй бол?
-Манайх хоёр хүүтэй. Эхнэр хөөрхий, ядарч байгаа хүн. Гурван эрэгтэйгийн хувцас хунарыг угаана. Хоол ундыг хийнэ. Хааяа өрөвддөг. Хагас бүтэн сайнд угааж арчина. Гэртээ бүх юмаа өөрөө хийгээд сурчихсан. Ийм л эмэгтэй. Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед Н.Алтанхуягтай хууль ном яриад нэг халагдсан.
-Харин сайд байсан нэг хүн надад хэлсэн юм. Ажлаа мэддэггүй, дураараа аашилдаг шинэ сайд нарыг ЗГХЭГ-ын Солонго байх ёстой байранд нь аваачдаг хүн гэсэн?
-Хашир 16-17 Ерөнхий сайдтай ажилласан. Бас л сургууль төгсч ирээд, Засгийн газарт орж ажилласан. Анх сургуульд явахдаа Сайд нарын зөвлөлийн нэр дээр сурсан. Ирээд эндээ ажилласан. Би ч гэсэн киноноос өөр салбарт ажиллаагүй.
-Тууштай юм аа?
-Тууштай гэх юм уу, би лав өөр ажил хийгээгүй. Сургууль төгсөөд ирсэн. 1984 онд ирээд, 1990 он хүртэл ажилласан. 1990 онд бүгдийг нь хөөгөөд гаргасан. Та нарт цалин байхгүй, чөлөөт уран бүтээлч шүү гэсэн. 1993 он хүртэл гудамжинд өөр өөрийнхөөрөө амьдарсан. Тэтгэвэртээ гарахаараа энэ олон материалаараа юм хийнэ дээ. Сүүлийн 20-30 жилийн түүхийг мэдэж байна. 1935 оноос эхлээд Монголын түүх хадгалагдаж үлдсэн. Зуд турхан, үер бүгд бий.
-Хальс хэр настай эд вэ?
-Хальс нэг метр нь нэг доллар 50 цент. Нэг метр плёнк нэг секундэд явдаг. Плёнк мөнгөний түрхэцтэй учраас удаан хадгалагддаг. 1895 онд хийсэн анхны кино одоо ч шинээрээ хадгалагдаж байдаг. Плёнк бол тийм чанартай эд. Монголын радио 1993-1994 оны үед CD гэж юм гарахад бүх л дуугаа CD-д буулгасан. Гурван жилийн дараа бүгд байхгүй. Муу бичсэн юм уу, муу CD-д бичсэн юм уу. Сүүлд хальснаасаа дахиж сэргээж авсан. Монголын түүхийг 1935 оноос авахуулаад хальсанд буулгачихаад, хэлмэгдүүлэлт эхлэхэд 1938 он хүртэл маш их хальс устгасан. Дамба, Гэндэн гээд эсэргүүний зураг орсон байна гээд анхны зургуудыг устгасан. Дараа нь 1937-1938 онд эсэргүү болсон бүх хүний зургийг устгуулсан. Дараа нь 1964-1965 оны үед Лоохууз, Нямбуу, Сурмаажавтай холбоотой зургуудыг устгасан. Сүүлд миний мэдэж байгаагаар Жалан-Аажав гээд Улс төрийн товчооны гишүүнийг огцроход энэ хүний оролцсон бүх зургийг устга гэсэн. Тэр комисст орсон улсууд суугаад, хайчлаад устгаж байхыг би харсан. Баяр ёслолын үеэр дарга нар бунхант индэрт цуг зогсдог. Тэрийг яах вэ гэхэд Төв хорооныхон тэрийг үлдээ, бусдыг устга гэсэн. Тэр хэсгийг устгахаар өөрсдийнх нь зураг бас алга болчих гээд байсан юм.
-Устгасан зургуудыг харж байж булуулах уу?
-Шатаалгадаг. Одоо бол шатаахгүй ч түүхийг бичүүлэхгүй устгаж байна.
-Хуучны сайхан кинонуудыг бүх үйл явдлыг нь мэддэг ч дахин үзэхэд сайхан байдаг?
-Киног бүтэн жил хийдэг байсан. Олон хүн ажил төрлөөсөө чөлөөлөгдөнө. Нэг түүх байдаг. Нэг кинонд тоглосон хүүхнийг Москвад зураг авахуулахаар явуулсан. Ирсэн чинь тэрний зураг байдаггүй. Нөхөр нь зураг авахуулаад өчнөөн хоногоор явсан зураг чинь байдаггүй гээд бөөн юм болж. Тэгсэн чинь хайчлаад хаячихсан байсан. Гэрээс нь барьж явахад шатан дээр ээмэг үлддэг хэсгийг нь л үлдээжээ. Ганц зурганд ороод гардаг хэсгийг авах гэж бүтэн дөрвөн сар ажлаасаа чөлөөлөгдсөн байдаг. Кино хийхэд тэгж их анхаарч байж.
-Богд хааны үеийн Да хүрээ, гудамж харагдаад байдаг зургуудыг гаднынхан авсан байх нь уу?
-Орос, францууд авсан кадрууд байдаг. Тэр үед оросууд их зураг авсан байдаг. Орост бол Монголын холбогдолтой зураг их. Д.Сүхбаатарын амьд байх үеийн бодитой нэг зураг бий. Түүнийг Зандраа гуай Оросын архиваас олж авчирсан. Сайн ноён хан Т.Намнансүрэн хойно II Николой хаанаас тусламж гуйх үеийн зураг байдаг.
-Т.Намнансүрэн гэснээс Д.Сүхбаатар, Ленин хоёр уулзсан уу гээд маргаад байдаг. Тийм зураг үлдсэн үү?
-Тэр хоёр уулзаагүй юм билээ. Жинхэнэ Ерөнхий сайд нь Данзан байсан юм чинь.
-Ингэхэд та ямар төрлийн кино үзэх дуртай вэ?
-Түүхэн сэдэвт кино үзэх дуртай. Өөрөө түүхэн сэдэвтэй кино хийе гэж боддог. 2000 онд “Хааны сүүлчийн хатан” гэж кино хийсэн. Тэр үед намайг кино хийж байхад харааж загнадаг хүн олон байлаа. Богдын буянаар Монгол Улс тусгаар тогтнолоо авч үлдсэн гэдгийг үзүүлэхийг бодсон. Одоо Б.Догмид бид хоёр “Талын зам 505” гээд кино хийж байгаа. Мөнгөгүй зогсчихоод байна. Наушикаас Замын-Үүд хүртэл төмөр замыг оросууд барьсан байхгүй юу. 80 мянган хоригдлыг Сибирээс авчраад, гараар нь газар ухуулж байгаад бариулсан. Энэ тухай кино хийж байгаа. Тэр олон хоригдлыг явганаар хилээр оруулж ирээд, буутай цэргээр хамгаалуулаад барьсан. Газар ухаад газар дор амьдраад төмөр замаа бариад явсан. Бүгд 505 дугаартай байсан гэдэг. 67 мянга нь буцсан байдаг. Арав гаруй мянга нь энд үхэж үрэгдсэн. Ажил хийхгүй оргож зугтаавал шууд буудаж алах эрхтэй. Зам байгаагүй үед манайхан Дорноговиос жаахан арьсаа ачаад, 40 тэмээтэй хоёр сар явж, Хиагт хүрээд арьсаа цай, даалимбаар солиод эргээд хоёр сар явдаг. Дорноговьд нэг нөхөр байдаг. Одоо өндөр настай. Жинчид авчирсан хүүхэд. Замд орос хүүхдүүд тоглож байж. Манайхан арган дотроо хийгээд аваад иржээ. Хүүхэд төөрөөд, чонын хоол болох нь гэсэн юм байж. Монгол айлуудаар дамжсаар байгаад хүн болсон байдаг.
-Одон тэмдэг авахаар өөр мэдрэмж төрөх юм уу?
-Би бол яах вэ. Сайхан гэхээсээ хариуцлага ирдэг гэмээр юм уу даа. Өөр юм хийж салбаганасангүй. Кино үйлдвэр алга болсонгүй.
-Энэ том байшинд юу хийдэг вэ?
-Кино хийж байгаа улсуудад хувцас хунар техникээр тусалдаг. Жишээ нь “Долоон бурхан харвадаггүй” гэдэг киноны зураг авахад 2000 дээл манайхаас авсан. Манай энэ студиудад телевизийн том клипүүд, уран сайхны кинонуудын зураг авалт явагдаж байна. Оочертой. Цаг цагаар зураг авдаг. Хувцас жижиг хэрэглэлийг нь хангаж өгдөг.
-Кино үйлдвэр музей шиг байж болохоор санагдсан. Монгол киноны өдөрлөгөөр Богд, хатан хоёртой зургаа авахуулах гэсэн хүмүүс дараалалд зогсч байсан шүү?
-Мөнгө авахын тулд музей байгуулах ёстой юм билээ. Жишээ нь манайд хүүхдийн ямар л тэрэг гарч байсан, үе үеийнхээрээ хадгалагдаж байдаг. Мосфильм бол яг Улаанбаатар хот шиг том. Оросын нэг мундаг найруулагч А.Довженко “Мосфильмд хүний хөл хүрээгүй газар зөндөө бий” гэж хэлж байсан. Кинонд хэрэгтэй бүх л юм манайд бий. Арав, хориод хуучны машинтай “Монгол транс” гэж анх байгуулагдахад тэмээн жинг халж байсан машинууд.