Эдийн засаг өгсч уруудах нь уул уурхайгаас хамаарсан хэвээр байгаа. Тэгэхээр уул уурхайн салбар хэр өнгөтэй байхаас эдийн засаг ямар байх ерөнхий зураг гараад ирнэ гэчихэд хэтрүүлсэн болохгүй. Монголын хувьд энэ жил уул уурхайн салбараасаа 900 орчим тэрбум төгрөгийг төсөвтөө төвлөрүүлэхээр төсөөлөөд буй. Ихэнхийг нь буюу 90 хувийг нь зэс, алт, нүүрснээс төвлөрүүлнэ гэсэн тооцоо бий. Зэсийн үнийг төсөвт 5137 ам.доллараар тооцсон бол алтаа 1156 ам.доллар, нүүрсээ 32.8-54.8 ам.доллараар зарна гээд энэ оны төсөвтөө тусгачихсан. Төсөвт төсөөлсөн баялгийн үнэ жил бүр л байгаа олдоггүй гэх шүүмжлэлийг эдийн засагчид хэлдэг. Эцэст нь төсвийн тодотгол хийхээс аргагүй нөхцөл үүсдэгийг өнгөрсөн жилүүдийн түүхээс харж болно. Энэ онд Монгол улсын валют олох гол эрдсүүд хэр үнэд хүрэх дээр судлаач, шинжээчид ямар таамгууд дэвшүүлснийг тоймлон хүргэе.
ЗЭСИЙН ҮНЭ ТӨСӨӨЛСНӨӨС УНАХ ЭРСДЭЛТЭЙ
Дэлхийн зэсийн нийт хэрэглээний 40 хувийг хэрэглэдэг том зах зээл бол Хятад. Тэр утгаараа зэсийн үнэ дээшээ, доошоо байх нь урд хөршийн хэрэглээнээс хамаардаг. Зэсийн том зах зээлтэй холбоотой нэг таатай мэдээ бий. Энэ онд БНХАУ 12 дугаар таван жилийн төлөвлөгөөнийхөө хүрээнд цахилгаан шугам сүлжээгээ өргөжүүлэх зорилт дэвшүүлээд байгаа. Энэ зорилт зэсийн эрэлт нийлүүлэлтээ давах гол хүчин зүйл болно гэсэн таамгийг шинжээчид хэлж байна. Эрэлт ихэсвэл үнэ өгсдөг нь жам учраас зэсийн үнэ төсөвт төсөөлсөн 5137 ам.доллараас уруудахгүй байж мэдэх л юм. Гэхдээ шинжээчдийн таамгуудтай зэрэгцүүлбэл хэдэн зуун ам.доллараар зөрсөн өөдрөг төсөөлөл. “Goldman Sachs” гэхэд л 2016 оны эцэс гэхэд зэсийн үнэ 4500 ам.доллар байна гэж таамаглажээ. Шинжээчдийн таамгуудыг багцлаад харахаар 2019 оноос зэсийн үнэ эргээд өсч эхлэхээр байгаа. Тэгэхээр энэ жилийн төсөвт зэсийн баяжмалыг арай өөдрөгөөр төсөөлсөн байж мэднэ. Энэ онд “Оюутолгой” 774.1 мянган тонн зэсийн баяжмал үйлдвэрлэж борлуулахаар тооцоод байгаа. Харин Эрдэнэт үйлдвэр 587.5 мянган тонн зэсийн баяжмал борлуулах тооцоотой ажиллаж байна.
АЛТНЫ ХАНШ УНАХГҮЙ
Энэ оны төсөвт нэг унци алтны үнийг 1156 ам.доллар гэж төсөөлөөд байгаа. Жилийн турш олборлох алтны хэмжээ нь 23.6 тонн. 2016 онд Оюутолгой 10.1 тонн алтыг олборлож экспортлох бол олборлогч компаниудын Монголбанкинд тушаах алтны хэмжээг 13.5 тонн гэж тооцжээ. Алт олборлогчдод амласан хөнгөлөлттэй зээлээ засгаас өгчихвөл төв банкинд тушаагдах алтны хэмжээ огцом өсөх боломжтой гэж Алт үйлдвэрлэгчдийн холбооныхон онцолж байна. Төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээ нь УИХ-аар яригдаж эхлэх гэж байгаа Гацуурт төсөл хөдөлбөл алтны олборлолт мэдрэгдэхээр нэмэгдэнэ. Тэгэхээр энэ жил дажгүй хэмжээний хатуу валюттай болох нь бараг л тодорхой байна.
Алтны үнийн хувьд цаашдаа өснө гэсэн өөдрөг таамаг голлож байна. Зул сараар алтны ханш сэргэдэг жамаараа өгссөнийг “Блүүмбэрг”-ийн мэдээнээс харж болно. Алт бэлэглэдэг уламжлалтай Энэтхэгт гэхэд оны сүүлээр олон баяр тохиодог. Энэ ч алтны үнэд дэмжлэг болж өгдгийг “Блүүмбэрг” онцолсон юм. Цагаан сар дөхөхөөр Хятадад алтны эрэлт нэмэгддэг. Тэгэхээр ирэх сард ч алтны ханш уруудахгүй, сэргэлттэй байх нь. Эрдэс баялгийн шинжээч Д.Галсандорж “Алтны ханш 2018 оноос 2000 ам.доллар руу дөхнө гэсэн прогноз бий. Ирэх онд 1150 орчим, 2017 онд 1180 гаруй ам.доллар байх болов уу. Олон улсын байгууллагуудын прогнозыг дундажлахаар ийм зураг харагдаж байна. Гэхдээ алтны үнийн хувьд нэг гэгээтэй зүйл бий. Юанийг олон улсын валют болгох зорилтын хүрээнд хятадууд алтыг их хэмжээгээр худалдан авч байгаа. Эрэлт ихсэхээр үнэ өсөх нь тодорхой. Тэгэхээр цаашдаа үнэ өсөх магадлал бол бий” гэж ярив. Түүний ярианаас анзаарахад Хятадын худалдан авалтад ганц цагаан сар ч биш юанийг олон улсын валют болгох бодлого, зорилт ч нөлөөлж байгаа аж.
АНУ-ын Холбооны Нөөцийн банкнаас бодлогын хүүгийн түвшинг өсгөснөөр алтны үнэ 1000 ам.доллараас доошилно гэсэн болгоомжлол шинжээчдэд бий. Гэхдээ алтны томоохон зах зээлүүд болох Хятад, Энэтхэгийн металлын бодит эрэлт өндөр байна гэдгийг шинжээчид үгүйсгэхгүй байгаа. Эдийн засгийн таамаг төсөөлөл гаргадаг судалгааны байгууллага болох “Эгүлэ капитал” гэхэд л “Олон улсын хөрөнгө оруулагчид Хятадын төв банкийг алтны худалдан авалтаа үргэлжлүүлнэ гэсэн хүлээлттэй байгаа. Энэ нь алтны үнэ өсөх нэг шалтгаан болно. Алтны үнэ сүүлийн таван жилийн хамгийн бага түвшиндээ өнгөрсөн сард хүрсэн учир 2016 онд эргэж өснө гэсэн таамаглалыг HSBC-ийн шинжээчид хэлж байна” гэж онцолжээ.
НҮҮРСНИЙ ХЭРЭГЛЭЭ ХУМИГДСААР БАЙНА
Энэ оны төсөвт нэг тонн нүүрсний үнийг 32.8-54.8 ам.доллар байхаар төсөөлжээ. 19.5 сая тонн нүүрс экспортлохоос 9.5 сая тонн нь “Эрдэнэс таван толгой” , “Энержи ресурс”-ийн хамтран ашиглахТаван толгой ордоос экспортлох угааж, баяжуулсан нүүрс байна гэж тооцоолжээ. Манай улсын хувьд урд хөршийн гангийг үйлдвэрүүдийн гол орц болсон коксжих нүүрс экспортолдог. Нүүрсний үнэ өсөхгүй гэсэн гутранги таамаг голлож байна. Дэлхийн гангийн хэрэглээ өсөхгүй гэсэн таамаглалыг Австралийн Эрдэс баялаг эрчим хүч, эдийн засгийн хорооноос дэвшүүлээд байгаа.
“Эгүлэ капитал”-ийнхан нүүрсний үнэ өсөхгүй байх бодитой шалтгааныг “АНУ-д байгалийн хийн үйлдвэрлэл нэмэгдэж байна. Байгалийн хийг эрчим хүчний эх үүсвэр болгох, цаашид экспортлохоор зорьж байгаа нь нүүрсний эрэлтийг бууруулах нэг шалтгаан болж байна. БНХАУ нүүрсний том хэрэглэгч хэдий ч цаашид эрчим хүч үйлдвэрлэхэд нүүрсний хэрэглээгээ бууруулах бодлого баримтлаад эхэлчихсэн. Энэ хүрээнд нүүрс ашигладаг дулааны цахилгаан станцынхаа тоог цөөрүүлж, бусад эх үүсвэрийн эрчим хүчний үйлдвэрлэлийг өсгөх зорилт дэвшүүлсэн” хэмээн тайлбарлажээ. 2013-2018 онд Хятадын нүүрсний зах зээлийн нийлүүлэлт эрэлтээс давсан хэвээр байна гэсэн таамаг бий. Энэ хугацаанд коксжих түүхий нүүрсний үйлдвэрлэл 1.68 тэрбум тоннд хүрч жилд дунджаар 3-4 хувийн өсөлттэй байх төсөөлөл гараад байгаа. Нүүрсний зах зээл дээр манай улстай өрсөлдөгчид гэвэл АНУ, Австрали. Эрчим хүчний мэдээллийн төвийн судалгаагаар ирэх 30 жилийн хугацаанд Америкийн нүүрсний үйлдвэрлэл тогтвортой байх бололтой. Австралийн нүүрсний олборлолт 2020 онд 550 сая тоннд хүрэх төлөвлөгөө бий. 2009-2011 онд Хятадын коксжих нүүрсний үнэ 40 орчим хувиар огцом өссөн бол 2012 оноос өнөөг хүртэл огцом унаж байгаа. Шаньси Люлин бүс нутгийн бүрэн коксжих нүүрсний үнэ гэхэд л 44 хувиар буурсан тоог статистикаас харж болно. 2015-2018 онд Шаньси мужийн коксжих нүүрсний үйлдвэрлэлийн хүчин чадал жил бүр 40-60 сая тн-оор нэмэгдэж нийлүүлэлтийн илүүдэлтэй хэвээр байна гэж шинжээчид онцолж байгаа. Шинжээчдийн таамгийг багцалж харахад ямартай ч 2018 он хүртэл коксжих нүүрсний үнэ буурсан хэвээр байх нь. Тэгэхээр нүүрсний үнэ төсөвт төсөөлснөөс уруудаж, төсөвт тодотгол хийх хэмжээнд хүрэх өндөр магадлалтай юм. Нүүрсний үнэ таагүй хэвээр үргэлжлэх ирэх жилүүдэд олборлолтын зардлаа багасгаж, хар алтнаасаа дажгүй мөнгө олох ганц л гарц бий. Тодруулж хэлбэл Таван толгойгоос урд хил рүү татах төмөр замын бүтээн байгуулалтыг цаг алдалгүй эхлүүлэх. Нүүрсээ төмөр замаар зөөж байж л нүүрсний зах зээлийн таагүй он жилүүдэд ашиг олох боломж бидэнд олдоно. Цаашлаад яривал урд хил рүү татах төмөр зам Оюу толгойд ч хамаатай асуудал.
Их биш хэмжээгээр экспортолдог төмрийн хүдрийн үнийг энэ оны төсөвт тонныг нь 34.8-43.2 ам.доллар гэж төсөөлжээ. Энэ жил БНХАУ-ын төмрийн хүдрийн импорт 40 орчим сая тонноор нэмэгдэх төлөвтэй байгаа. “Жи Пи Морган”, “Сити групп” зэрэг байгууллагууд төмрийн хүдрийн үнэ буурахгүй гэж төсөөлсөн. Тэгэхээр төмрийн хүдрийн хувьд үнэ унана гэсэн болгоомжлол алга. Гэхдээ зэс, алт, нүүрс шиг төсөвт мэдрэгдэхээр хэмжээний мөнгө авчирдаггүй учраас төмрийн хүдрийн үнэ уруудаж, өгсөх нь тийм ч анхаарал татахаар мэдээ биш.
ТӨРИЙН ӨМЧИЙН ХУВЬЧЛАЛААС 171 ТЭРБУМЫГ ОЛНО
Төрийн өмчийг хувьчлах замаар ирэх оны төсөвт 171 тэрбум төгрөг төвлөрүүлнэ гэж тооцоолжээ. Тодруулж хэлбэл Төрийн банкийг 75 тэрбум төгрөгөөр, Монголын хөрөнгийн биржийг таван тэрбум төгрөгөөр хувьчлахаар төлөвлөөд байгаа. Төрийн өмчийн зарим обьектуудыг худалдах замаар 80 тэрбум төгрөгийг төсөвт төвлөрүүлэх тооцоо бас бий. Энэ жил хувьчлах, өөрчлөн байгуулах төрийн өмчийн жагсаалтад Дулааны цахилгаан станц-2, 3, 4, Дархан, Эрдэнэтийн дулааны цахилгаан станц, “Улаанбаатар цахилгаан түгээх сүлжээ”, “Диспетчерийн үндэсний төв”, “Шивээ -Овоо”, “Багануур”, “Эрдэнэс таван толгой”, “Оргил рашаан сувилал”, “Кино урлагийн дээд сургууль”, “Монгол шуудан”, “Монголын цахилгаан холбоо”, “Хөтөлийн цемент шохой” зэрэг байгууллагууд багтаад буй.
ЭДИЙН ЗАСГИЙН БОДИТ ӨСӨЛТ 4.1 ХУВЬ
Шинжээчдийн таамгаар эдийн засгийн өсөлт дунджаар дөрөв гаруй хувь байх бололтой. Дэлхийн банк, АХБ, ОУВС, Монголбанк, Сангийн яамны хувьд эдийн засаг энэ онд 4.3 хувьд хүрч өснө гэсэн таамаг хэлцгээсэн. Гурав гаруй хувиар таамагласан газар ч бий. Судалгааны “Мандал даатгал” компани гэхэд л энэ онд эдийн засгийн өсөлт 3.6-4.4 хувьд хүрэх болов уу гэсэн таамаг хэлээд байгаа. Энэ жилийн хувьд зээлийн чанаргүйдэл нэмэгдэнэ, төсөв хүндэрнэ гэж бараг шинжээч бүр хэлж байна. Эдийн засгийн өсөлтийг төсөвт 4.1 хувь гэж төсөөлжээ. Ингэж өсөхөд нөлөөлөх хэд хэдэн шалтгааныг ч онцолжээ. Томоохон төслүүдийн хөрөнгө оруулалтыг эрчимжүүлэх засгийн бодлого эдийн засгийн өсөлтөд эерэгээр нөлөөлнө гэж үзсэн нь оны өмнөхнөөс биеллээ олоод эхэлчихсэн. Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтад зарцуулагдах 4.4 тэрбум ам.долларын төслийн санхүүжилтийг олон улсын банк санхүүгийн хорь орчим байгууллагаас босгоод байгаа. Энэ жил гэхэд л тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж ирнэ гэсэн багцаа тооцоог эдийн засагчид онцлоод эхэлчихсэн. Дагаж орж ирэх өгөөжийг нь багаар бодоход нэг тэрбум ам.доллар гэцгээж буй. Ямартай ч эдийн засагт бодитой эерэг нөлөө үзүүлэх том шалтгааны нэг нь яах аргагүй Оюутолгой. Дэлхийн зах зээл дээрх түүхий эдийн үнийн таагүй зургаас болж нүүрс, төмрийн хүдэр, жоншны олборлолт энэ жил нэмэгдэхээргүй байгаа. Гэсэн хэдий ч Оюутолгой ордоос олборлох баяжмалын хэмжээ өснө гэсэн хүлээлт бий. Эдийн засгийг эерэгээр харахад хүргэж байгаа бас нэг шалтгаан нь энэ. Засаг “Алт” хөтөлбөрт найдлага тавьж эдийн засгаа өөдрөгөөр төсөөлөөд байна. “Алт” хөтөлбөр эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлэхийг өмнө тодорхой дурдсан. Энэ онд төлбөрийн тэнцлийн хөрөнгө ба санхүүгийн дансны ашиг өнгөрсөн жилийнхээс өснө гэж тооцжээ. Оюутолгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалт,Таван толгойн хөрөнгө оруулалт, Цагаан суваргын зэс молибдений ордын бүтээн байгуулалт голлох нөлөө үзүүлнэ хэмээн таамаглаж. Цагаан суваргын ордын хувьд санхүүжилтийн асуудал нь ид яригдаж буй.