Монгол Улсын тод манлай уяач, “Макс” группын захирал Д.Ганбаатартай ярилцлаа. Түүний “Mongolian Saturday” морь “Breeders cup” дэлхийн морин спортын холбооноос АНУ-д 32 дахь жилээ зохион явуулсан дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний ойрын зайн уралдаанд түрүүлсэн билээ.
–Монголын морин спортын хөгжлийг олон улсын түвшинд аваачсан гэдгээ саяын тэмцээнээр та харуулах шиг боллоо?
-Эрийн гурван наадам, морь уях гэдэг нүүдэлчдийн агуу соёл юм. Тэр утгаараа монголчууд морийг яаж эдэлдэг, яаж уяж уралдуулдаг юм гэдгийг дэлхийд таниуллаа. Энэ бол монголчуудын маань хийморь өөдөө байгаагийн илэрхийлэл гэж ойлгож байна. Морьтон монголчууд хэзээ нэгэн цагт дэлхийн аваргад морин уралдаанаар түрүүлэх нь дамжиггүй байсан. Энэ нь манай “Saturday” дээр тохиож байгаа нь үнэхээр баярлаж бахадмаар гайхалтай сайхан юм болсон. Монгол түмэн маань үнэхээр баярлан бахархан хүлээж авсан. Их сайхан байна.
–Энэ тэмцээний цар хүрээ, чансааны талаар уншигчдад та илүү тодруулаач?
-Дэлхийд чансаагаараа хамгийн дээгүүрт ордог G1 группын уралдаан хэдхэн байдаг. Нэг, хоёр, гуравдугаар групп гэж байдаг. Нэгдүгээр группын уралдаанд “Japan cup” Арабын Дубайн цом, Японы эзэн хааны нэрэмжит уралдаан, Мелбурн cup гэх мэт хэдхэн том уралдаан болдог. Тэр дотроос дэлхийн аварга шалгаруулдаг нь ганцхан “Breeders cup”. Арав гаруй төрлийн зайны уралдаанаас гурван зайных дэлхийн аваргын уралдаан гэдгээр явдаг. Нэгэнд нь “Saturday”-ын уралдсан нэг километрын зайн уралдаан. Хамгийн богино зайн хамгийн хурдан дэлхийн аварга шалгаруулах гэдгээрээ онцлог л доо.
–Тэмцээний эрхийг хэрхэн олж авсан бэ?
-Ноднин уржнангаас хойш “Saturday” маань дэлхийн чансаа тогтоодог G1 группын хэд хэдэн уралдаанд оролцсон. Групп гурван уралдаанд ерөнхийдөө гурав уралдаж голдуу аман хүзүүнд давхисан. Тэр амжилтаараа “Breeders cup”-д орох оноонд хүрсэн. Дурын морь дэлхийн том уралдаанд орохгүй. Орох оноо нь хүрсэн морь дээрээсээ эрэмбэлэгдээд л орно. Хаанахын ч морь бай ялгаагүй.
-“Mongolian Saturday” мориныхоо удам угсаа үүлдрийн талаар яриач?
-Saturday-ийн эцэг нь Any given Saturday гэж морь байдаг. Энэ азарганы үр төлөөс хамгийн өндөр амжилт үзүүлсэн нь Mongolian Saturday үрээ. Эцэг азарга нь ноднин Америкаас зарагдаад Солонгост ирчихсэн байгаа. Солонгост авсан эзэд нь маш их баярлаж байгаа байх. Үржүүлгийн азарга болохоор төлүүд нь сайн давхих тусам хээлтүүлгийн үнэ өсдөг. Магадгүй Saturday-ээс хойшоо төлөвлөгдөж байсан үнээсээ 30, 50 хувиар ч өссөн байх гэж ойлгож байна.
-“Mongolian Saturday” нэрний учрыг тайлбарлаач?
-Гадны жишгээр тухайн адууны үр төлд эцгийнх нь нэрийг оруулж нэр өгдөг юм билээ. “Mongolian Saturday”-ын аавыг Any given Saturday гэдэг. Эхийг нь Miss hot salsa гэдэг. Тэрний Saturday гэдэг үгэн дээр Монголынхоо нэрийг оруулаад өгсөн
-Mongolian Saturday МУА уяач Э.Ганбат болон МУТМ уяач Д.Онон нар дуудлага худалдаанаас сонгож авч өгч байсан гэдэг. Хэдээр авч байв?
-60 мянган ам.доллараар авч байсан. Нуух юу байхав.
–Та таван жилийн өмнөөс морь сургагчийн эрх авч байсан гэсэн. Хэдийнээс морьдоо дэлхийд гаргахаар зорьж ажиллаж эхэлсэн юм бэ?
-Арав гаруй жилийн өмнөөс монгол хүний морь уях эрдэм чадлыг харуулах боломж байгааг олж харсан. Арван нэг, хоёр жилийн өмнө Америкт дуудлага худалдаанаас морь авч оролдлого хийж байсан. Нөхцөл боломжуудаа сайжруулж байж, трайнерын буюу сургагчийн үнэмлэх авч байж уралдах ёстойг ойлгоод тодорхой хугацаанд дөрөв таван жил завсарласан. Сая 2010 оноос ахин Э.Ганбат найзтайгаа, Д.Онон манлайтай зөвлөлдөөд keeneland дуудлага худалдаанаас Saturday-ийг авч байсан. Ганбат маань Америкт трайнерын сургалтад сууж шалгалтаа өгөөд албан ёсны трайнер болсон. Ямар ч уралдаанд хаана ч очоод морио уях, уралдуулах эрхтэй. Одоо тэнд ажиллаж байгаа.
–Монгол уяачдын цусанд юм байгаа учраас ийм амжилтад хүргэж чадлаа гэдгийг өмнө нь хэлсэн. Магадгүй гадны уяачид өөр арга барилаар уясан бол ийм амжилтад хүрэх байсан болов уу. Та юу гэж бодож байна?
-Мэдээж морь сайн байж сайн уралдана. Морь сайн байж, дасгалжуулагч сайн байж, эзэн унаачийн аль алиных нь хийморь таарч байж сайхан уралдана. Тэр уяач дээр байсан бол тэгэх байх ингэх байх гэхийг тааж хэлшгүй. Гэхдээ монголчууд хэнээс ч дутахгүй морио сайн уяж чаддагийг харуулсан. Цаашид олон монгол уяачийн, олон монгол эзний морьд дэлхийн уралдаанд сайхан уралдах байх гэж бэлгэшээж байгаа. Бид булган сүүлтэй байхыг ерөөж байна.
–Танаас өөр дэлхийн уралдаанд морио сойж байгаа уяачид байдаг болов уу?
-Дэлхийн хэмжээний уралдаанд бол байхгүй байх. Орон нутгийн жижиг уралдаанд морио сойж байгаа уяачид мэр сэр сонсогддог.
–Морио хэзээнээс, хэрхэн уяж сойсон бэ. Монгол аргаараа уясан уу?
-Saturday-ыг уяад дөрөв таван жил болж байна. Saturday маань таван настай морь. Дааган насанд нь анх авч байсан. Өөрсдийн уядаг арга барил дээрээ гадны техникийн аргыг хослуулаад уяж байна. Эзэн морь хоёр нэгнийгээ хайж байдаг гэдэг. Сайхан хурдан буян заяасан. Энэ хурдан буян маань монголчуудын нэр хүндийг өсгөлөө. Бид морины том зах зээл, морь арчилгаа маллагаа, морь уяа сойлго дээр дэлхийн том хаалга үүдийг нь нээж өгсөн. Хамгийн том хөрөнгө оруулалт нь монголчуудын морь уях үнэлэмжийг өсгөж өгсөндөө баяртай байна. Бид тав арван жилийн дотор энэ том зах зээл дээр гарч чадсан. Энэ том зах зээл дээр монголчууд нэлээд байр сууриа эзэлнэ гэдэгт итгэлтэй байгаа. Монгол уяачид өвөг дээдсээс уламжлагдан ирсэн морь уях тэр авьяасыг дэлхий дээр л сойх хэрэгтэй. Тэрийг олж хараад монгол уяачийн морь дэлхийд түрүүллээ. Дэлхийн аваргын уралдаанд түрүүлнэ гэдэг гайхамшигтай. Морьтон монголчууд энэ сайхан мориороо хэдэн өдөр бахархлаа. Баярлалаа. Сошиал ертөнцөөр их олон хүмүүс, баяр хүргэлээ. Тэр олон сайхан сэтгэлтэй хүмүүст танай сониноор дамжуулж баярласнаа илэрхийлье.
–Гадныхан морио хэрхэн уяж, уралдуулдаг юм байна?
-Барууныхан зөвхөн онолоор уралддаг. Ийм онол байгаа, ийм стандарт байгаа, энэ зарчмаар л уралдах ёстой гэдэг юм билээ. Монгол хүн эцэг өвгөдөөс уралдаж ирсэн арга барилаар уралдаад ийм амжилтад хүрсэн. Монголчууд өөдөө байх болно.
–Түрүүлсэн моринд хэр их хэмжээний мөнгөн шагнал олгосон бэ?
-Сая ам.доллар өгсөн.
–Таны моринд хичнээн хүн бооцоо тавьсан бэ?
-Тавьсан бооцоог уралдаан тавьсан хүмүүс мэдэх байх. Манай морины ретинг 7,8-аас л хойгуур байсан даа.
–Олон улсад морин уралдаан яг ямар дэг журмаар болдог юм байна?
-Бүх юм хуулиар зохицуулагдсан байдаг. Сая дэлхийн аваргын тэмцээн дээр гэхэд Америкийн армийн цэргүүд морьдыг хамгаалалтдаа авсан байлаа. Тэнд очсон гадна, дотнын бүх морьдыг жүчээнд байрлуулж, бүх үйл ажиллагааны хамгаалалтыг нь хариуцсан. Эмч нар очиж шинжилгээ хийхэд хийсэн эм тариаг нь бүгдийг нь бичиж тэмдэглэж авах, тарьсан зүү тариаг нь битүүмжилсэн саванд хийгээд он сар, цаг өдөртэй нь тэмдэглэж авах зэрэг маш нарийн ажиллагаатай юм билээ. Америкийн ард түмэн ямар сайхан сэтгэлтэй юм гэдэг нь саяын уралдаан дээрээс харагдсан. Гадны морь түрүүлж байхад уухайлаад, бөөнөөрөө баяр хүргээд их сайхан хүлээж авсан. Бид ч үндэснийхээ хувцсаар гоёод чадах ядахаараа хичээж очсон. Монголчуудын авьяасыг, морь уях авьяасыг нээх гэж ихээхэн хөрөнгө зарцуулсан. Тэр мөрөөдөл маань биелж байгаа нь үнэхээр сайхан байна.
–Монголчууд морин тойруулгын замтай болох талаар ярьж, ажиллаж байгаа. Энэ тал дээр өөрийн санаа бодлоо илэрхийлэхгүй юу?
-Морин тойруулгын ажлыг арав гаруй жилийн өмнө Яармагт эхлүүлсэн байгаа. Морин уралдааны хуульгүйн улмаас тодорхой хугацаанд завсарласан. Сүүлийн үед сэргээн ажиллаж байна. Магадгүй ирэх жилд ашиглалтад орох байх. Тийм төлөвлөгөөтэй байгаа. Хууль эрхзүйн орчин байхгүй гэдгийг манайхан мэдэж байгаа. Жижигхээн нялх юмнуудыг мэргэжлийн уралдаанд уралдуулах гээд дайраад байх, уяачдаа муутгах гээд байх асуудал их байсан. Бид нар тухайн үед жин зааж өгч байсан л даа. Америкт бол бүгд 50 клограммын жинтэй залуучууд уралдуулдаг.
–Олон улсад хэдээс дээш насны хүн морь унадаг юм бол?
-Насанд хүрсэн хүмүүс уяж унуулдаг.
–Олон улсад унаачдын шагналаа хэрхэн тогтоож өгдөг вэ.
-Манайд шагналын сангийн 20 хувийг унаач хүүхдэд өгдөг. Олон улсад авсан шагналын 10 хувь унаачид очдог. Тодорхой хувь уяач буюу морь сургагчид очдог зохицуулагдсан хууль дүрмээрээ явдаг юм билээ.
–Унаач, уяачийн сургууль боловсрол дээр нь хэрхэн анхаардаг юм бол?
-Сургуулиуд бий. Ирландад манай уяач Өөдөс уржнан суралцаад ирсэн. Дэлхийн хаана ч очсон морио унах лицензээ олчихсон мундаг унаач байгаа. Түрүүн би том хөрөнгө оруулалт, үүд хаалга нээгдлээ гэж хэлсэн. Цаашид олон малчин айлаас хүүхдийг нь авч морио унуулъя. Том зах зээл, том ажлын байр нээгдсэнд би маш их баярлаж байгаа. Монголчуудыг гадныхан морь уяж байгаа та нарын соёл өөр. Та нар богинын зайн уралдаанд морио уях болоогүй. Өөрийн гэсэн шинжлэх ухаан, технологитой нарийн ажил байдаг гэж гаднын морин спорт сонирхогч хүмүүс хэлдэг. Тэгвэл монголчууд аль ч уралдаанд морио сойж уралдах чадвартай ард түмэн юм гэдгийг саяын уралдаанд бас харууллаа.
–Ойрын зайн уралдаанд шинжлэхухаанч үүднээс хандах хэрэгтэй гэх юм. Юу нь тийм онцлог байдаг юм бол?
-Шинжлэх ухаан, тэдний арга технологийг бид өөрсдийн уламжлалт арга технологитой хослуулаад уяхад ямар байдаг юм бэ гэдгийг саяын уралдаан харууллаа. Энэ бол эхлэл гэж ойлгож байгаа.
-“Mongolian Saturday”-ийг унасан унаачийн талаар тодруулаач. Унаачаа хэрхэн сонгосон бэ. Монгол хүнээр унуулж болоогүй юм уу?
-Нэгдүгээрт, лицензтэй хүн унах ёстой. Франц улсын иргэн байгаа. Сүүлд гарч ирж байгаа бас л өндөр зэрэглэлийн сайн унаач л даа. Залуу од гэж хэлж болно. Саяхан Европын уралдаанд түрүүлээд ирсэн. Сүүлийн үед маш олон түрүү авсан.
-“Mongolian Saturday”-ээс гадна таны хэд хэдэн морь гадаадад “Mongolian stable LLC” нэр дээр уралддаг гэсэн. Яг хичнээн морь байгаа вэ?
-Арваад морь бий. “Mongolian stable LLC” компани байгуулагдаад Ганбат маань бүгдийг нь уяж байгаа. Морь сургагч Даваа маань Завхан аймгийн залуу бий. Бүгдийг нь сургаад маллаад Ганбатад уяа тааруулахад бэлэн болгоод өгдөг. Олон уралдаанд сайхан уралдсан морьд нэлээн хэд бий. Хамгийн том амжилт үзүүлсэн нь яахын аргагүй манай Saturday.
–Та гадаадад морины фермтэй юу?
-Одоогоор ферм бол алга байна. Бусдын ферм дээр маллаж байгаа.
–Цэвэр монгол цусны морийг багаас нь тэнд аваачиж сургаад уралдуулах боломж байдаг юм болов уу. Та энэ талаар судалж үзсэн үү?
-Тодорхой хэмжээнд бодож байсан зүйл бий л дээ. Монгол морь богино зайнд уралдах боломжгүй. Англи сербрайт гэж хурдны зориулалтаар гаргаж авсан үүлдэр байгаа. Манай морь ахуйн уралдаанд унаж эдэлдэг. Яахав, холын уралдаанд 60, 120 км-ын уралдаанд уралдуулахад гэмгүй байж магадгүй.
–Шагналын мөнгөнөөсөө эмзэг бүлгийн хүүхдүүдэд өгнө гэж сонссон. Хэчнээн төгрөг өгөх вэ?
-Одоогоор ярьж байгаа. Яг хэчнээн хэмжээний төгрөг өгөх нь тодорхойгүй байна.