“Таны юм бол миний юм” гэж чангаас чанга хэлж чаддаг, ингэж хэлэхийг хуулиар зөвшөөрсөн ганц байгууллага. “Төр биднээс авсан мөнгөөрөө Татварын Алба зэрэг байгууллагуудыг санхүүжүүлдэг. Ингэснээрээ цаашид биднээс улам ихийг авахын тулд бидний мөнгийг зарцуулдаг байх нь.”
Татвар гэсэн нэрийн доорх энэ хулгай-дээрэм жирийн хулгай-дээрмээс юугаараа ялгагддаг вэ гэвэл хуулийн нэрэн доор хийгддэгээрээ ялгаатай.
Х.Х: –Нийгэмд амьдарч байгаагийн хувьд төрд хэдэн төгрөг тушаах л хэрэгтэй болох байх даа.
Б.Б: -Хэн нэгэн том биетэй, зэвсэг барьсан хүн ирээд, хөдөлмөрлөж олсон мөнгөний тань тавны нэг юм уу, аравны нэгийг авчихлаа гэж бодъё. Тэр хүн биеэр том, түүнээс гадна хутгатай байгаа учраас та хүчин мөхөсдөхийн эрхэнд хөдөлмөрлөж олсон мөнгөнөөсөө өгч л таарна. Энэ бол дээрэм. Тэгвэл тэр хүний оронд хуулийн нэр барьсан цагаан цамц, зангиатай хүн ирээд дээрхтэй адил шаардлага тавьбал та бас л мөнгөө өгөхөөс өөр аргагүй. Учир нь, түүний ард цагдаа, хууль гээд танаас хүчээр илүү олон зүйл байдаг. Тэгэхээр энэ хоёр хүний хооронд ёс суртахууны ялгаа байна гэж үү!
Х.Х: –Төр татвараар дамжуулан хувь хүний өмч, элдэв төрлийн хуулиар дамжуулан эрх чөлөө, амьдралд нь халдаж байна хэмээн үзэж болох л юм байна.
Б.Б: -Яг үнэн. Хувь хүн өмчөө алдвал урьд өмнө хийж бүтээсэн зүйлээ алдаж байгаа учраас өнгөрснөө, эрх чөлөөгөө алдвал өнөөгийн амьдрал нь утга учиргүй болж одоогоо, амь насаа алдвал хойшдын амьдрал үгүй болох учраас ирээдүйгээ алдаж байгаа хэрэг.
Төр-засгаас эрх чөлөө байна хэмээн тунхаглаж болно, зарлаж болно. Гэтэл бодит байдал дээр тэр нь үнэхээр байна уу, үгүй юү гэдэг хүний өмчлөх эрхээр л бодитой харагддаг. Тиймээс М.Ротбард “эрх чөлөөний хамгийн тод илрэл бол эдийн засгийн эрх чөлөө” гэсэн юм.
Х.Х: –Татвар гэдэг чинь тэгэхээр, надад дахиж ашиг өгөхгүйгээр миний мөнгөнөөс авч буй утгаараа торгуультай адил зүйл болох нь ээ.
Б.Б: -Яг үнэн (томоор бичсэн доорх эшлэлийг харна уу).
“Торгууль гэдэг бол буруу юм хийсний төлөө авч буй татвар байдаг бол татвар гэдэг нь зөв юм хийсний төлөө ногдуулж буй торгууль.”
Х.Х: –Эрх чөлөөний бодит илрэл бол хувийн өмч, бусад тохиолдолд эрх чөлөө хийсвэр зүйл гэж байна. Үүнийгээ тайлбарлаач, өмчгүй, ядуу хүн угаасаа эрх чөлөөтэй байх тавилангүй гэсэн үг үү?
Б.Б: -Хувийн өмч гэдэг бол зөвхөн нийгмийн чинээлэг хэсгийн хөрөнгө-мөнгөний тухай ойлголт биш. Бүх хүнд өмч буй. Хамгийн үгээгүй хүнд ч түүний бие махбодь, оюун санаа, авьяас, хөдөлмөрлөх чадвар зэрэг зүйлс байдаг. Үүнийг өөрийнхөө төлөө ашиглах бололцоо, эрх, хууль зүйн орчин байна уу, үгүй юү гэдгээр л эрх чөлөө нь тодорхойлогддог. Түүнээс биш үг хэл-яриа, лоозун, хуулиар эрх чөлөөг зарлах нь бодит зүйл биш.
Х.Х: –Хүн хөдөлмөрлөх чадвараа ашиглах бололцоог нь хааж бооно гэж юу вэ? Ямар ч нийгэмд үүнийг хааж боохгүй биз дээ?
Б.Б: -Социализмд хаадаг байсан. Бид мэднэ дээ, Лоохууз гуайг хувиараа ногт чөдөр хийж зараад баяжлаа гээд шоронд хийж байсан. Мөн 1970-аад оны үед 40 мянгатад байсан По-Намжил гэдэг гэрэл-зурагчинг (По гэдэг нь Польш гэсэн үг, нэгэн цагт тэнд сурч байсан юм уу, тийшээ явсан хүн байсан бололтой. Тэгээд ийн нэрлэх болсон хэрэг) мөн л фото-зургаар баяжлаа гээд шоронд хийсэн гэдэг.
Х.Х: –Телевизээр сая нэг төрийн түшээ Монгол Улсад тавдугаар сарын хоёр дахь долоо хоногийг “Татвар төлөгчдийн долоо хоног” гэж үздэг, энэ баярыг тэмдэглэх ёстой гэж ирээд мөн ч их юм ярьж байна лээ.
Б.Б: -“Мөнгөө алдсаны баяр” хийх юм болж байна уу! Тэр төрийн түшээ шүүх, цагдаа нартайгаа нийлж байгаад, надаас хэдэн төгрөг салгаж чадсандаа баяртай байгаа учраас баяраа хийг!
Хөгжингүй орны ухамсарт иргэдийн хувьд татвар төлөгчдийн өдрийг тэмдэглэнэ гэвэл ёстой ундууцах байлгүй. Харин тэнд Tax Freedom Day буюу Татвараас чөлөөлөгдсөн өдрийг тэмдэглэдэг. Улс орон бүрийн татвар төлөгчдийн төлж буй мөнгөний хэмжээг тооцоолон гаргах Адам Смитийн Хүрээлэнгийн аргачлал байдаг. Энэ аргачлалаар тооцоолоод үзэхэд, монголчууд зургадугаар сарын 1 хүртэл олсон мөнгөө улсад өгөөд, харин түүнээс хойш олсныгоо өөртөө болон гэр бүлдээ зориулах бололцоотой болдог. Тэгэхээр Татвараас чөлөөлөгдөх өдөр бол үнэхээр тэмдэглэх ёстой өдөр мөн байлгүй яах вэ.
Гэтэл энэ төр бидний ухвар мөчдийг мэдчихээд “Татвар төлөгчдийн долоо хоног” гэх мэтээр үнэхээр даапаалж, жирийн нэг хулгайч луйварчнаас дор, увайгүй аашилж байна!
Х.Х: –Яагаад хулгайч, дээрэмчнээс дор гэж?
Б.Б: -Жирийн нэг хулгайч, луйварчин миний хэдэн төгрөгийг “шуучихсан” бол аль болох түргэн, бас тэгээд сэмхэн зугтахыг бодно оо доо. Гэтэл энэ төрийнхөн хэдэн төгрөгийг минь хүчээр авчихаад бас дээрээс нь инээж, баясгалантай байхыг шаардаж байна шүү дээ. Мөнгөө алдчихаад би яаж баяртай байх юм бэ!
Х.Х: –Түүхэнд татварт эргэлзэж байсан сэтгэгчид хэдий үеэс бий болсон юм бол?
Б.Б: -Христийн тухай нэгэн домог байдаг юм билээ! “Татвар төлөх ёстой юу?” гэсэн дагалдагчдынхаа асуултад Христ “Цезарьт (төрд) өгсөн зүйл Цезарийнх болно, харин Бурханд өгсөн зүйл Бурханых болно” гэж хариулсан гэдэг. Эндээс л төрд татвар өгөх нь зөв үү, буруу юу гэсэн эргэлзээ эхэлсэн болов уу.
Таны амьдралын ургац бол таны өмч мөн. Энэ нь таны хөдөлмөрөөс урган гарсан үр жимс, зарцуулсан хугацааны үр дүн, таны авьяас чадвар, хүч хөдөлмөрийн гаргалгаа юм. Энэ бүхэнд халдах бололцоо олгодог нийгмийг эрх чөлөөгүй нийгэм гэхээс өөр аргагүй.
Х.Х: –Татвар төлснөөр нийгэм дэх бүх хүн хождог гэж төрийнхөн хэлээд байгаа шүү дээ.
Б.Б: -Худлаа. Бүх хүн биш, төрийнхөн хамгийн их хождог. Харин жирийн иргэд бид татварт төлсөн мөнгөнөөсөө юу ч авч чаддаггүй. Тэгэхээр “Татвар доор хэн оршдог вэ?” гэвэл “Төр оршдог” гэх нь хамгийн зөв. Төр таны өгсөн татварын мөнгөөр л амь зуудаг. Гэтэл төр гэдэг чинь юу билээ гэдгийг бодоод үзье. Энэ бол хоосон хийсвэр зүйл биш, түүний цаана тодорхой хүн байдаг. Мэдээж, амьдрал нь хамгийн таатай бөгөөд хангамжтай. Тэгэхээр хэн ч гэсэн тэнэг л биш юм бол мөлжүүлж байхаар мөлжигч байвал дээр гэдгийг мэдэж таарна. Ингээд л цэцэрлэгийн насныхнаас эхлээд их, дээд сургууль төгсөж буй бүх монгол хүүхэд “эрхэм гишүүн” болохыг мөрөөдөж эхэлж байгаа юм. Тэд бүгд биш юм гэхэд зарим нь (төр гэдэг нь хэмжээтэй сав юм болохоор бүгдээрээ тэнд очих бололцоо байдаггүй) “цуцалтгүй хөдөлмөрийнхөө” үр дүнд төр-засагт том, жижиг байр суурь эзэлцгээнэ. Мөлжигч нь хөдөлмөрлөгчөө, бэртэгчин нь ёс суртахуунтай хүнээ дарамталж эхэлдэг Монголын ерөнхий дүр зураг эндээс үүдэлтэй.
Тэгэхээр “татвар оршихуй доор цагаан цамц өмсөж, зангиа зүүсэнтарган эр тансагладаг”. Бид тэр цадиггүй нөхөрт мөнгөө алдсанаа баяр гэж үзэн, тэмдэглэх ёстой болох нь!
Х.Х: –Чамайг хүссэн, хүсээгүй төр байх л болно. Тэнд хэн нэг нь очиж л таарна. Түүнийг цалинжуулахын тулд бас татвар авч л таарна. Төр өөртөө баялагтай байхгүй бол болохгүй шүү дээ.
Б.Б: -Либертари үзэлтнүүдийн хэлдгээр баялагтай болох хоёр арга бий: нэг нь, эдийн засгийн арга. Энэ нь үйлдвэрлэх, худалдаа арилжаа хийж, баялаг хуримтлуулна гэсэн үг. Нөгөө нь, улс төрийн арга. Энэ нь дайн байлдаан, хүч хэрэглэх, эс бөгөөс хуулиар далайлгасан татвараар дамжуулан баялагтай болох гэсэн үг (Мөррэй Ротбардын Төрийн анатоми зохиолд яг ингэж хэлсэн байдаг).
Х.Х: –Тэгвэл цагаан цамц өмсөж, зангиа зүүсэн тэр нөхрийн тансаг амьдралын төлөө хөдөлмөрлөж байгаа юм бол бид чинь боол юм байна л даа.
Б.Б: -Тэгж хэлж болно. Өөрийнхөө төлөө биш, тэр нөхрийн төлөө хөдөлмөрлөж байгаа утгаараа албадлагын хөдөлмөр хийж байна гэсэн үг л дээ. Долоо хоногт 40 цаг хөдөлмөрлөөд авсан мөнгөнийхөө 10 хувийг татварт өгдөг бол 40 цагийнхаа 1/10-д албадлагын хөдөлмөр эрхэлж байдаг болж таарна! Тэгэхээр татвар гэдэг бол мөн л зөөлөн хэлэхэд хулгай, шулуухан хэлчихэд боолчлол. Либертари үзэлтнүүд үүнийг олон түмэнд ойлгуулахын төлөө байдаг учраас төрийнхөн либертари үзлийг их ад үздэг.
Х.Х: –Манайд чинь Татварын алба гээд мундаг том алба байдаг байх аа?
Б.Б: -Тийм ээ, “чиний хийж бүтээсэн баялгийн 10 хувь нь минийх гэж хэлж чаддаг ганц байгууллага” даа.
Х.Х: –Төр энэ албанд их ач холбогдол өгдөг биз дээ?
Б.Б: -“Цаад олон түмнээсээ улам сайн татварлаарай, тэгвэл та нарыг бүр том сайхан байшинд суулгаж, цалинг чинь нэмж, сайхан машин унуулж, эрх ямбыг чинь дээшлүүлнэ шүү” гэж хэлж буй хэрэг. Төр ингэж л өөрийгөө томсгодог байхгүй юү! Биднийг дээрэмдэхдээ бидний мөнгийг ашиглаж байна шүү дээ. Татварынхан өөрсдийгөө, бусдын мөнгийг сайн авлаа гэж хэдэн арван саяар урамшуулдаг гэж байгаа. Төрийнхөн ингэж л биднээс худал хэлж мөнгө авчихаад өөрсдөө завшиж байна.
Х.Х: –Хүмүүс энэ бүхнийг мэддэггүй учраас татварын асуудалд хүлцэнгүй ханддаг байх л даа. Татварын сөрөг үр дагаврын талаар товч бөгөөд тодорхой хэлээд өгөөч?
Б.Б: -Шууд тооччихъё. Нэгд, Илт харагддаг нэг зүйл бол татвар нь хүний орлогыг багасгадаг. Хоёрт, Олсон мөнгөө бусдад алдаад байгаа хүний ажиллах идэвх, санаачилга сулардаг. Гуравт, Татварт дарамтлагдсан жижиг, дунд бизнесийнхэн зах зээлээс шахагддаг. Эсвэл “болох-болохгүй” зүйл хийж эхэлнэ. Буруу зүйл хийдэггүй юм гэхэд борлуулах гэж байгаа бараан дээрээ татварын мөнгийг нэмнэ, тэгснээр худалдан авагчид хохирно (Миний бодлоор, худалдан авагч хохирч байгаа юм бол дэлгүүрийн эзэн ч цаагуураа мөн л хохирч таарна). Дөрөвт, Татвар нь хөрөнгө оруулагчдыг хөрөнгөө эрэлт ихтэй, ашигтай салбар уруу биш, татвар багатай, нийгэмд ашиггүй салбар руу оруулахад хүргэдэг. Тавд, Татвар хүний цагийг үнэхээр “алж” байдаг. Та урьд өмнө өөрийн хөдөлмөрөөр бүтээсэн эд хөрөнгө, одоогийн хөдөлмөрөөс татварлуулснаар өнгөрсөн хийгээд одоогоо алдана.
Хүчирхийлэгч нь хэсэг хүнийг эрхшээлдээ оруулж, улмаар тэднийг байгаа зүйлээрээ төлбөр хийхийг шаарддаг, түүнийг ТАТВАР гэх бөгөөд түүнээс ТӨР үүсдэг. Франц Оппэнхэймэр (“Төр” бүтээлээс)
Х.Х: –Ер нь бидний татварт өгсөн мөнгө хааччихдаг юм бэ? Төрийн түшээд болохоор эмнэлэг, боловсрол, батлан хамгаалах, цагдаагийн хөлсөнд явдаг гээд байдаг.
Б.Б: -Цаадуулын чинь яриад буй зүйлс бол харагдаж байгаа нь! Харагдахгүй байгаа зүйл нь татвар төлөгч хүмүүсийн амсаж буй хохирол.
Улсын төсвийг бидний татвар бүрдүүлдэг, тэр мөнгө үр хүүхдийг маань сургах, эмчлэх, цагдаа-хуулийнханд зарцуулагддаг гэдгийг мэднэ. Ингээд биднээс авсан юмаа үнэхээр бидэнд эргүүлээд зориулдаг бол бидний бухимдаадбайдаг буруу л даа! Үнэндээ, нийгэмд өгсөн тэр мөнгөнөөс тань төр асар их хэмжээгээр завшдагт гол учир байгаа юм.
Ер нь тэгээд, бидний татварт өгсөн мөнгө үнэн зөв зарцуулагддаг юм гэхэд эндээс юу харагдах вэ? Боловсрол, эрүүлийг хамгаалахад зориулсан мөнгө алс хэтдээ тустай байдаг бол төрд зориулсан мөнгө ирээдүйд ч, одоо ч ашгаа өгдөггүй, элсэнд ус асгахтай адил алга болдог.
“Татварыг бууруулах ганц арга зам бол төрийн эрх мэдлийг багасгах явдал” Либертари ишлэл
Х.Х: –Та нар нийгмийн даатгал болон эрүүл мэндийн даатгалын талаар бас сөрөг зүйл яриад байдаг байх аа?
Б.Б: -Ер нь аливаа даатгалын утга нь эрсдэл, хохирлыг олон хүнд бага, багаар тархааж, нэг хүн дээр буух их хэмжээний хохирлыг багасгаж байгаа хэрэг юм шүү дээ. Ийм арга хэмжээ сайн дурын үндсэн дээр явагдах ёстой. Гэтэл манайд даатгалууд бараг бүгд албан журмынх болсноор бид учиргүй олон татвартай болчихсон. Даатгалд мөнгө төлөөд л байдаг, эргээд ямар ч ашиггүй. Эрүүл мэндийн, автын даатгалаас эргээд нөхөн төлбөр хийлгэх боломж бараг байдаггүй. Тиймээс даатгалд өгөх мөнгөө өөртөө хадгалах нь хамаагүй ашигтай.
Х.Х: –Яагаад, үндэслэлээ хэлэх үү?
Б.Б: -Иргэн хүн даатгалд өгөх мөнгөө хувьдаа хадгалаад байвал насан өндөр болсон хойноо ч юм уу, эсвэл шаардлагатай үед өөрөө бүрэн хэрэглэж чадна.
Бас тэгээд одоогийн журмаар бол 30-40 жил нийгмийн даатгалд мөнгө төлж, төлчихөөд гай болж тэтгэвэрт гарсныхаа дараа өдөр мажийчихвал тухайн хүний дөчин жил улсад хураалгасан мөнгө дарга нарын хармаанд орно. Гэтэл та тэр мөнгийг хувьдаа хадгалж байсан бол ядаж үр хүүхдэд тань өвлөгдөх болно шүү дээ.
Х.Х: –Гэхдээ улсад хадгалуулах нь найдвартай гэж бодогдоод байх юм!
Б.Б: -Үгүй яах вэ, чи үнэхээр тэсвэр тэвчээргүй, өөрийнхөө мөнгийг өөртөө байлгаснаас өөр хэн нэгэнд хадгалуулах нь дээр, би бол биеэ барих чадваргүй, араа даахгүй хүн гэдгээ мэдэж байвал тэгсэн нь дээр л дээ. Уг нь цаад төр чинь таны ингэж хэлэхийг хүлээж байдаг юм шүү дээ. Төр “Таны мөнгийг [би] хадгалж байя, надад хадгалуулах нь найдвартай, та бол хүүхэд шиг тэсвэргүй, хойшдынхоо аж амьдралыг боддоггүй. Тэгэхээр, та 60 хүрээд тэтгэвэрт гарсан хойноо (үхчихгүй бол шүү дээ) сар бүр энэ мөнгөнөөсөө бага, багаар авч байгаарай” гэдэг.
Одоо иргэд миний нийгмийн даатгалд өгсөн мөнгө нэр дээр минь байгаа гэж бодож байгаа байх. Гэтэл энэ асуудлыг хариуцсан төрийн нэг түшмэл иргэдийн нэрийн данс аль хэдийнэ улайчихсан (2014 оны XI сарын сүүл) гэж хээв нэг өгүүлж байна лээ. 10 гаруй жилийн өмнө бас л ингэж хэлж байсан. Төрд мөнгөө хадгалуулахаар ингээд мөнгөөр минь бизнес хийж, өөртөө ашиглаад байдаг л байхгүй юү!
Х.Х: –Үнэндээ монгол хүн ч тэсвэр тэвчээргүй, хойдохоо боддоггүй шүү дээ. Ихэнх нь өөрсдөө үрчихнэ, эс бөгөөс үр хүүхэд нь нэхсээр байгаад хадгалсан мөнгийг нь авчихна.
Б.Б: -Тэгвэл, одоо яая гэх вэ дээ. Хүсэхгүй байгаа зүйлийг нь хүчээр хийлгэлтэй биш. Өөрөө өөрийгөө мэддэггүй, бусдад хувь заяагаа даатгаад явдаг хүмүүсийн тоонд ороод л явж байхаас. Өөр яах ч арга байхгүй. Үнэндээ, либертари аж төрөх ёсонд таарахгүй хүн гэж бас байдаг л даа. Насаараа бусдад толгойгоо мэдүүлээд ирсэн хүмүүсийн хувьд бие дааж амьдрах гэдэг хэцүү. Энэ сэдвээр дэлгэрэнгүй ярих бололцоо дараа гарна аа.
Х.Х: –Түр хүлээгээрэй. Манайд чинь нас барчихвал нөгөө 30-40 жил хураалгасан мөнгө ар гэрийнхэнд нь олддоггүй бил үү?
Б.Б: -Олддоггүй шүү дээ, хуулиараа тэр мөнгө улсын (улсын ч гэж дээ, нөгөө тарган эрийн) мэдэлд очдог. Тэгэхээр “тэтгэвэрт гарсан хойно надаас аваарай” гээд мөнгийг чинь авчихсан төр (төр ч гэж, бас л нөгөө тарган нөхөр) бараг таныг бушуухан үхээсэй гэж бодох байлгүй. Тэгвэл өөрийн чинь 30-40 жил хураалгасан мөнгө түүний мэдэлд очих юм чинь.
Х.Х: Тэгвэл, нийгмийн даатгал гэдэг чинь нэгэн төрлийн татвар юм байна л даа. Эрүүл мэндийн даатгал бас хэрэггүй юү?
Б.Б: -Эрүүл мэндийн даатгалаа зохих ёсоор төлчихөөд хариуд нь ямар ч үйлчилгээ авч чадахгүй бол бас л хэрэггүй эд. Маш олон хүн эрүүл мэндийн даатгалд мөнгөө төлсөөр ирсэн атлаа хариуд нь юу ч авч чадахгүй өөд болж байна шүү дээ. Өөрөө хариуцлагатай, эрүүл мэндээ боддог, угаас бие тэнхээ сайн, эрүүл чийрэг хүн бол насаараа энэ даатгалыг хий дэмий төлж байна.
Х.Х: –Тэгэхээр, ер нь даатгал гэж зүйл хэрэгтэй юм уу, хэрэггүй юм уу?
Б.Б: -Амьдралд юу ч тохиолдож болох учраас даатгал хэрэгтэй юү гэвэл хэрэгтэй. Гэхдээ энэ ажлыг төрд өгөлгүй, иргэд хоорондоо нэгдэн, хоршоолол маягаар хийж болно шүү дээ. Чили зэрэг зарим оронд ийм туршлага байдаг.
Х.Х. –Өмчийн тухай яриа руугаа эргэж оръё. Улсын өмчийн талаар асуухгүй бол болохгүй.
Б.Б: -Улсын буюу нийтийн өмч гэдэг бол нийгэм дэх баялгийн хамгийн үр ашиггүй хэлбэр бөгөөд үнэндээ, тэр нь хэний ч өмч биш байдаг. Харин яван явсаар эрхтэн дархтнуудын өмч болдгийг бидний өнгөрсөн түүх харуулсан.
Х.Х: –Нээрэн, улсын өмч жаахан эзэнгүйддэг тал бий шүү.
Б.Б: -Хүн бүр халбагадаж болдог нийтийн тогоо байхад хэн ч гэсэн л түрүүлж, бас тэгээд томоор халбагадахыг хичээх нь мэдээжийн хэрэг. Хэн нэг нь халбагадахыг хүсэхгүй байлаа гэхэд бусад нь халбагадаад дуусгачихна. Тэгэхээр халбагадаагүй нь хохироод, халбагадсан нь хожоод өнгөрөх юм чинь хүн бүр л өрсөхийг хүснэ.
Улсын өмч хамгийн ихээр шамшигддаг газрууд бол улсын томоохон өмчийн газрууд. Монголд гэхэд л цахилгаан станцууд, МИАТ, Эрдэнэт үйлдвэр гэх мэт газрыг сайтар шалгаж үнэн мөнөөр нь гаргаж ирж чаддаг бол мөн ч их юм гарна даа.
Х.Х: –Нэг инээдтэй түүх санаанд орчихлоо. 1930-аад оны үед Монголд коммун байгуулах болж, малчдын малыг нийтээр нийгэмчилжээ. Тэгснээр малчид өглөө бүр хэний яндангаас утаа гарах нь вэ гэж бусдыгаа хянах ажилтай болж.
Б.Б: -Тэгдэг нь яаж байгаа юм бол?
Х.Х: –Мэдээж юм биш үү, утаа гарна аа гэдэг чинь хоол, цай хийж байна аа гэсэн үг биз дээ (зуны цаг юм гэнэ лээ). Бүгд адилхан бүх хөрөнгөө нийгэмчилсэн болохоор хэн ч илүү идэж болохгүй, бүгд адил идэх ёстой (Гэхдээ, чиний хэлснээр цаагуураа өрсөлдөж иддэг нь үнэн юм чинь). Жил хүрэхгүй хугацаанд зургаан сая гаруй малаа хагалаад идчихсэн гэдэг. Тэр үед Монгол цөөн малтай байлаа шүү дээ. 15 сая хүрч байсан юм уу, үгүй юү! Гэтэл 1/3-ийг нь идчихсэн байгаа юм даа. Нийтийн тогооноос чадахаараа халбагадахыг бодохоос өөр яах вэ, тэгэхгүй бол адилхан өгчихөөд юу ч үгүй хоцорно гэдэг бол харамсаад барахгүй шударга бус явдал болно оо доо.
Б.Б: -Нийтийн буюу улсын өмчийн талаарх хоржоонтой түүх байна шүү. Үнэндээ, ийм “шог” явдал зөвхөн 1930-аад онд л тохиолдсон юм биш, социализм, коммунизм гээчийг байгуулж байсан 1921-1990 онд нийгэм тэр чигээрээ ийм л байдалтай байлаа шүү дээ. Нийтийн тогоонд багахан хийж, ахиухан халбагадах!
Х.Х: –Гэхдээ л, социализмын үед шударга сайхан хөдөлмөрлөдөг байсан, тэр хэрээрээ гавьяа шагнал авч, амьдрал ахуй нь дээшилдэг байсан тухай хүмүүс их ярих юм даа.
Б.Б: -Үнэндээ бол тийм биш л дээ. Социализмын үед хүмүүсийн хөдөлмөрийн үр шим нэг тогоонд орж, тэр тогооноос тэгшитгэх зарчмын дагуу хуваарилагддаг байсан учраас шаргуу хөдөлмөрлөх шаардлагагүй юм байна гэдгийг эрт, орой хэзээ нэгэн цагт хүн бүр л ухаарсан. Шаргуу хөдөлмөрлөсний үр дүнд сайндаа л нэг гялгар төмөр энгэрт нь зүүж өгнө. Нийгэм даяар үүнийг ухаарах хэрээр нийгмийн хэмжээнд хөдөлмөрийн бүтээмж буурах нь тодорхой.
Х.Х: –Эдийн засгийн талаар ярьж байж, мөнгөний талаар асуухгүй бол болохгүй байх? Ялангуяа одоо их явагдаад буй инфляцийн (мөнгөний ханш уналтын) талаар? Мөнгө гэж ер нь юу вэ?
Б.Б: -Төлбөрийн хэрэгсэл. Энэ хэрэгсэл улс-орон даяарх бараа таваартай эквивалент байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, төлбөрийн хэрэгсэл нь төлбөр хийх зүйлтэйгээ тэнцүү байх ёстой гэсэн үг. Зах зээл дээрх мөнгөний хэмжээ бага байвал ханш нь сайн байдаг. Харин мөнгө ихээр хэвлээд байвал эсрэгээрээ түүний ханш сулардаг. Ингэж мөнгө “барлаж” мөнгөний ханш унагах ажлыг төр (Монголбанк гэдэг л дээ. Үнэндээ төр.) хамгийн сайн хийдэг. Тодорхой утгаараа мөнгө гэдэг чинь цаас юм шүү дээ. Дашрамд хэлэхэд, одоо гарч буй мөнгөн дэвсгэрт дээрх гарын үсгийг ажиглаарай. Золжаргал гэдэг гарын үсэг байх аваас саяхан “барласан” мөнгө, Золжаргалыг Монголбанкны ерөнхийлөгч болсноос хойш “канондсон” мөнгө гэсэн үг.
Хэнри Хаазлит “Эдийн засгийг нэгэн хичээлд” номдоо өгүүлснээр жинхэнэ баялаг бол мөнгө биш, харин машин, онгоц, барилга байшин, гүүр, ном, гар утас, телевизор, талх тариа, үр жимс, мах юм. Мөнгө их хэвлэснээр жинхэнэ баялаг ихсэхгүй.
Х.Х: –За, сайхан ярилцлаа. Дараа үргэлжлүүлье.
Философийн ухааны доктор Б.БАТЧУЛУУН