Үндсэн хууль тогтоогчдын хорооны орлогч дарга, АИХ-ын депутат асан Л.Дашнямтай ярилцлаа. Бидний ярилцлага Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн хүрээнд өрнөсөн юм.
-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг ажлын хэсгийнхэн боловсруулаад дуусч байгаа гэсэн. Та ажлын хэсэгт орсон биз дээ?
-“Таныг Үндсэн хуулийн өөрчлөлийн ажлын хэсгийндэд хороондорууллаа шүү” гэж УИХ-ын гишүүн Н.Батбаяр ярьсан. Дэд хороонь хуулийн төслийн найруулга дээр ажиллах юм. Биднийг Үндсэн хууль баталж байх үед“Үндсэн хуулийн хороо” гэж байгууллага байсан. Үндсэн хуулийн найруулга, утга зүй дээр ажилладаг байлаа. Үүн шиг бэлэн болсон хуулийн төсөл дээр ажиллана гэж ойлгосон.
-Тэгэхээр танд одоо хийх гэж байгаа Үндсэн хуульд чухам ямар өөрчлөлт орох талаар ойлголт байгаа биз дээ.
-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн хууль гэж нэрлээд байх юм. Уг нь тухайн үед бид Үндсэн хуулийн нэмэлтийн хууль хийсэн шүү дээ. Үндсэн хуулиа хэвээр нь үлдээгээд Үндсэн хуулийн нэмэлтийн хуулиар зохицуулмаар байна. АНУ-ын Үндсэн хууль гэхэд огт өөрчлөгдөөгүй. Харин 300 гаруй нэмэлтийн хууль хийсэн. Үүгээрээ Үндсэн хуулийн гол үзэл баримтлалаа өөрчлөлгүй, цаг үе амьдралаас ургасан өөрчлөлтийг Нэмэлтийн хуульдаа тусгаад байгаа хэрэг. Гэтэл Үндсэн хуулиа тэр чигт нь өөрчилчихвөл нэг тогтолцооноос нөгөө рүү шилжихдээ бүх нийтээрээ хэлэлцэж баталсан, хадаг өргөн байж өгсөн эх маань үндсээрээ алга болчих гээд байна шүү дээ.
-Үндсэн хуулийн нэлээд олон зүйл заалт өөрчлөгдөнө гэх юм. Энэ нь таны ярьж байгаа үндсээрээ өөрчлөгдөх асуудал уу?
-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн тухай хууль үйлчилж буй. Тэр хуульдаа нийцүүлж байгаа гэж найдаж байна. Өөрчлөх гэж байгаа зүйл, заалтаа нийтэд танилцуулж, олон нийтийг оролцуулмаар санагдах юм. Яагаад гэвэл Үндсэн хуульд бүх иргэдийн оюун бодол шингэсэн, эцэг хууль гэж итгэж, хүндэлдэг. Тийм учраас Үндсэн хуульд гар хүрэх шалтгаан, нөхцөл, юуг нь яаж өөрчлөхөө УИХ-ын гишүүд, ажлын хэсгийнхэн танилцуулах шаардлагатай. Өнөөөдрийн байдлаар “Өдрийн сонин”-д УИХ-ын дэд дарга Р.Гончигдорж ярилцлага өгснөөс л мэдээлэл авлаа шүү дээ. Хууль тогтоогчид үнэндээ нийгэмд гарцгүй ажиллаж байна.
-Р.Гончигдорж гишүүн гурван багц асуудал дээр өөрчлөлт хийхээр ярилцаж байгаа тухайгаа манай сонинд ярьсан. Нутаг дэвсгэр, засаг захиргааны зохицуулалт дээр та ямар бодолтой байна вэ?
-Өөрчлөх юм бий. Үндсэн хууль тогтоосноос хойш олон жил боллоо. Хотоо хөдөөгийн аймаг, сумтай адилтгасан нь буруу гэдгийг одоо харж байна. Нэгжийн хувьд адилтгаж болох ч хүн амын тоо, амьдрах нөхцөл нь өөр байгааг бодолцож хуулиа өөрчлөх шаардлага гарчихлаа.
-УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийн хуваарилалт дээр ямар өөрчлөлт оруулах юм байна. Эрх мэдлийн хуваарилалт ямар байх ёстой бол. Жишээлбэл, Ерөнхий сайдыг Ерөнхийлөгч буцаахгүй, шууд батламжилдаг болох юм байна.
-Эрх, үүргийн хуваарилалт, тэнцвэржилт гэж яриад байх юм. Хуульдаа асуудал байгаа юм биш. Хуулиа хэрэгжүүлж байгаа нөхдүүд төрийнхөө төлөө ажиллахгүй байна. Компани, хувь, намын эрх ашгийн төлөө, намын эрх ашгийн тулд төрийн ажлыг зогсоочихдог. Үүнээс асуудал гардаг болохоос Үндсэн хуулиас болоогүй. Н.Багабанди тухайн үед санал болгосон Ерөнхий сайдыг нь олонудаа буцаасан зэргээр жишээ татаадЕрөнхийлөгчийн эрх мэдэл хэтэрхий байна гэж яриад байдаг юм. Үнэндээ тэр тохиолдол бүрийг аваад үзэхээр буцаахаас аргагүй байсан шүү дээ. Түүнээс Ерөнхийлөгч хэтийдсэн эрх мэдэлтэйгээ харуулаад байсан хэрэг биш.
Бидний үед Үндсэн хуулийг батлахдаа хэрэгжих үед нөхцөл байдал огт өөр болохыг тооцоогүй алдаа бий. 1990 оноос өмнө төрийн ажил үүргийн хуваариар л ажилладаг байсан. Харин одоо өөр, өөр намын нөхдүүд хэдэн тийшээ хараад суучихдаг. Улсын эрх ашиг намын эрх ашгийн дараа тавигддаг болохыг тэр үед урьдчилж харж чадаагүй. Гэхдээ одоо өөрчлөхдөө тэр байдалд зохицуулж биш төрийн үйл ажиллагааны нэгдмэл чанарыг хатуу болгох ёстой. Төрийн эрхийг УИХ барьж байгаагийн хувьд Засгийн газрыг байгуулж, хийх ажлыг нь баталж өгнө. Засгийн газар ажлаа хийх хөрөнгийг нь бас баталж, хийж байгаа ажилд нь хяналт тавих ёстой. Гэтэл одоо УИХ өөрөө Засгийн газарт гүйж очоод ажилд нь хутгалдаад, мөнгө төгрөгнөөс хүртчих гээд, тойргийнхоо асуудлыг оруулчих гээд байдаг болчихсон. Ийм байдлаар УИХ өөрөө гүйцэтгэх засаглалын ажлыг хийлгэхгүй байна. Засгийн газар чадваргүй болоод байгаад УИХ өөрөө буруутай. Тийм учраас УИХ юу хийх ёстой түүнийгээ л хий. Засгийн газар, Ерөнхийлөгч юу хийх хуультай түүнийгээ л хийг. Энэ ажил үүргийн хуваарийг нарийн тогтоогоод өгчихсөн юм, уг нь.
-Засгийн газрын тогтвортой байдлыг хангах үүднээс өөрчлөлт хийнэ гэсэн. Ямар өөрчлөлт хийвэл одоогийнхоос сайжрах вэ?
-УИХ байж байгаад л Засгийн газраа унагачихдаг байдлыг халахад ямар тохиолдол байна, түүн дээр нь хуулийн заалтыг чангаруулж болно. Ерөнхий сайд огцорвол Засгийн газар огцордог гэх зэрэг шалгууруудыг нь өөрчлөх боломжтой. Ер нь УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгчийн ажил үүргийн зааг, хуваарийг нарийн тодотгож өгөх шаардлага бий болсон. Өнгөрсөн 20 жилд хуулийг гууль болгож, өөрсдийнхөөрөө тайлбарладаг, Үндсэн хуулийн Цэц нь хүртэл намтайгаа хуйвалддаг гээд хөгийн юм их боллоо. УИХ-аас намын бүлгийг гаргаж, салгах ёстой. Намын бүлгүүд нам дээрээ ярина биз. УИХ-даа суучихаад хугацаа аваад хуулиа хойшлуулдаг, наймаацдаг гэдгийг болиулах шаардлагатай.
-Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл хэтийдсэн гэх юм. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр эрх мэдлийг нь хумих юм аа даа.
-УИХ-аас гаргаж байгаа хуулийн процессд Ерөнхийлөгчийн аппарат өөрөө оролцож, саналаа өгч байх ёстой. Ерөнхийлөгч эв нэгдлийн бэлэгдэл байна гээд заачихсан. Өөр намуудын хэдэн тийшээ хараад суучихсан нөхдүүдтэй Ерөнхийлөгч Үндэсний аюулгүйн зөвлөл дээрээ ярилцаж, улсын эрх ашгийн төлөө ажиллах ёстойг нь сануулах ёстой. Одоо мөрдөж байгаа Үндсэн хуульд ингэж тусгасан. Өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгчийн хууль санаачлах эрхийг хумих юм байна. Үүнээс болоод муудах зүйлгүй. Түүнээс хуульд хориг тавих зэрэг давхар хяналтыг нь хориглож болохгүй. Давхар хяналт тавьж байж хууль чанаржина.
-Ерөнхийлөгчийг сонгодог тогтолцоог бас өөрчлөх асуудал яригдаж байна. УИХ-ын гишүүд, 21 аймаг, гурван хотын ИТХ-ын дарга нийлээд Ерөнхийлөгчийг сонгоно. Энэ нь Ерөнхийлөгчийг сонгох зөвлөл болох бололтой. Үүнийг хэрхэн харж байна вэ?
-Ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгож болно. Мөн ажлын хэсгийнхний ярьж байгаачлан тусгай комисс гараад, тэр нь хяналт тавьж, нэр дэвшигчийг олоход тусалдаг ч байж болно. Гэхдээ нам нь нам шиг байгаач. Хуйвалдаж байгаа нөхдүүдээс нэг хуйвалдагчийг гаргаад ирвэл ард түмний сонгосон хүн шиг байж чадахгүй. Зөвхөн УИХ-тайгаа ярьдаг нөхөр болж таарна. Ерөнхийлөгчийг сонгох гэж байгаа зарчимдаа биш намуудад итгэж чадахгүй байгаад асуудал байна. Намуудын үндэсний зөвлөл хүртэл зохиомол болчихсон, тэр нь ажлаа хийж чадахгүй байхад тэндээс хүн гаргаж ирнэ гэдэг яах л бол, итгэхгүй байна. Нөгөө талаас, парламентаасаа Ерөнхийлөгчийг сонгодог болчихвол зардал мөнгөнөөс эхлээд олон ажил цэгцэндээ орно. Сонгуулиа нэг хийдэг болохоос өөрчлөлт эхлэх хэрэгтэй болов уу?
-УИХ-ыг дээд, доод танхимтай болгох талаар ажлын хэсэг ярьж байгаа. Та үүнтэй санал хэр нийлж байгаа вэ?
-Хоёр танхимтай болсноор УИХ-аас баталж байгаа хуулиуд амьдралтай нийцэж байна уу гэдгийг шалгах чадвар сайжирна. Өөрөөр хэлбэл, доод танхим нь амьдрал дундаа байна. Дээд танхимын нөхдүүд хэтэрхий агаарт хөөрчихвөл бас хазаарлаж чаддаг болно. Мөн байнгын ажиллагаатай парламентаа мэргэжлийн, илүү чадварлаг болгох, зардлыг нь багасгах боломжтой. Нэг танхим нь 25, нөгөө нь 52 хүнтэй байх талаар яригдаж ч байсан.
Ц.Өрнөх