“Өндөр гэгээн Занабазарын мэндэлсний 380 жилийн ой” өнөө жил тохиож байгаа. Ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх үндэсний хорооноос өнгөрсөн баасан гаригт “Өндөр гэгээн Занабазар, амьдрал өв” эрдэм шинжилгээний хурлыг зохион байгуулав. Эрдэм шинжилгээний хуралд оролцогчдод Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж мэндчилгээ дэвшүүлсэн бол УИХ-ын дарга З.Энхболд, УИХ-ын дэд дарга Р.Гончигдорж, гишүүн Д.Лүндээжанцан, Шинжлэх ухааны академийн ерөнхийлөгч Б.Энхтүвшин нар үг хэлэв. Мөн ШУА-ийн Ж.Болдбаатар, С.Чулуун, Эрмитаж музейн захирал Елихана, Бурханч лам Г.Пүрэвбат, Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Р.Отгобаатар зэрэг Монгол Улсаас Занабазар судлалын чиглэлээр ажилладаг 20 гаруй, ОХУ зэрэг зургаан орны монголч 14 эрдэмтэн оролцож судалгааныхаа ажлын сүүлийн арван жилийн ололт амжилтыг хуваалцав. Энэ өдрийн эрдэм шинжилгээний хуралд нийт 600 гаруй эрдэмтэн судлаач оролцсон бөгөөд “Өндөр гэгээн Занабазар судлалыг шинээр авч үзэх нь”, “Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын харилцаа “, “ОХУ-ын Эрмитажийн цуглуулгад буй Монголын буддын шашинтай холбоотой уран баримал ба уран зураг”, “Өндөр гэгээний хувилгаан урлал”, “Соёмбо дөрвөлжин үсгийн судлалын зарим асуудал” зэрэг үндсэн илтгэлүүдээр үргэлжиллээ. Эрдэм шинжилгээний хурлаар дээрх сэдвүүдээс гадна түүний бүтээл туурвил болох нийслэл хот, зургаан хийдийг үүсгэн байгуулснаас эхлээд бурхны шашин, соён гэгээрлийн талаарх бүхий л туурвилыг түлхүү хөндөж байв. Түүний уран бүтээлийн талаар энэ өдөр эрдэмтэд тодорхой түвшинд ярилцсан. Мөн түүний намтар, нийгэм, улс төрийн үйл хэргийн тухай илтгэлүүд ч тавигдсан бөгөөдэнэ талаар эрдэмтэн судлаачдаас асууж тодруулснаа хүргэе.
Халхын Өндөр гэгээн Занабазар нь 1635 оны аравдугаар сарын 4-нд Түшээт хан Гомбодорж, Ханджамц хатан нарын хөвүүн болж одоогийн Өвөрхангай аймгийн Есөн зүйл хэмээх газар төрснийг Ишдорж хэмээн нэрийджээ. Түүнийг таван настай байхад буюу 1640 онд Далай лам, Банчин Богдоос Жавзундарнатын хувилгаанаар тодруулсан. Ийнхүү өнөөгийн Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын нутаг Ширээт цагаан нуур буюу Их Монгол уулын өвөрт анхдугаар Богд Жавзандамба хутагтын ширээнд залж Халх Монголын шарын шашны тэргүүнд өргөмжилсөн нь анхны нийслэл хотын үүсэн байгуулагдах үйл явц болсон гэдэг. Ишдорж нь улмаар 1649 онд Цастын оронд хүрч Банчин Чойжилжанцан богдод шавилж гэгээрснээс хойш Халх дөрвөн аймгийн харьяат ардуудаас эхлээд Монгол угсаатнууд түүнийг Өндөр гэгээн Занабазар хэмээн өргөмжилсөөр ирсэн түүх бий. Түүнийг таван настайд Халхын шарын шашны тэргүүн болгосон нь улс төрийн том зорилгын дор зохиогдсон ажил байжээ. Тухайлбал, 1636 онд Өвөр Монгол Манжид дагаар орсны дараа урд хөршийн цэрэг арми тав Халхад тулж ирэв. Тиймээс л халхын ноёд 1639 онд Ширээт цагаан нуурт чуулж Түшээт хан Гомбодоржийн таван настай хүүг шашин номын тэргүүнээр өргөмжилсөн нь энэ аж. Занабазар (жнана) нь аянгат, (важра) нь цэцэн билэг гэсэн утга бүхий Санскрит үг ажээ.
Урд зүгээс ийм дайралт ирэхийн зэрэгцээ Зүүн гар улс буюу Дөрвөн Ойрадын Галдан бошигт ч үе үе үлэмж хэмжээний хохирлыг Халх түмэнд учруулж байсан гэдэг. Дөрвөн Ойрад үүссэн түүх нь 1400 оноос эхтэй аж. Тэр үед арван түмэн Монголын дөрвөн түмтийг нь Мөнхтөмөр ноён салган хант улс болсноо зарлажээ. Улмаар 1393 онд Мөнхтөмөрийг бие барахад гурван хүү нь болох Махмуд, Тайчин, Батболд нар Монголын хаанд хэзээ ч захирагдахгүй гэдгээ зарлажээ. Тэд Мин улсын хаанаас 1409 онд цол хэргэм хүртсэнээсээ хойш мөнхөд дайн өдүүлж ирсэн байдаг. Улмаар монголчуудын их цэргийг хиар цохисон ч, өөрсдөө хүч хавсран дайтаж явсан Мин улсын цэрэгт ялагдсанаар Монголын түүхийн хамгийн харанхуй үе эхэлсэн түүхтэй. Товчхондоо 14-16-р зууны үеийн Монгол ном, эх сурвалж хийчихээр бичиг цаас байдаггүй, 1640 он хүртэл нийслэл хүрээгүй явж ирсэн нь ийм учиртай. Дөрвөн Ойрадын уршгаар эхэлсэн хамгийн харанхуй үе 16 дугаар зууны дунд үед Өндөр гэгээн Занабазар Халхын шарын шашны тэргүүн болоход эцэслэгдсэн. Бичиг ном, соён гэгээрлийн замаас хоёр зуун дамжин хол байсан монголчууд нэгэн жарны хойно буюу 1691 онд мөн л Ойрадын ноёдын уршгаар дахин хоёр зууны турш Манжид дарлагдах эхлэл тавигдсан ажээ. Учрыг тодруулбал Өндөр гэгээн Занабазарыг Соёмбо үсэг зохион, уран зураг, уран баримал, гадаад хэл бичиг харилцаанд боловсорч, уран бүтээлээ туурвиж эхэлсэн тэр мөчид Ойрадын Эрдэнэбаатар хунтайж бие барж зургаан эхнэрийн арав орчим хөвгүүд нь ширээг нь залгамжлахаар өөр хоорондоо тэмцэлдэж эхэлсэн түүхтэй. Тэдний нэг нь Галдан бошигт хаан. Уг нь тэрээр Занабазар гэгээний адилаар Зонховын шавь Дүлжин Дагважалцангийн хувилгаанаар өргөмжлөгдөн Цастын оронд бурхны шавь болон эрдэм номд шамдсан байдаг. Харамсалтай нь түүний ар гэрт их аллага эхэлснээр хувраг хувцсаа тайлан Бошигт хүртсэн. Тэрээр гэр доторх бүх дайсагналаа цэрэг зэвсгийн хүчээр шийдсэн нь цаашдын улс төрийн зорилгоо ч цэргийн хүчээр шийдэхийг зорьдог болгосон гэж зарим түүхчид үздэг юм байна.
Ийн нэгэн цаг үед тодорсон хоёр хувилгаан баруун, зүүн Монголын шашин төрийн үйл хэрэгт голлох үүрэг гүйцэтгэж эхэлсэн бөгөөд тэд хэн хэндээ захирагдахыг хүсээгүй. Захирагдах нь бүү хэл өөр хоорондоо илч илгээж, уулзаж ярилцаж байсан удаа ч түүхэнд тэмдэглэгдсэн нь ховор. Галданбошигт Зүүн гар улсаас баруун тийших нутагт хил залгаа зарим сул дорой орныг эзлэн хүчирхэгжиж эхэлсэн. Тодруулбал, хасаг, уйгур, туркмэн, киргизүүдийн дотоодын эв муудсаныг ашиглан Самарканд, Ургенч, Хами зэрэг олон хотыг дайран эзэлж байв. Мөн Хаант Оростой харилцаа тогтоон зэр зэвсгийн туслалцаа авч эхэлсэн гэдэг.Харин Халх Монголын хувьд Хаант оросууд Сибирт нэвтэрч, урдаас Манж, баруунаас Зүүн гар улсын өдөөн хатгалга эхэлжээ.
Монголын хуваагдал үүсэхэд байгаль, газарзүйн орчны нөлөө багагүй байсныг өгүүлэх эрдэмтэд ч цөөнгүй бий. Өмнөд ба Халх монгол их говиор зааглагдаж, Халх ба Ойрад Монголын нутгийн зах Алтай, Хангайн уулсын завсрын нуур, гол, мөрний дагуу буюу одоогийнхоор Их нууруудын хотгор, орчмоор тэмдэглэгдсэн байжээ. Харин Сибирийн нутагт мал аж ахуй эрхлэхэд таагүй учир хүн ард шигүү суурьшаагүй, эзэнгүй шахам байжээ.
Ийм л үед Өндөр гэгээн Занабазар бурхан шашны, ном соёлын бүтээлийг ихээр хийж байсан нь өдгөө хэдэн тэрбум ам.доллараар үнэлэгдэх өв болоод байгаа. Энэ цаг үед дэлхий нийт түүхээ сударт мөнхөлж өдгөө ч оршин буй их хотуудыг барьж байгуулах ажил ид өрнөсний адилаар Өндөр гэгээн Занабазар ч нийслэл хүрээ хэмээгчийг тунхаглаж зургаан ч хийд байгуулан монголчуудыг хагас суурин иргэншил рүү татаж байв. Харин Хаант орос, Зүүн гар, Манж Чин гүрнүүд Халх Монголыг эзлэх мөнхийн хүслээ үл нуун өөр хоорондоо сэм сүлбэлдэн Халх Монголын хилийг улам хумисаар байжээ. Тэр үед улс төрийн өө хайх явдал хэрээс хэтэрсэн бөгөөд үүнийг Галдан бошигтын нэгэн захидал гэрчилдэг гэнэ. Тухайн цагт Хүрэн бэлчирийн чуулган гэж хийсэн байдаг. Тэгэхэд далай ламын элч, Занабaзар хоёрын сэнтий чацуу байсанд Галдан бошигт дургүйцэн энэ тухай Манжийн хаанд захидал бичиж гомдол мэдүүлж байжээ. Чингэхэд Манжийн хаан элчээ цэргээр хамгаалуулан Халхад илгээн сүрдүүлж, тухайн элч нь Монголоор бэдчин дээрэм тонуул хийж байсан тухай аман яриа үлджээ.
Энэ мэтээр Халхыг эзлэх хөрш орнуудын мөнхийн санаархалд 1691 онд цэг тавигджээ. Тодруулбал, Байгал нуур нь 1690-ээд оныг хүртэл Халхын Түшээт ханы харьяа нутаг байжээ. Халхын түшээт хан буюу Занабазарын ах Чахундорж 14 дүгээр зуунаас хойш өнгөлзөх болсон Хаант Оросын цэргийг цохиж Омск, Томск хотуудыг өнгөртөл нь хөөсөн байдаг. Чахундоржийг Орос улстай дайтах зуур Зүүнгарын Галдан бошгот зүгээр суусангүй. Халхад нэг бус удаа цөмөрч Хар хоринг эзлэн түрэмгийлсэн. Галданд ялагдсан Халх ноёд ч Өвөрлөгчдийг даган Манжийн нутагт 1691 оноос амь хоргоож монголчуудын өөр хоорондоо хийсэн дайн дахиад олон жилээр сунжирч 1900 оны эхэн үетэй залгажээ.
Өндөр гэгээн Занабазар 1723.02.18-нд Бээжингийн Шар сүмд нас барсан байдаг. Энэхүү дайн самууны уршгаар түүний бүтээл, туурвилууд олноороо устаж үгүй болохын зэрэгцээ, оюун санаа, соён гэгээрлийн зам мөр нь таслагдсан. Хэрэв тухайн үед дайн самуун үүсээгүй, Өндөр гэгээн Занбазарын тарьсан соёлын үр өнөөг хүртэл тасраагүй бол Монгол Улс дор хаяж таван зууны боловсролын системтэй, түүхийн хөдөлшгүй баримт цуглуулга олонтой байх байжээ. Францын нэрт урлаг судлаач Нийл Бегин “Г.Занабазар бол дорно дахины дүрслэх урлагийн аугаа их мастер мөн” хэмээн дуу алдаж Леонарда Да Винчи, Х.Рембрант, Микельанжилогийн уран баримал уран зургаас үл дутах олон бүтээл туурвисныг хэлсэн байдаг ажээ.
Л.МӨНХӨӨ