Монголын барилгын зөвлөх зэрэгтэй инженерийн холбооны дэд тэргүүн, “ОСО” ХХК–ны захирал, доктор Д.Очирбаттай ярилцлаа.
–Монголын барилгын зөвхөн зэрэгтэй инженерийн холбооноос тендертэй холбоотой хууль бус үйлдлийн талаар таныг ярилцлага хийлгэхээр манайд албан тоот ирүүлжээ. Энэ талаар ярилцлагаа эхлэх үү.
-Энэ ийм учиртай юмаа. Би “Өргөө” сонины 1990 оны 14 дугээртанх “Тендер гэж юу вэ?” гэсэн танин мэдэхүйн бэсрэг өгүүлэл нийтлүүлж байсан. Энэ үеэсажил үүргийн дагуу олон тендерийн үнэлгээн дээр ажиллалаа, тендерийн гомдлын маргаан шийдвэрлэх шинжээчээр ажиллаж байлаа, бизнес эрхлэх болсноос хойш олон ч тендерт оролцож наснаасаа олон ялагдаж үзлээ. Шалгарсангүй гээд нэг чудаа гомдол гаргаж байсангүй. Гэтэл сүүлийн үед захиалагчийн зүгээс хууль бус үйлдэл хийх, дураар аашлах явдал хэрээс хэтэрлээ. Эзэнтэй тендер, чулуу хөөлгөх, өндөгнөөс өө хайх,авилгалын 10 хувь гэсэн нэр томъёо байнга хэрэглэгдэх болов. Сүүлийн хоёр жилээс арван хувь нь 20 хувь болоод байна. Тайлбар маш энгийн, төсөвт нь суулгасан гэдэг. Тендерийн зохион байгуулалтад ноцтой алдаа гаргалаа гэхэд ёс төдий хариуцлага тооцохоос хэтрэхгүй байна. Тендерт оролцогчийн тухайд алдаа гаргасан байхад шууд ялагдал, гаргасан зардлын хохирлоо хүлээж байна. Хууран мэхлэх асуудал гаргавал бүртгэлд оруулж бүтэн гурван жилээр тендерт оролцох эрхийг нь хасаж нийтэд мэдээлдэг. Барилгын салбарын хувьд гурван жил завсарласны дараа дахин гарч ирнэ гэдэг бараг боломжгүй зүйл. Гэтэл захиалагчийн хувьд өчүүхэн эрх ашгийн төлөө ч гэх юмуу, тендерийг яаж завхруулж болдгийг Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн яамнаас (хуучин нэрээр) 2013.07.08-нд зарласан “Төв аймгийн Угтаал цайдам сум дахь Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сангийн “Угтаал” салбарын 3 давхар оффисын барилгын их засвар, элеваторийн хашаа, харуулын байр барих ажлын гүйцэтгэгчийг сонгох шалгаруулах тендерийн жишээн дээр харуулахыг зорьсон юм.
–Ямар хууль бус үйлдэл, алдаа гарсан байх билээ?
-Нийтдээ арав гаруй. Нэгд, тендерийн урилгын агуулга буруу, Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай хууль (цаашид тендерийн хууль гэх)–ийн 21.5.2-г зөрчсөн.Урилгад зөвхөн барилгын ажил гүйцэтгэхээр заасан байдаг. Тендерийн баримт бичгийг худалдаж аваад үзэхээр, барилгын ажил гүйцэтгэх төдийгүй, гурвын гурван объектийн зураг төсөл боловсруулах шаардлагатай буюу түлхүүр хүлээлгэн өгөх нөхцөлтэй тендер болж хувирдаг. Барилгын ажил гүйцэтгэх, зураг төсөл боловсруулах гэдэг нь хоорондоо эрс ялгаатай тусдаа асуудал юм. Энэ талаар дээрхи хуулийн 5.1.12., 5.1.16-д нэн тодорхой заасан. Хоёрт, тендерийг нэг сарын хугацаатай зарласан мэт харагдавч наадам тааруулсан, зураг төсөл боловсруулах, зөвшилцөх, хянах, батлах, барилгын ажлын тендер бэлтгэх ажлуудыг дээрхи хуульд заасан хамгийн бага хугацаагаар тогтоосон, инженер-неологийн судалгаа явуулах, хэмжилт хийх, ажлын талбайтай танилцах зайлшгүй шаардлагатай байтал уг хугацааг оруулалгүй, тендерийн хуулийн 24.4-г зөрчсөн. Гуравт, зургийн болон технологийн даалгавар байхгүй, өөрөөр хэлбэл, оффисийн барилгад хэдэн ажилтан суух, ямар ямар өрөө тасалгаа байх талаар дурдсан ганц ч үг байхгүй. Үүгээрээ Барилгын тухай хуулийн 10.1 болон барилгын захиалагчийн дүрмийн олон заалтуудыг зөрчсөн. Дөрөвт, техникийн нөхцөлгүй буюу халуун хүйтэн, бохир ус, дулааны эх үүсвэрийн талаар огт дурьдаагүй. Энэ нь Барилгын тухай хуулийн 10.1, 15.1 болон Барилгын захиалагчийн дүрмийн заалтуудыг зөрчсөн. Тавд, инженер-геологийн судалгааны дүгнэлт байхгүй, энэ нь Барилгын тухай хуулийн 10.1, 15.1 болон Барилгын захиалагчийн дүрмийн заалтуудыг зөрчсөн. Зургаад, зураг төсөл ирүүлээгүй, энэ нь Тендерийн хуулийн 11.1.1., Барилгын тухай хуулийн 15.1.1., 15.2-г зөрчсөн. Долоод, гүйцэтгэх ажлын тоо хэмжээ байхгүй, энэ нь Тендерийн хуулийн 11.1.1-г мөн зөрчсөн. Наймд, хөрөнгийн хэмжээг буруу тооцоолсон. Өөрөөр хэлбэл, ямарч зураг төсөвгүйгээр хэдэн төгрөг таамгаар батлуулж төсөвт суулгуулсан байх бүрэн магадлалтай бөгөөд бодит байдал дээр энэ хөрөнгө нь зарласан ажлуудыг гүйцэтгэхэд хүрэлцэхгүй нь тодорхой байсаар байтал нээлттэй тендер зарлаж чирэгдэл бий болгосон. Яаж ч хэмнээд 1000 төгрөгөөр хийх ажлыг би 500 төгрөг л гаргаж чадна, чи түүнд багтааж хийж өг гэвэл хэн ч энэ болзлыг биелүүлж чадахгүй биздээ. Дээрхи бүх байдлыг судалж мэдсэн ч юмуу, барилгын 3000 шахам компаниас ердөө ганц “ОСО” ХХКуг ажлыг гүйцэтгэхээр тендер ирүүлсэн байх бөгөөд зураг төсөв боловсруулж, шаардагдах хөрөнгийн хэмжээг бодитоор тооцож гаргасан үнийн санал нь захиалагчийн батлуулсан хөрөнгөөс илүү гарах нь хэнд ч ойлгомжтой тул тус компани тендерийн бүх болзол, нөхцлийг бүрэн болон давуулан биелүүлэх тендер ирүүлсэн ч үнийн санал хэтэрсэн гэсэн үндэслэлээр шалгарахгүй ньхожим тодорхой болсон. ҮХААЯ-ны үнэлгээний хороо ч үнэ хэтэрсэн гэсэн шийдвэр гаргасан. Энд зуун хувь захиалагчаас хамааралтайгаар уг тендер хүчин болж байгаа бөгөөд хэрэв ганц биш олон оролцогчтой байсан болмөн ч их зардал чирэгдэл гарнаа даа.
–Энэ тохиолдолд захиалагчид хүлээх хариуцлага гэж байх уу?
-Тендерийн хуулийн 30.1.4-д “шаардлагад нийцсэн бүх тендерийн үнэ захиалагчийн тооцсон төсөвт өртгөөс таваас дээш хувиар хэтэрсэн” бол захиалагч бүх тендерээс татгалзана гэсэн заалттай. Тайлбар хэлэхэд энд байгаа захиалагчийн тооцсон төсөвт өртөг нь гэдэг ажлын зургаас үндэслэн гаргасан ажлын тоо хэмжээний дагуу эрх бүхий төсөвчний батлагдсан төсвийн программаар тухайн жилийн зарласан үнэ тафифаар тооцож гаргасан үнийг хэлж байгаа болохоос биш ямарч зураг төсөвгүйгээр хэн нэгний тааж тавьсан тоог хэлэхгүй шүүдээ. Энэ мэт зааг ялгааг ойлгуулахад бэрхтэй. Захиалагч төсөв хөрөнгөө нягтлалгүйгээр шууд л хэтэрсэн гэдэг байдлаар хандаж тендер хүчингүй болгож байгаа хэрэг. Мөн хуулийн 30.4.2 дах захиалагчийн хариуцлагагүй үйлдлийг хөхүүлэн дэмжсэн, ажлын тоо хэмжээ, цар хүрээ ихэдсэн бол түүнийг нь багасгаж хязгаарлагдмал тендер шалгаруулалт явуулж болох тухай заалт юм. Эзэнтэй тендер гэгчид хамаарагсад энэ заалтыг тун овжин ашиглаж байгаа гэж ойлгож болно. Эхний нээлттэй шалгаруулалтад өөрийнх нь хүссэн компани шалгарах боломжгүй бол бусад оролцогчдоос өө хайна. 200-300 хуудас материалын ганц хуудас дээр гарын үсэг зуралгүй алгассан байх юм бол дуусаа гэсэн үг. Үүнийг өндөгнөөс өө олох гэж нэрийдэнэ. Хуульд зааснаар тендерийн бүх нөхцлийг нэгэн зэрэг хангаагүй гэж үзнэ. Захиалагчид уг тендерийг дахин зарлах боломж гарлаа. Хөзөр дэлгэгдсэн. Цааш нь тайлбар хэрэггүй бизээ.
–Өмнөх тендерчинь яасан хэрэг вэ. Дахин зарлагдсанюмуу?
-Яг тийм. 2013.08.29-нд хязгаарлагдмал тендерийг 18 хоногийн хугацаатайдахин зарласан. Өмнө нь хөрөнгийн хэмжээг буруу тооцоолсноо залруулж урьд ньяг тийм хөрөнгөөр 27 нэр төрлийн ажилхийлгэхээр зарлаж байсан бол энэ удаад бараг 40 хувийг нь буюу 10 нэр төрлийн ажлыг хасчуг хөрөнгөөр гүйцэтгүүлэхээр зарласан. Гэвчзахиалагч өмнөх бусадбүх алдаануудаа залруулаагүй, давтсан төдийгүй гурван ноцтой үйлдэл хийсэн. Засгийн газрын 2013 оны 324 дүгээр тогтоолын “Төсвийн гүйцэтгэлтэй уялдуулан 2013 оны наймдугаар сарын 23-ны байдлаар хууль тогтоомжийн дагуу тендер нь зарлагдаж, сонгон шалгаруулалт хийгдээгүй бараа ажил үйлчилгээний гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулах ажлыг зогсоох” гэсэн заалтыг зөрчсөн тул уг тендер анхнаасаа хүчинтэй тендер биш байсан. Хоёрт, тендерийн үнэлгээ бодитой бус, өөрөөр хэлбэл манай тендерийг үнэлэхдээ, машин механизмын түрээсийн гэрээний хугацаа дууссан, машин механизмын техникийн үзүүлэлт байхгүй зэрэг тендерийн баримт бичигт огт дурьдагдаагүй үзүүлэлтийг гэнэт гарган ирж бусад хоёр оролцогчоос бага үнийн санал гаргасан байсан ч чадавхийн шаардлага хангаагүй гэх үндэслэлээр шалгаруулаагүй. Иймд үнэлгээ бодитой бус талаар холбогдох хууль, журмын дагуу Сангийн яаманд манайхаас гомдол гаргахад удаан хугацааны туршид нягталж шалгаад гомдол үндэслэлтэй болохыг тогтоож “55.3.1-д заасны дагуу уг тендер шалгаруулалтыг бүхэлд нь хүчингүй болгож, хуулийн 57.1.10 дахь хэсэгт заасны дагуу холбогдох албан тушаалтанд хариуцлагын арга хэмжээ авах болохыг үүгээр мэдэгдье” гэсэн хариу өгсөн. Гуравт, захиалагч тендерийн явцад манай анхны тендерт оролцохдоо хүргүүлсэн зураг төсөв тооцоог хоёр дахь тендерт оролцсон хоёр компанид дамжуулж өгөөд ашиглуулчихсан юм билээ. Энэ нь ажлын тоо хэмжээ болон бусад үйлдлээр батлагддаг. Энэ хоёр компани нь тендерийн баримт бичгийг тендер нээхээс нэг нь тав хоног, нөгөө нь 10 хоногийн өмнө авсан байдаг. Ямар ч хүчирхэг компани байлаа гээд өмнөх дурьдсан олон ажлыг 5-10-хан хоногт хийх ямарч боломжгүй. Бас аль нь ч газар дээр очиж үзээгүй байдаг. Талын салхины амтосгуулж барих 1350 м-ийн урттай, олон өнцөг догол бүхий том хавтгаалжин төмөр бетон хашааны зураг төсөл, 20 жилийн өмнө дуусгаагүй орхиж балгас болгож мал хашдаг байсан барилгыг нүдээр харалгүйгээр зураг хийнэ, ажлынтоо хэмжээ гаргана гэж байх уу? Хашаа барих газар нь элс, эсвэл намаг байвал яах билээ? Барилгын хана цуурсан байвал яах билээ? Суулгах хаалганы хэмжээ 137,2 м2, цонхных 190,4 м2 гээд хоёр өөр компани хоёул яг адил тоо тавьсанбайх жишээтэй. Энэ нь манай 2013.07.08-нд зарласан тендерт оролцохдоо гаргасан тоо хэмжээ байж байдаг. Тэгэхээр нэгнийнх материаллыг нөгөөд нь өгөөд ашиглуулчихсан тендерийн тухайд үнэлгээ бодитой, бодитой бус гэж маргах нь цагийн гарц биздээ.
–Өрсөлдсөн хоёр компаныхаа нэрийг нууцлаад байх шалтаг байна уу?
-Үйл явдлын өрнөлтөөс харахад, мөрөөрөө явж байсан тэдэнд сайхан юм амлаж өөрсдөөс нь давсан юм рүү оруулсан нь харагддаг. Нэг нь бүр тусгай зөвшөөрөл ч үгүй юм билээ. Ямар сайндаа л хүний юм хуулж байхав. Энэ байдлаа ойлгосон биз, нөгөө нь шууд гэрээний шийдийг ч хүлээлгүйгээр тендерийн баталгаагаа цуцалж байсан.
–Энэ бүхнийг хэн зохион байгуулав. Шан харамч авсан болов уу?
-Ёстой мэдэхгүй юм. Үнэгүй юм гэж байдагюмуу. Үнэлгээний хорооныхонл гэж хардах байна. Уг хорооны нарийн бичгийн дарга байсан М.Ариунболд л сайн мэдэх учиртай.
–Хоёр дахь тендерийн тухайд хуулийн олон заалт зөрчигдсөн байж. ҮХААЯ–ны өөрсдийнх нь шийдвэрлэснээр цааш явлаа гэхэд шууд гэрээ байгуулах хангалттай хугацаа байсан байна. Тариаланчдад агуулах сав нэн хэрэгцээтэй гэж ойлгодог. Танайх хамгийн бага үнийн санал өгсөн гээд байгаа. Гэрээ байгуулаагүйн шалтгаан юунд байх вэ?
-Сайнмэдэхгүй байна. 2013.09.24-нд ҮХААЯ-ны төрийн нарийн бичгийн дарга Х.Золжаргал үнэлгээний хорооныхоо зөвлөмжийг үндэслэн шаардлагад нийцсэн тендер ирээгүй гэж үзэншууд гэрээ байгуулах эрхийг ТЭДС-ийн захирал Д.Одод даалгасан боловч тэрээр хуулийн хугацаанд гэрээ байгуулаагүй тул Сангийн яамнаас хугацааг 30 хоногоор сунгасан ч энэ хугацаанд гэрээ байгуулаагүй.
Шалтгаант холбооны талаас нь авч үзвэл шууд гэрээг манайхтай байгуулахаас өөр сонголт байхгүй байсан. Нөгөө оролцсон хоёр компаний тухайд үнийн санал өндөр, хоёул харуулын байр шинээр барихыг бүр мөссөн орхигдуулсан дутуу юм ихтэй, олон үзүүлэлтээрээ манайхаас илт доогуур юм билээ. Эсхүл тендерийг хоёр удаа зарлаад байхад огт оролцоогүй, оролцохыг хүсээгүй, ямарч бэлтгэлгүй байгаа аль нэг компани тайшууд гэрээ байгуулах уу. Манайх дээрхи бүх ажлыг зураг төслийн хамтаар 369 600 000 төгрөгөөр ажлын 40 хоногт гүйцэтгэх санал өгсөн. Манайхтай шууд гэрээ байгуулсан бол 2013 оны 11 дүгээр сар гэхэд 36000 тн буюу 600 вагон үр тариа хадгалах багтаамжтай элеваторын томоохон аж ахуйн ажил их л цэгцрэх байсан байх. Манайх чинь бас ч гэж 1992 оноос барилгын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа компани. Нөгөө хоёр шиг нялх бишээ.Яагаад бага үнэ, хугацааны санал өгсөн гэхээр анхны нээлттай тендертнэг ч оролцогч ороогүй юм чинь дахин зарласан хязгаарлагдмал буюу нэндавчуу хугацаатай тендерт оролцогч бараг гарахгүй гэдэгт итгэлтэй байсан тул зунжингаа бэлтгэлээ базаасан. Угтаал цайдам ч олон удаа явсан. Шууд гэрээ байгуулаагүйтэй холбоотой нэг л зүйл тодорхой байгаа нь улсын эрх ашиг эхний ээлжинд тавигдаагүй нь харагддаг.
–Сангийн яамнаас танай гомдлыг хянажүзээд тендерийг хэсэгчилж биш бүхэлд нь хүчингүй болгож холбогдох албан тушаалтанд аргахэмжээ авах шийдвэр гаргажээ. Тендерийн урилгаас эхлээд таны дээр дурьдсан өчнөөн зөрчил байхаар тэгэхээс ч өөр аргагүй байсан биз. Тэгээд хариуцлагын арга хэмжээ ч авсан байна. Шүүхэд хандах шалтгаан юу байв?
-Бизнес эрхлэгчийн хувьд хэнд хариуцлага тооцох, эсэх нь чухал биш юмаа. Энэ нь тэр байгууллагын дотоод асуудал биз. Үнэхээр л хариуцлага тооцож байгаа бол бидэнд учирсан хохирлоо барагдуулах нь гол юм. Бид чинь татвар, торгууль, алдангийн байнгын дарамтанд байдаг улс. Ийм ч учраас бид тендерт оролцох явцад гарсан хохирол болох 22 598 700 төгрөгийг гаргуулахаар Иргэний хуулийн холбогдох заалтындагуу Дүүргийн иргэнийхэргийн анхан шатны 1-р шүүхэд хандахад шүүгч Б.Цолмонбаатар даргалж хийлгэсэн шүүх хуралдаанаас “… ҮХААЯ-ны төрийн нарийн бичгийн даргын 2013.09.24-ний өдрийн “Бүх тендерээс татгалзаж, шууд гэрээ байгуулах эрх олгох тухай” А/357 дугаар тушаалаар ТЭДС-ийн “Угтаал” салбарын оффисийн барилгын засвар, элеваторын хашаа барих ажлыг гүйцэтгэх этгээдтэй шууд гэрээ байгуулах эрхийг ТЭДС-ийн захиралд олгосон байх бөгөөд хуульд заасны дагуу ТЭДС нь зохих этгээдтэй гэрээ байгуулаагүй нь хариуцагч ҮХААЯ-нд хамааралгүй байна” гээд манай нэхэмжлэлийг хэрэгсэхгүй болгосон. Хохирлын дийлэнхи нь зураг төслийн үнэ байгаа ба бид бүгдийг баримтжуулж шүүхэд өгсөн. Шүүхийн энэ шийдвэр бидний гайхашралыг төрүүлээд байгаа юм. Тендерийн хуулийн 30.4.3-д шууд гэрээ байгуулахыг захиалагчид даалгасан байх бөгөөд үүнтэй холбоотой асуудлыг захиалагч нь хариуцах болохоос өөр хэн хариуцах билээ. ТЭДС чинь чинь бие даасан хуулийн этгээд биш. Манай байгууллагын хувьд ҮХААЯ-наас зарласан тендерт оролцсон болохоос ТЭДС-аас зарласан тендерт оролцоогүй. Доржоос түүндзээлүүлсэн 1000 төгрөгөө авах гэхэд чамд өгөөрэй гээд би дүүдээ өгсөн. Түүнтэй тооцоо хий, одоо надад хамаагүй гэдэггүй биздээ. Дээрхи шүүх бол: Дорж чамд өргүй, чи дүүг нь шүүхэд өг гэх юм байна л даа. Давж заалдсан аль ч шатны шүүхэд ер нь л эднийх ердийн журмаар ялагдчихаад гаргасан зардлаа гаргуулах гээд байна гэдэг юмуу эсхүл хариуцагчийн төлөөлөгчБ.Ариунболдын манайх стандартын дагуу тендерийг зохион байгуулсан гэсэн удаа дараагийн тайлбарыг үндэслэж шийдвэр гаргасанюмуу бүү мэд. Дашрамд ХХААЯ-ны шинэ сайд Р.Бурмаа Танаас тендерт оролцогчийн нэгнийх нь материалыг задруулж нөгөөд нь ашиглуулдагаа стандарт гэж ойлгодог ажилтандаа алдааг нь ойлгуулаасай гэжхүсэх байна.
–Гурван шатны шүүхээр ороод хохирлоо барагдуулж чадаагүйгээр уг асуудал хаагдаж байна гэж ойлгож болох уу?
-Тэгж ойлгож болохгүй. Цааш яаж сунжрахыг мэдэхгүй байна. Тендерийн материалыг бусдад дамжуулан ашиглуулсан үйлдлийг бүр сүүлд буюу иргэний хэргийн шүүх ажиллагааны явцад л олж мэдэх боломж бидэнд олдсон шүүдээ. Саяхан Дээд шүүхийн магадлангаар ороход манай нэхэмжлэлийг хэрэгссэхгүй болгосон ч шийдвэрийг албан ёсоор гардажаваагүй байгаа. Хугацаа байна.Албан тушаалдаа хайнга хандсан, урвуулан ашигласан үндэслэлээр хуулийн байгууллагад хандах боломж бидэндбайгаа.
Манай холбооны зүгээс Тендерийн хуульд томоохон өөрчлөлт оруулах зайлшгүй шаардлагатай гэж үзэж байгаа бөгөөд барилгачдын саналыг хүлээн авч нэгтгэж байгааг эцэст нь дуулгая.
Ш.ГОМБОСҮРЭН