“Э-Транс” компанийн ерөнхий захирал Ч.Энхболдтой ярилцлаа.
-Та “Coal Mongolia” чуулганы үеэр нүүрсийг шингэнээр урсган тээвэрлэх шинэ технологио танилцуулсан. Нүүрс тээвэрлэх зардал эрс багасна гэж байсан. Өртөг нь яг хэчнээн хувиар буухаар байна?
-Өнөөдрийн байдлаар Таван толгойгоос нэг тонн нүүрсийг 20 ам.долларын өртгөөр олборлож, 20 ам.долларын зардал гаргаж тээвэрлэж байна. Нийт зардал нь 40 ам.доллар гэсэн үг. Төмөр замаар тээвэрлэвэл 11 ам.доллар болж зардал буурна гэж байгаа. Таван толгойгоос Гашуунсухайт хүртэл нэг тонн нүүрсийг угааж, тээвэрлээд хүргэх нийт зардал нь гурван ам.доллар гэсэн тооцоо гаргасан. Хүнд шингэн маань баяжуулах болон тээвэрлэх гэсэн хос үүрэг гүйцэтгэх юм.
-Хүнд шингэн гэдгээ тодруулж тайлбарлаач, тусгай хоолой татаад тусгай шингэний дээр нүүрсээ хөвүүлэн тээвэрлэнэ гэж ойлгогдсон… ?
-Усан уусмал гэж ойлгож болно. Хувийн жин нь нүүрснийхтэй адилхан. Нүүрс нэг куб метртээ 1400 орчим кг байдаг бол тэр шингэн нэг куб метртээ 1400 орчим кг байна гэсэн үг. Шингэний жин, нүүрсний жин хоёр тэнцүү учраас нүүрс живэхгүй байгаа хэрэг. Жингүйдлийн байдалтайгаар нүүрсийг тээвэрлэх шингэн гээд ойлгочихож болно.
-Монгол эрдэмтдийн бүтээсэн технологи гэлүү?
-Уул уурхай хөгжлийн гол салбар болно гэж тодорхойлсон хэдэн жилийн өмнөөс л технологио бусдаас хамаарал багатайгаар өөрсдөө шийдэх ямар боломж байна гэж хайж эхэлсэн. Ашигт малтмалыг олборлох, боловсруулах, тээвэрлэх чиглэлээр эрдэмтэдтэй ажилласны эцэст нүүрсийг олборлосон газар нь баяжуулаад, хоолойгоор тээвэрлэх технологи боловсрууллаа.Үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэхэд бэлэн болчихоод байна.
-Таны ярианаас анзаарахад уурхайнхаа дэргэд баяжуулалтаа хийгээд тээвэрлэчих юм байна гэж ойлголоо. Баяжуулах үйлдвэр гэх мэт нүсэр барилга байгууламж хэрэггүй гэсэн үг үү?
-Тийм овортой биш. Хоёр чиргүүл дээр тавьсан хоёр ширхэг тус бүрдээ 40 тоннын контейнер гэсэн үг. Нэг рүү нь нүүрсээ оруулахад нөгөө талаар нь баяжигдаад гараад ирнэ.Баяжигдах процесс нь хөдөлгөөнт төхөөрөмжөөр хийгдэх юм. Тээвэрлэх хоолой руу зөвхөн цэвэр нүүрс л орно. Хар үгээр тайлбарлавал хүнд шингэнтэйхөдөлгөөнт баяжигдах төхөөрөмжид орсон нүүрсний хагас нь хөвөөд, хагас нь живнэ. Хөвснийг нь хоолойгоор явуулах юм. Живж, тунасныг нь гаргаж хаяна. Нүүрсний уурхайн дэргэд овоолго гэж байдаг даа. Хаягдлыг тэр маягаар тэнд нь шийдчих боломжтой. Яг уурхайн дэргэд хөдөлгөөнт баяжуулах төхөөрөмж байх юм. Олборлолт явагдаж байхад хажууд нь хөдөлгөөнт төхөөрөмж тавиад явна гэсэн үг. Олборлолтын зардал эрс хэмнэгдэнэ гээд байгаа нь ийм учиртай. Олборлох зардал хэмнэгдэхээс гадна уурхайд баяжуулах үйлдвэр шаардлагагүй болно. Тээвэрлэлтийн зардал нь төмөр замаас ч хямдхан. Хөрөнгө оруулалт нь ч төмөр замаас бага шаардагдана. Дахин онцлоход хөдөлгөөнт баяжуулах төхөөрөмжөөс гарч ирсэн цэвэр нүүрсийгхоолойгоор хөвүүлж тээвэрлэнэ.
-Баяжуулалтаас гарсан нүүрсийг хатаах явц шаардлагатай юу. Эсвэл баяжуулах үйлдвэрээс гарч байгаа нүүрс шиг байх юм болов уу?
-Угаах үйлдвэрээс гарч ирж байгаа нүүрс нойтон байдаг. Тийм л нүүрс гарна.
-Ер нь дэлхийн нүүрсний тээвэрлэлтэд хоолойн тээвэрлэлт гэж байдаг уу?
-Хоолойн тээврийн тухайд дэлхийн улс орнууд 1970-2005 он хүртэл 35 жилийн турш ашигласан технологи. Маш их ус хэрэглэдэг учраас больсон л доо. Нэг тонн нүүрс тээвэрлэхэд 1.3 тонн ус хэрэглэдэг байсан юм. Тухайн үед усаар зөөвөрлөдөг байсан учраас нүүрсийг нунтаглаж, бүр зутан шиг болгох шаардлагатай байсан. Тэгээд хүчтэй шахуургаар шахаж тээвэрлэдэг байсан юм. Нунтагласан нүүрсний хувьд зөвхөн цахилгаан станцын хэрэглээнд тэнцэж байсан л даа. Шилжүүлэн ачна энэ тэр гэсэн ойлголт байгаагүй. Монголын нүүрсний салбарын зорилт бол нүүрсээ экспортод гаргах. Экспортод гаргахын тулд шилжүүлэн ачихаас аргагүй. Тийм учраас нүүрс том ширхэгтэй байх ёстой. Бидний зохиосон технологи тэр нөхцөлийг биелүүлж чадсан. Нүүрс хүнд шингэн дотор живэхгүй, жингүйдлийн байдалд байдагучраас том ширхэгтэйгээр тээвэрлэгдэх бололцоо бүрдсэн. Өмнө нь байсан технологийн дутагдалтай талуудыг нь арилгаж давуу тал нэмсэн.
-Усны хэрэглээн дээр таналт гарч байгаа юу?
-Дан ус биш, үнэтэй уусмал хэрэглэнэ. Усны хэрэглээг бага байлгахын тулд бэлдсэн уусмалаа битүү хэлхээгээр эргүүлэн ашиглаж байгаа юм. Нүүрсээ арай бүдүүн хоолойгоор тээвэрлэнэ. Харин шингэнээ нарийнхан хоолойгоор буцаана. Ийм битүү хэлхээгээр эргэлдүүлж шингэнээ ашиглах төлөвлөгөөтэй байгаа. Тэгэхээр системийг нь нэг дүүргээд авсан тохиолдолд дахиад ус хэрэглэхгүй гэсэн үг. Тодорхой хэмжээнд, ганц, хоёр хувийн алдагдал гарч таарна. Алдагдлыг нь аль болох бага байлгахын тулд инженерийн бүх л шийдлийг хайж байна.
-Зөөвөрлөгч шингэн өвлийн цагт ямар ч асуудалгүйгээр нүүрс тээвэрлэх үү?
-Тэгнэ.Монгол шиг өвөлдөө 30-40 хэм хүрч хүйтэрдэг улсад саадгүй ажиллана. Хасах 40 градуст хөлдөхгүй. Шингэн маань хөлддөггүй шинж чанартай учраас хоолой тавих газрыг тиймгүнзгий ухах шаардлагагүй. Барилгынхаа ажлын зардлыг хамгийн бага байхаар гүнд тавьж болно. Гэхдээ мэдээж хоолойныхоо бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалахуйц түвшний гүнд байх хэрэгтэй. Метр ч юм уу, 1.5 метр байх боломжтой. Газар доогуур хоолой тавиад буцаагаад булчих учраас экологид сөрөг нөлөөгүй. Барилгын ажлын үед л тухайн газар ажиллаж амьдарч байгаа улсад бага зэрэг саад болох байх. Нүүрс тээвэрлэлт газар доогуурх хоолойгоор явагдана гэсэн үг. Нүүрс тээвэрлэлтийн сөрөг талыг мэдрэхгүйгээр малаа маллаад амьдрах боломжтой.
-Хоолойгоор тээвэрлэхээр зардал хэр шаардах вэ, нүүрсээ урсгахын тулд цахилгаан их хэрэглэвэл бэрхшээл гарах л байх?
-Нүүрс шингэн дотор хөвж, жингүйдлийн байдалд байдаг учраас шингэн хаашаа урсана нүүрс тийшээ урсана. Нүүрсийг урсгахын тулд өндөр хүчээр шахах шаардлага байхгүй. Уруу газар бол урсахад ямар ч асуудалгүй. Нүүрс шингэний холимог маань өөрөө урсаад явчихна. Өгсүүр газарт л шахах шаардлага гарч ирнэ. Таван толгойгоос Гашуунсухайт хүртэл дан уруу газар. Монголоос Хятад руу явж байгаа бүх чиглэл уруу шүү дээ. Тийм учраас эрчим хүчний маш их хэмнэлттэй технологи. Шингэнээ буцааж нааш нь шахахад зардал гарна. Гэхдээ тэр зардал нь хүргэхдээ гаргасан хэмнэлтдээ шингээд, эцсийн дүндээ төмөр замаар тээвэрлэснээс маш бага өртөгтэй болж байгаа юм. Тээвэрлэлтийн хувьд бүрэн автоматжуулсан системд ажиллана. Бүх ажиллагаа нь хяналтад явагдах юм.
-Хоолойг намаг, гол, устай газар тавьж болох уу?
-Болно.
-Энэ технологийн патент танай компанийн нэр дээр байгаа гэсэн үг үү?
-Дэлхийн патентын байгууллагад мэдүүлээд шинэлэг, инновационний технологи байна гэсэн үнэлгээ авсан. Нүүрсний салбарт тэргүүлэх улс болохАвстрали, Хятад, Америк, Орос, Өмнөд Африк гэх мэт улсуудад патент авчихсан, эрх зүй нь бүрэн хамгаалагдсан технологи. Патентыг эзэмшигч нь манай компани.
-Үйлдвэрлэлд нэвтрүүлнэ гэхэд туршилт хийж таарах байх. Туршилт хийхэд хэр хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардагдах вэ?
-Туршилт хийж яг үйлдвэрлэлийн шатанд яаж ажиллах нь вэ гэдгийг хүмүүст харуулах ёстой. Үүний дараа эцсийн үйлдвэрлэлд хэрэглэх тухай яригдана л даа. Таван км-т цагт 50 тонн нүүрсийг тасралтгүй тээвэрлээд сая ярьсан бүх процессоо хүмүүсийн нүдэнд харуулж, гарт бариулаад харуулсны дараа итгэл төрнө. Тэр түвшиндээ явж байна. Төр засгийн зүгээс дэмжээсэй л гэж хүсч байна.Таван сая ам.доллар гаргаад үйлдвэр туршилтыг нь хийчих юм бол дараа нь таван зуун сая, тэрбум ам.доллар хэмнэх боломж нь бүрдэх юм.
-Өртөг нь таван сая гэсэн үг үү?
-Үйлдвэрлэлтуршилтын шугам барихад л ийм мөнгө зарцуулах юм. Туршилтын дараа холын зайд барихдаа итгэл үнэмшилтэй болно гэсэн үг.
-Таван сая ам.доллар бага мөнгө биш. Үйлдвэрлэлийн туршилт хийсэн чинь амжилтгүй болбол яах вэ?
-Бидний зүгээс технологидоо зуун хувь итгэлтэй байгаа. Миний хувьд ямар нэгэрсдэл гарлаа гэхэд зуун хувь үүрэхэд бэлэн байна. Улсаас таван сая ам.доллар зарлагадсаны эцэст туршилт бүтэхгүйболчихвол эрсдлээ үүрнэ.
-Туршилт амжилттай болоод хэрэгжүүллээ гэхэд нэг км хоолой татахад хэчнээн ам.долларын өртөг гарах бол?
-Таван толгой Гашуунсухайтын хооронд нэг км хоолой барихад нэг сая ам.доллар зарцуулна гэсэн урьдчилсан тооцоо гарсан.
Ц.БААСАНСҮРЭН