-ЭДИЙН ЗАСГИЙНХҮНДРЭЛТЭЙ ЭНЭ ҮЕД УЛСААРАА ТОГЛОЧИХ БОЛОВ УУ ГЭСЭН АЙДАС НАДАД БАЙНА-
Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газрын дарга асан О.Магнай ажлаа хүлээлгэж өгснөөсөө хойшсураг тасарсан гэхэд болно. “Түүнийг нөхдийнхөө хамт нам байгуулах гэнэ”. “Хавар боллоо, О.Магнай дахин гудамжинд гарч жагсах уу” гэх мэт мэдээлэл зарим олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд гарсан байхыг олж харсан юм. Цагаан хоолой барьж, жагсаал тэмцэл өрнүүлж олон нийтэд танигдсан тэмцэгч залуу хаана, юу хийж явна вэ. Гавьяат жүжигчин С.Жавхлан хэсэг нөхдийн хамт төрийн удирдлагуудыг халз мэтгэлцээнд дуудахадочсон сураг гарч байв. Түүний талаарх мэдээлэл, нийгмийн өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар О.Магнайтай уулзаж хөөрөлдлөө.
–ШӨХТГ-ын даргын албан тушаалаа өгснөөс хойш сураг тасарчихлаа. Хаагуур юу хийж явна?
-Биюм хийж бүтээх ид залуу насандаа явна. Гадаадын хөрөнгө оруулалт татах чиглэлийн ажил хийж байна. Мөн нийгмийн шинэчлэлийн талын хүний хувьд Чингэлтэй Баянзүрх, Сонгинохайрхан дүүргийн иргэдтэй өнгөрсөн 2 сарын хугацаанд 10 гаруй уулзалт хийсэн. Өөрөөр хэлбэл нийгмийн уур амьсгалыг хангалттай мэдэрч байгаа.
–Дуучин С.Жавхлан төрийн удирдлагуудыг мэтгэлцээнд дуудах үед таныг тэнд очсон гэж сонслоо. Тэнд чухам юу болсон юм бэ?
-Иргэний хөдөлгөөнийхөн “Мэтгэлцээн болно, ирж үг хэлээч” гэж хүссэн. Яг үнэндээ юу болох гэж байгааг нь нарийн мэдээгүй Монголын олон нийтийн радио телевизийн байран дээр яваад очсон. Намайг оруулаагүй, үүднээс нь буцсан шүү дээ. Ийм л зүйл болсон.
–Энэ явдлаас болж Олон нийтийн телевиз гэсэн тодотголтой байгууллага иргэдийнхээ үзэл бодлыг илэрхийлэхэд дэмжлэг үзүүлэхгүй байна. Төр засгийнхны гар хөл болж байна гэсэн шүүмжлэл гарсан. Олон нийтийн радио телевиз байнга л ийм хэл аманд өртдөг газар?
-Санаж байвал би өнгөрсөн жил УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандангаар хуулийн төсөл санаачлуулж УИХ-д өргөн бариулсан. Энэ нь юу вэ гэхээр Олон нийтийн радио телевизэд иргэд сар болгон 1100 төгрөг төлдөг. Түүнийг болиулах хуулийн төсөл өргөн барьсан. Хэзээ тэр хуулийн төслийг хэлэлцэхийг нь мэдэхгүй байна. Өнөөдөр техник технологи хөгжсөн байна. Аль телевизийг нь нийт иргэдийн хэдэн хувь нь, гэр бүлийн гишүүдийн хэдэн хувь нь үзэж байна гэдгийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр ямар нэгэн эргэлзээгүйгээр судлаад гаргаад ирэх боломжтой болжээ. Олон нийтээс сар бүр хурааж авч буй тэр мөнгийг их хэмжээний мөнгө гэж боддог. Үүнийг ганц телевизэд өгөх бус иргэдийн үздэг эрэлттэй телевиз, сонинд шударга зарчмаар хувааж өгөх юм болэнэ нь эргээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлямар нэгэн бүлэглэлийн хараат байдлаас гарах эерэг үр нөлөөтэй юм болов уу гэж хардаг юм. Ер нь Үндэсний телевиз аль ч цаг үед эрх баригчдын нохойд барьдаг мод байсан. Өнөөдөр ч хэвээрээ л байна. Үүнийг олон нийт бүгдээрээ мэдэж байгаа.
–Үндэсний телевизэд очсон үйлдэл чинь иргэний хөдөлгөөнүүдийг дэмжиж байгааг чинь харуулж байна. Мөн өөрчлөлт хийхээс бас буцахгүй байх шиг?
-Ер нь би нийгэмд өөрчлөлт хийхийг сүүлийн арван жил ярьж, явж буй хүмүүсийн нэг. Та нар ч мэдэх байх. Үнэхээр өөрчлөлт гэдэг зүйл хэрэгтэй байна. Хамгийн сүүлийн судалгаагаар нийгэмд эрс өөрчлөлтийг 70 хувь нь хүсчээ. Энэ нь юуг харуулж байна гэхээр манай нийгэм тогтворгүй тал руугаа явж байна гэсэн үг.Тогтворгүй байдал руу оруулаад байгаа энэ байдалд иргэд гэхээсээ илүү төрөөс хамаарсан нөхцөл байдалтай болсон. Тэгэхээр төр нь өнгөрсөн 25 жилийн хугацаандаа дүгнэлт хийгээд цаашдаа яах ёстой вэ гэдэг гарцыг олох ёстой. 25 жилийн турш явсан замаараа цааш явж болохгүй гэдгээ ойлгох цаг болсон.
–Энэ өөрчлөлтийг яаж, ямар хэлбэрээр хийх ёстой вэ. Олон хүн энэ тухай хэлж байна. Нэг л биш байна гээд л ярих юм. Гэвч гарцыг нь олж, харж чадахгүй байна уу?
-Өөрчлөлт хийх олон арга байна. Монголд өнөөдөрминий харж байгаагаар ширээний ард бүгдээрээ сууж байгаад ярилцаад тэр өөрчлөлтийг хийх хэрэгтэй. Бид 1921 онд хэн нэгнийхээ амийг хөнөөгөөгүй хувьсгал хийж чадсан. 1990 онд цус гаргалгүй хувьсгал хийсэн. Хүний амиар биш хоорондоо ярилцаад соёлтой хувьсгал хийж ирсэн ард түмэн. Тийм туршлага, чадвар бий. Тэгэхээр өөрчлөлтийг тайван замаар хийх учиртай. Ингэхийн тулд аль нэг нам фракци гэж талцалгүй бүгдээрээ бие биедээ буулт хийгээд тайван ярилцах хэрэгтэй. Дэлхийд хамгийн ядуу улсуудын тоонд Монгол зүй ёсоор орчихлоо. Үүнийг бүгдээрээ хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Өнгөрсөн 25 жилийг манай танай гэж ялгаад байх хэрэггүй. Аль аль талдаа бид хариуцлага ярих цаг болчихсон байна. Үүнийгээ ярилцаад шийдэлд хүрэх замаа, гарцаа олох нь чухал. Бид хамтдаа асуудлаа шийдээд явбал Монгол Улсад хэрэгтэй юм. Зарим нэг нөхдүүд телевиз, радиогоор зэвсэгт тэмцэл гээд ярьж байна. Ийм зүйл ярьж, тоглож болохгүй л дээ. Монгол бол жижиг улс. Жижиг улсаар яаж тоглож болдгийг хамгийн ойр байгаа Украины жишээ бидэнд хангалттай харуулж байна. Зэвсэгт тэмцэл рүү улсаа яавч оруулж болохгүй. Зэвсэгт тэмцэл гэж ярихын ч хэрэг байхгүй. Аливаа зүйлийг ярьж, хэлсэн ч хэмжээ хязгаар үндэсний эрх ашиг гэж байх ёстой.
–Яагаад ширээний ард суух хэрэгтэй болчихов?
-Ширээний ард сууна гэдэг нь үндэсний зөвшилцөлд хүрнэгэсэн үг. Түрүүн би хэлсэн. Засгийн эрхийг барьж байгаа нам, сөрөг хүчин. Дээрээс нь гудамжинд өөр дуу хоолойтой нөхдүүд байна. Энд тэндмаш олонбүлэглэл үүсч байгаа дуулдажбайна. Тэр бүгдийн төлөөлөл ширээний ард суух юм. Тэд ер нь юу хүсээд байгаа юм бэ. Гарц юу байна гээд ярилцах ёстой. Энд төрөөс их буулт хийх хэрэгтэй. Төр буулт хэр хийхээс хамаарч цаашдын зам харагдана л даа.
–Иргэдтэй уулзаад явж байхад нийгмийн уур амьсгалыг мэдэрсэн гэж та түрүүн хэлсэн. Энэ тухайд…?
-Өнөөдөр ирээдүйдээ итгэх, Монголын хөгжилд итгэх итгэл ард иргэдийн дунд байхгүй болчихжээ. Улс орны хөгжлийн хамгийн суурь үндэс нь иргэн нь ирээдүйдээ итгэлтэй байх ёстой. Гэтэл өнөөдөр тийм итгэх итгэлтэй хүн бараг алга. Ирээдүйдээ итгэх итгэлтэй хүн байхгүй болно гэдэг бид ухарч буйн шинж. Байшин барьж болно, зам тавьж болно. Энэ бол хөгжил биш. 2009-2010 онд нүүрсний үнэ өссөн. Түүний ачаар Улаанбаатар хотын төвд хэдэн шилэн байшинтай боллоо. Хөгжил гэдэг чиньхувь хүнийсоёл, чадамж, зөв үйлдлээс эхлэх ёстой. Гэтэл жирийн монгол хүн гудамжнаас олсон зүйлээ өөрийнхөө юм гэж үздэг моралийн хэмжээнд оччихлоо. Тэгэхээр бүх юм хөгжих биш ухарч байгаагийн дохио.
–Жирийн иргэн битгий хэл, төр түшилцэж буй зарим хүнээс өөрийн гэсэн үнэт зүйл,эх орноо гэсэн сэтгэл үнэртэхгүй байна. Манлайлагч, тэргүүлэгч нар яагаад төрөхгүй байна вэ?
-Монголд тийм хүмүүс байгаа.
–Байгаа юм бол тэд яагаад ажиллахгүй, хийж чадахгүй байгаа юм бэ. Улс орны хөгжил ийм байдалд орох байсан уу?
-Хийж чадах чадахгүй дээ гол нь биш. Өнгөрсөн хорин хэдэн жил бий болгосон тогтолцоо чинь тийм хүнийг гарч ирэх боломжийг өөрөө хаачихсан юм. Үндсэн гэгдэх намуудын конвейр. Конвейр гэж мэднэ шүү дээ. Дээр нь юм тавьчихаар урсаад явчихдаг. Түүн дээр гарчих юм бол төр рүү очих боломж л хүн болгонд харагдаж байна. Энд чадвар чансаа гэхээсээ илүү тэр конвейр дээр суучихъя гэсэн хүн олон болчихлоо.1990-ээд оны үед бизнес хийгээд баяжъя гэсэн хүн олон байсан. Өнөөдөр бол төр рүү орчихъё, нам руу оръё гэсэн хүн олон болчихлоо.
–Та ч гэсэн тэр конвейрийг ашиглахын тулд бусад нөхдийнхөө хамт нам байгуулах гээд яваад байгаа юм биш үү. Та ямар нэртэй нам байгуулах гэж байгаа юм бэ?
-Хэвлэлээс энэ тухай олж харсан юм байна. Би нам байгуулахгүй. Тийм зүйлогт байхгүй. Монголд өнөөдөр юу хэрэггүй, нам хэрэггүй. Хангалттай олон нам байна. Харин Монголд улс эх орноо гэсэн жаахан сэтгэл хэрэгтэй байна. Улс төрийн намуудыг бүгдийг нь тараагаад шинээр бүртгэх нь бий болчихсон зүйлээс гарах гарц байж болох юм гэж би харж байна.Тереза эхийн тухай хүн бүр л мэднэ. Энэ хүн нэгэнтээ “Би дайны эсрэг тэмцэхгүй ээ. Энх тайваны төлөө бол тэмцэнэ” гэж хэлж байсан удаатай. Тэр үгийг би сайн ойлгоогүй явсан юм. Өнөөдөр нөхцөл байдал ойлгуулж байна. Нэг зүйлийн төлөө эсвэл эсрэг явна гэдэг хоёр өөр ойлголт юм гэдгийг. 1990 онд Ардчилсан хүчин байгуулагдахдаа эхлээд гайхамшигтай хувьсгал хийсэн. Түүнийг бол хүлээн зөвшөөрнө. Дараа нь МАХН (одоогийн МАН) гэсэн бүтцийн эсрэг бүгдээрээ нэгдье гээд нэг намын эсрэг дэндүү олон бүлэглэл цугларчихсан. Тэдэн дунд үзэл санаа зарчим өөр хүмүүс бий. Тэгээд нэг нам гэсэн нэрийн дор цугларчихаар нам гэдэг тэр үнэт зүйл байхгүй болчихсон. Хэрэв намуудыг тараагаад шинээр бүртгэлээ гэхэд миний харж байгаагаар АН-аас 4-5 нам гарч болох юм. МАН-аас 2-3 нам гарах байх. Энэ ньарай зөвүүд нь нэг талдаа гараад буруу нь нөгөө талдаа гарч ялгарна гэсэн үг. Ингэвэл иргэдэд сонголт хийх боломж болох юм болов уу гэж харж байгаа юм. Үүнийг хийхийн тулд өнөө л миний яриад байгаа үндэсний зөвшилцөл асуудлыг шийдэх ёстой.
–Тэгвэл бидэнд ямар зам байна. Боломж байна уу?
-Ерөөсөө л хоёр зам байна. Гудамжинд олуулаа цуглаад төр рүү шахалт үзүүлээд төр түүнийг нь хүлээж аваад хэрэгжүүлдэг нэг арга байна. Аль эсвэл төр нь өөрөө ухамсарлаад бүгдээрээ ярилцъя гэж хэлэлцээд тэндээсээ шийдвэр, шийдлээ гаргаад цаашаа явдаг.1990 онд яасан бэ гэвэл төр нь буулт хийсэн, иргэд ч олуулаа цуглаад аль альнь нэг цаг үед тохиосон учраас цаашаа зөв явсан. Өнөөдөр төрийн эрх барьж буй нам, сөрөг хүчин аль аль ньхүчтэйгээ үзэх гээдхоорондоо тэмцэл явуулаад байна. Ингэх юм бол яваандаа Украины эмгэнэл бидэнд ойрхон болно. Украин 2013-2014 онд нэг иймэрхүү л байсан. Би маш сайн санаж байна.
-“Саус гоби сэндс” компанийг удирдаж байсан Жастин Капла нарт уучлал үзүүллээ. Гэтэл тэд суллагдаад явсан, компани нь 35 тэрбум төгрөгийг Монголд төлөхгүй гээд давж заалдчихлаа. Олон л хүн байр сууриа илэрхийлж байна?
-Жижиг улсын зовлон их. Тэр тусмаа манайх шиг хоёр том хөрштэй. Гурав дахь хөршийн бодлого гээд стратегидаа тусгачихсан, ийм орны хувьд их хэцүү. Жастин Капла гэдэг хүнийг суллаад явуулахад хэн дуртай байх вэ. Ерөнхийлөгчид ч гэсэн ямар дарамт ирснийг би төсөөлж л байна. Адилхан монгол хүнхоригдож байхад гадаадын иргэнийг явуулахад дуртай Ерөнхийлөгч ч гэж хаа байхав. Энэ бол их гүрэн иргэнээ яаж хамгаалдгийн л нэг жишээ. АНУ нь хичнээн муу харилцаатай улс байсан чиргэнээ шоронд үлдээдэггүй соёлтой улс. Тэгэхээр юу гэж Жастин Каплаг АНУ Монголын шоронд байлгах вэ дээ. Бид өнөөдөр АНУ биш, Монгол байхгүй юу. Эхлээд биджаахан хүчтэй болох ёстой. Хүнээр бол гурван настай хүүхэд гэсэн үг. Иймэрхүү зүйл дахин бий болгохгүйн тулд яах ёстой вэ. Бид хүчирхэг л болох ёстой. Жижиг улс ч хүчирхэг болдог олон жишээ байна. Катар улс их жижигхэн. Тэгэхэд Ойрхи Дорнодод бодлого тодорхойлж байна. Саудын Арабтай эн зэрэгцээд байж байна. Өөрсдөө, өөрсдийгөө зөв таниад, зөв хөгжиж чадвал хүчирхэг болоод ирнэ. Тэр цагт бодлого тодорхойлоход оролцож болдог. Өнөөдөр бид Катар биш. Бид бусдаас дэндүү хамааралтай байна.
–Хавар боллоо. Та гудамжинд гараад жагсах уу?
-Надтай уулзсан хүн бүр ингэж асууж байна.
–Таныг төрийн ажлаа өгсөн болохоор ямар нэгэн тэмцэл өрнүүлж жагсах байх гэсэн хүлээлт байх шиг байна?
-Жагсвал жагсаж болно. Түүн шиг амархан зүйл байхгүй. Гэвч жагслаа гээд асуудал шийдэгдэхгүй. Эдийн засгийн хүндрэлтэй энэ үед улсаараа тоглочих болов уу гэсэн айдас надад байна. Гэхдээ заавал жагсаадгудамжинд үймээн тарихаасаа өмнө ширээний ард ярилцаад шийдчихвэл зүгээр.
–Ширээний ард нэгдэж суугаад таны ярьж буйгаар ярилцах чадвар ёс зүйтэй хүн хэролон байна вэ.Төр барьж байсан нам, сөрөг хүчин, иргэний хөдөлгөөнийхөн ширээний ард асуудлыг шийдье гээд уулзаж байсан санагдах юм. Тэгээд шийдэгдсэн зүйл байгаа юм уу?
-Тэр боларай өөр асуудал. Одоо нийгмийн үндэсний зөвшилцөл хамтраад асуудлыг нэг санаагаар ярилцаж шийдэлд хүрнэ гэсэн үг. 2016 оныУИХ-ын сонгуулийн дараа юм яаж өөрчлөгдөхийг бид мэдэхгүй. Ер нь нүүрс, зэсийн үнэ өсөхгүй бол Монголд юу ч өөрчлөгдөхгүй байна. Ийм л хэмжээнд бид хүрчихлээ. Хүн болгон л нүүрс зэсийн үнэ ярьж байна. Энэ үнэ хэдийгээр өөрчлөгдөхгүй байсан ч Монголд ямар нэг зүйл өөрчлөгддөг байх ёстой.
Энд Ерөнхийлөгчийн оролцоо хэрэгтэй. Өнөөдөр Монгол Улсын Үндсэн хуульд Ерөнхийлөгч бүх ард түмний эв нэгдлийн бэлгэ тэмдэг. Иймэрхүү цаг үед Ерөнхийлөгч өөрийнхөө үндсэн эрхийн хүрээнд уриалга гаргах эрхтэй. Улс төрийн бүх нам хүчнүүд болон ард түмэнд хандах ёстой. Хэрэв тэр үндэсний зөвшилцлийг хийж чадахгүй юм бол нийгмийн бухимдал даамжрах болно. Ерөнхийлөгчөөс өөр үндэсний зөвшилцлийг зохион байгуулах хүн Монголд байхгүй. Ерөнхийлөгч үндэсний зөвшилцөлд бүгдийг уриалах түүхэн цаг үе ирээд байна
-2016 оны УИХ-ын сонгуульд нэр дэвших үү?
-Зүгээр шүүмжлээд сууна гэдэг миний хувийн зан чанартай тохирдоггүй зүйл. Тэгэхээр боломж байвал үйлдэл мэдээж хийнэ.
Г.ДЭЛГЭРЦЭЦЭГ