УИХ-ын гишүүн Д.Ганбаттай ярилцлаа.
-Монгол хэлний тухай хуулийн төслийг ид хэлэлцэж байна. Та харин уг хуулийн төсөл дээр нэлээд эсрэг байр суурийг илэрхийлж байгаа харагдсан. Яагаад эсэргүүцэх болсон юм бэ?
-Энэ хуулийн төслийг өнөөдрийн эдийн засгийн нөхцөл ийм байгаа үед, хямралтай давхцуулан ярих нь зөв үү гэдгийг бодох ёстой. Тэр ч утгаараа би байр сууриа илэрхийлсэн. Тухайн орны хэл соёл, ёс заншлаа ард түмэн нь өөрөө аваад явчихдаг. Манайд уйгаржин монгол бичиг, кирилл монгол бичиг байна. Монголчууд эрт үеэсээ хэрэгтэй гэсэн зүйлээ авч хэрэглэж ирсэн түүхтэй. Би эрдэмтдээс уйгаржин монгол бичиг хаанаас үүсэлтэй ямар бичиг вэ гэдгийг асуусан. Өнөөдөр цахим ертөнц хөгжсөн энэ үед нэг кноп дарахад л википедиа дээр бүх зүйл гараад ирчихэж байна. Орос, англи гээд түгээмэл хэлүүд дээр шууд гарч ирдэг. Уйгаржин бичиг бол араб, Перс, Уйгараар дамжин Монголд ирсэн. БНХАУ-ын Өмнөд Монголын өөртөө засах орон гэж бий. Тэнд 20 гаруй сая хүн амьдардаг. Тэд уйгаржин бичиг хэрэглэдэг. Хятадад уйгарууд амьдардаг бөгөөд монгол бичгийг ЮНЕСКО-д бүртгүүлсэн гэсэн. Монгол бичгийг уйгаруудаас аваад манайхан жаахан өөрчлөөд өөрийн болгоод хэрэглэсэн.
Бид 1945 онд кирилл монгол бичгийг Оросоос авч хэрэглэсэн л дээ. Өөрсдийн нөхцөлдөө тааруулан 35 үсэгтэй болгож бүх нийтийг бичиг үсэгтэй болгох ажлаа хийсэн.
-Өмнө нь манай орон чинь уйгаржин бичгээ сэргээх гээд амжилт олоогүй. Одоо уйгаржин бичгээ сэргээх боломж байгаа юм уу?
-Аливаа юмс цаг өнгөрөх тусам улам л сайжирч урагшаа явах ёстой. Орчин үеийн нөхцөл байдалд тааруулан явах ёстой зүйлийг заавал хуульчилж, хэлний засаглал гэдэг юм яриад байж байна. Үнэндээ хэлний засаглал гэж юу байх вэ дээ. Төрийн хэлний зөвлөл гээд есөн хүнтэй хэлний цензур главлит хийдэг хүмүүс байна. Аж ахуйн нэгж албан байгууллага, хувь хүнийг торгоно гээд сууж байх юм. Ийм байж болдог юм уу. Дээр үед Францын ламтан нь “Би мунхруулаад өгье. Та харгислаад өг. Хоёулаа олон жил засаглая” гэж хаандаа хэлж байсан гэдэг. Тухайн үеийн хаан нь харгис хүн байж ч таарсан. Энэ хууль бол яг тийм маягтай яваад байгаа. Уг хуулийг харахаар аль болох харгислана гэсэн зүйл ажиглагдаж байна. Ийм зүйлээ анхаарах хэрэгтэй. Монголчууд 1940-1950 оны үед уйгаржин бичгээ сэргээх гэж Б.Ренчин доктороос эхлээд нэлээд зүтгэсэн ч ажил хэрэг болж чадаагүй. Хэрэв уйгаржин бичгээ сэргээгээд явчихбал Ганбат гэж унших ёстой хүнийг Ганбату гэж уншиж байх жишээтэй. Өнөөгийн нөхцөлд энэ нийцэх үү гээд асуудал их байна.
Манай улс 1990 оны үед нэг хэсэг хүүхдүүдийг уйгаржин ч үгүй, кирилл ч үгүй болж балласан. Тэр үеийн хүүхдүүд чинь одоо 30 гарчихсан кириллээрээ ч зөв бичиж чадахгүй сууж байна. Өнөө хос бичигтэн болгох гэсний гай нь энэ шүү дээ. Заавал бүгд уйгаржин бичгээ эзэмшинэ гэж байхын оронд эрдэмтэд, монгол хэлний багш нар нь гүнзгийрүүлээд судалдаг л юм байгаа биз.
-Ингэж хэллээ гээд өнөө эрдэмтдийн дургүйг л хүргэх байх даа?
-Уйгаржин бичигтэй болоод ном товхимол гаргалаа гэхэд хэвлээд явчих орчин үеийн техник технологи нь юу билээ. Дэлхий даяарчлагдаж байхад хүн бүр хурдтайгаар дэлхий ертөнцтэй хөл нийлүүлэх шаардлага тулгараад байна. Өнөөдөр Засгийн газрын зүгээс дэлхийн 20 шилдэг хүүхдийг сургая гэхэд хэд нь тэнцэж байгаа билээ. Харвардаас эхлээд гадны томоохон сургуулиудад гадны оюутнуудаар дүүрсэн байна. Бид 200 гаруй жил Манжийн дарлалд байж дэлхийгээс таслагдсан. Түүний дараа зөвлөлт коммунизм гэгч дэлгэрч 70 жил мөн л дэлхийгээс тасалчихсан биз дээ. Бид цаашид иймэрхүү замаар, иймэрхүү байдалтай явж болохгүй ээ. Монгол Улс хангалттай баян байсан болно.
Сонинууд гэхэд л хос бичигтэн болох хүрээнд нэг ярилцлага, мэдээ, нийтлэлээ кириллээр нэг, уйгаржин бичгээр гээд хоёр янзаар гаргаж таарах нь. Нэг бага зэргийн алдаа гарлаа гэхэд ч 10, 10 саяар нь торгоод явах нь байна. Хэвлэлийн эрх чөлөөнд халдаж байгаа нэг хэлбэр болох гээд байна л даа. Торголоо гэхэд тэрийг нь өгдөг мөнгө нь ч хаана байгаа юм. Сонин гэдэг чинь цаасан хэвлэл. Тэгээд гаргаад байх цаас нь ч хаана байгаа юм.
-Тэгээд хос бичигтэн болгоно гэвэл судлаач, эрдэмтдээс нь эхлээд асуудал тулгарах байх даа?
-Мэргэжилтнүүдийг нь урилаа гэхэд Өмнөд Монгол, уйгар Хятадаас нь урих юм уу хаашаа юм. Хэрэв тэгвэл энэ чинь юу болох юм. Харин латинжин монгол бичгийг гаргаад хэрэглэвэл болохгүй юм байхгүй. Дэлхийн 70-80 хувь нь латинжин бичигт шилжээд байна. Грек, Ромоос гаралтай энэ бичгийг авч хэрэглэснээрээ Франц нь Франц биш, АНУ нь АНУ биш, Англи нь Англи биш болоогүй. Бичиг гэдэг тусдаа зүйл. Хэл ч мөн бичгээсээ тусдаа. Энэ бүхнийгээ анхаараач ээ.
УИХ-ын чуулган дээр асууж байхад тэндээс гарал үүсэлгүй гэж хэлэхгүй байна. Бид заавал ард түмнийг бичиг үсгээр нь ингэж мунхруулж болохгүй. Байгаа юмыг нь байгаагаар нь хэлж, зөв юмыг зөвөөр нь явуулах ёстой. Уг хуулийн төслийг санаачилсан гишүүдийн хуулийн төсөл нь хятадтай холбоогүй юм шиг цаагуураа болохгүй юмыг дэмжсэн төслийг оруулж ирээд байна. Бид ч тэдэнд үнэн зөвийг хэлж ойлгуулахгүй бол энэ байдлаараа одоо байгаагаасаа ухарсан, цаг хугацаа алдсан зүйл болох гээд байгаа юм. Телевиз үзлээ гэхэд дэлгэцийнх нь бараг гуравны нэг нь бичиг болчих гээд байна. Нэг хүний яриа гарлаа гэхэд урдуур нь уйгаржинаар, доод талаар нь кириллээр гарчихаар хэн юугаа үзэх юм бэ. Телевизийн доогуур урсдаг зар дэлгэцийнх урд талаар уйгаржинаар бас урсаж таарна. Нэг нь босоо, нөгөө нь хөндлөн бичиг жирэлзэж өгөх юм байна л даа. Фэйсбүүк, твиттер рүү орлоо гэхэд яаж жиргэх юм. Тэгэхээр энэ мэтчилэн стандарт шаардлагыг хангахгүй болчихоод байгаа. Манай эцэг өвгөд тухайн цаг үедээ тэргүүний сайн гэсэн зүйлсийг амьдралдаа нэвтрүүлэн хэрэглэсэн нь уйгаржин бичиг мөн. Уйгаржин бичгээ хэрэглэнэ гэвэл гэрт амьдарч байгаа айлууд зуухныхаа оронд тулга тавиад галлана гэсэн үг. Ингэж болохгүй биз дээ. Эсвэл хил манаж байгаа цэргүүддээ нум сум атгуулаад хилээ мана гэж байгаагаас өөрцгүй. Нум сумтай цэргүүд орчин үеийн байдлааны хэрэгсэлтэй яаж нүүр тулах юм. Ийм маягтай болчихоод байгааг ойлгоцгоох цаг ирсэн. Уламжлалаа сэргээнэ гэж нэг сайхан юм ярих бүрт чинь үр хүүхдүүдээ дэлхий нийтээс тасалсан өрсөлдөх чадваргүй иргэнийг л бий болгон гэсэн үг. Үзэгдэх байдал дээрээ гадаадыг дэмждэг нөхдүүд наанаа болохоор дэмждэггүй юм шиг царай гарган энэ хуулийг зүтгүүлж байна уу гэж хараад байгаа шүү.
-Уйгаржнаа сэргээхээр одооны 30 насны крилл ч үгүй, уйгаржин ч үгүй завсрын саарал үеийнхэн шиг болчих байх даа?
-Кирилл, уйгаржин бичигтэй байвал ямар вэ гэдгээ бид тухайн үед туршаад үзчихсэн. 1940-1950 он, 1990-ээд оны үед зүтгүүлээд бараагүй шүү дээ. Одоо гэтэл мөн гурав дахь удаагаа хүчээр зүтгүүлж байна. Ингээд байж байх хэмжээний баян улс мөн билүү. Уг хуулийг батлах гээд улайраад байгааг ойлгохгүй юм. Тийм л шаардлагатай юм бол улсын эдийн засаг сайжирчихсан уйгаржин бичгийн программ нь бэлэн болсон үед л хэлэлц. Одоо бол яаавч цаг биш.
-2025 оноос хос бичгийг хэрэглэнэ гээд байгаа биз дээ?
-2025 он гэхэд тэр программ нь гарчих байх. Гарна гэдэгт найдаж байна ч гэх шиг иймэрхүү юм яриад сууж байна. Уйгаржинд шилжлээ гэхэд багш нар нь хаана байгаа юм. Дээр хэлсэнчлэн Өмнөд монгол, уйгараас баахан багш нар авч ирээд баллах юм байна л даа. Тэр хэд нь дээр үеийн мэргэжилтэн гэдэг шиг байх юм уу. Ингээд байх шаардлага алга. Казахстан улс гэхэд 2025 он гэхэд латин бичигт бүрэн шилжинэ гэж байна л даа. Монгол хүүхдүүд уйгаржин, крилл, латин гээд гурван үсэг сурах шаардлагатай болж байна. Цаг хугацаа гэдэг үнэлж баршгүй зүйл. Коммунизм, социализм гэдэг шиг өөрөө өөрийгөө чөдөрлөсөн хууль гарах гээд байна л даа. Гэхдээ уйгаржин бичгийг огт алга болго гэж байгаа юм биш. Ерөнхий боловсролын сургуульд нэг хоёр жил ч юм уу уйгаржин бичиг орох ёстой. Энэ мэтчилэн цаг үетэйгээ нийцсэн зүйл хийх хэрэгтэй.
10 жилийн дараа гэхэд одоо яриад байгаа зүйлдээ хүрэхгүй шүү дээ. Гурван сая хүнтэй Монгол Улс энэ нөөц баялгаа энэ мэтчилэн цаг хугацаа алдсан зүйлд зарж болохгүй.
-Өнөөдөр крилл бичиг гэхэд л янз бүрийн дүрмээр яваад утгаа алдаад байх шиг. Амбиц ихтэй эрдэмтэд өөр өөрсдийн үсгийн дүрэм зохиогоод явж байна. Үүнийгээ ядаж цэгцэлчихвэл…
-Манайхан аливаа зүйлийг эрдэмтдийн баталснаар гэж ярьдаг болж. Үнэндээ түүнийх нь 90 хувийг эрдэмтэд батлаагүй байдаг. Хэлний эрдэмтэд гэхэд дүрэм дээрээ хамтраад ажиллах ёстой. Өнөөдөр ч гэсэн манайхан кирилл дээрээ бөөн маргаан л байна. 40-50 жил явахдаа ч үүнийгээ шийдэж чадаагүй. Би бол уйгаржин монгол, кириллжин монгол гэж хэлэх нь зөв гэж боддог. Нэг хэсэг манайхан латинжин монголыг хэрэглэх гэж үзсэн. Түүнийг нь тухайн үед ЗХУ зөвшөөрөөгүй. Одоо латинжин монголын талаар судлах ёстой. Манайхан бүгд мессэж бичиж, янз бүрийн сүлжээнд орохдоо латин үсэг хэрэглэдэг болсон.
Монгол хэлний хуулийн төсөлд 5-6 дугаар ангиасаа гадаад хэл үзнэ гэж заасан байна лээ. Ингэж болохгүй ээ. Аль болох багаасаа гадаад хэл сурч дэлхий ертөнцтэй хөл нийлүүлэх хэрэгтэй. Хэрэв ингээд явлаа гэхэд УИХ гишүүд болон амьдралын боломжтой айлын хүүхдүүд гадагшаа яваад сурчихна. Угаасаа ч тэгж сурч байгаа. Энэ нь Улаан-Үд, Эрээн, Бээжингийн сургуулийг дүүргэх бодлого болчих гээд байна. Ардын хүүхдүүд багаасаа хэл сурч болдоггүй, багш нар нь зааж болдоггүй тийм л систем рүү орчих гээд байгаа юм. Энэ бол ухралт. Багаасаа гадаад хэл сурчихвал харин ч багаасаа монгол хэлээ хамгаална, өв соёлоо тээж явна.
-Таныхаар уг хуулийн төслийг эргүүлэн татах ёстой гэж харж байна уу?
-Хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг гишүүд дэмжээд явчихсан. Тэр үед нь юу болох нь уу ямар өөрчлөлт гарах нь уу гэдэг үүднээс би чимээгүй хараад суусан юм. Эцсийн эцэст хэн нэгэн нь дуугарах шаардлагатай байна. Энэ чинь бүр болохоо байж байгаагийн шинж байхгүй юу. Би зориуд олон түмний анхааралд очоосой гэдэг үүднээс яриад байгаа юм. Хэрэв ингээд батлагдвал Монгол Улсын ирээдүй, боловсролын салбарт муугаар нөлөөлөх тул ингээд байгаа хэрэг. Би оргүй зүйл яриагүй. Түүхийн баримт гаргаж ярьж байгаа шүү.
Хэвлэл мэдээллийн салбарынхан ч гэсэн “Өдрийн сонин” шиг байгаа байдлыг байгаа чигээр нь хүргэж байх ёстой байхгүй юу. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл танай сонин шиг үүргээ биелүүлдэг байх хэрэгтэй. Г.Чоймаа багш монгол бичгээр бичдэг л хүн байхгүй юу. Үүх түүхийг нь судалдаг хүмүүс тусдаа байдаг биз. Миний асуултад цаашаа харж уурлан, наашаа харж инээмсэглэн хариулж байна лээ. Манай УИХ-ын гишүүд байгаа зүйлийг байгаагаар нь хэлж чаддаггүй болохоор асуудлыг зөв шийдэж чаддаггүй. Тийм болохоор 20 гаруй жилийн хугацаанд дорвитой өөрчлөлт гараагүй. Хэрэв зөв шийдэл гаргаад байсан бол гуравхан сая хүн амтай Монгол Улс сэв хийтэл босоод ирэх байсан. Гэтэл тэгж чадаагүй. Үүний нэг илрэл нь одоогийн Монгол хэлний тухай хууль юм.
Э.ЭНХБОЛД