ШУТИС–ийн сантехникийн инженерийн ангийг төгсөөд байгаа 65 настай, дипломатчОнц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд Н.Нямжавтай ярилцлаа.
–Та дипломатч хүн байж яагаад гэнэт ийм олон жилийн дараа сантехникийн инженер мэргэжлээр суралцах болов.
-Ховд аймгийн Булган суманд бүрэн дунд боловсрол эзэмшин хот руу ирж байлаа. 1969 онд МУИС-ийн Барилгын инженерийн сургуулийн Сантехникийн ангид элсэхэд Д.Цэгмид гуайн гарын үсэгтэй тушаал гарч байсан. Барилгын инженерийн факультетийн сантехникийн гуравдугаар ангийн оюутан Н.НямжавыгГадаад явдлын яамны боловсон хүчний мэдэлд шилжүүлсүгэй” гэжЖ.Батмөнх гуай гарын үсгээ зурсан байдаг.
–Жамбын Батмөнх мөн үү?
-Тиймээ. Манай сургуулийн захирлаар ажиллаж байсан учраас гарын үсэг зурсан хэрэг. Сүүлдээ нам төрийн удирдагч болсон шүү дээ.Тухайн үед Гадаад явдлын яамны нэр дээр гадаадад суралцах хөдөөний хүүхдийг шилж явуул гэсэн юм билээ. Дээр нь их, дээд сургуулиасаа дээрх хүүхүүдийг шилж ав гэсэн гэдэг. Энэ шалгуурт тэнцэх инженерийн сургууль, хэл бичгийн сургуулиас нэг нэг хүүхэд элсүүлэхээр болсон.Суралцсаныхаа дарааГадаад хэргийн яамандаа гуч гаруй жил ажилласан даа. Энэ хугацаанд Хоёр талын харилцаа болонМонгол Улсын Консулын албаны, төрийн дипломат ёслолын албандажиллаж,Прага дахь Элчин сайдын яамандаа олон удаа томилогдож ажилласан. Ийнхүү Монголын Гадаад хэргийн яамны мэдэлд,суралцсан хугацаагаа оруулбал 1972-2012 он хүртэл 40 жилийн хугацаанд зүтгэлээ. Онц бөгөөд бүрэн Эрхт Элчин хэмээх цолоо 2009 онд Ерөнхийлөгчөөсөө гардан авч байлаа.2012 онд 62 хүрээд тэтгэвэртээ гарсан. 62 нас гэдэг чинь дипломат албаны хувьд ид хийж бүтээж, гялалздаг нас.
-40 нас хүрчихээр хөгширчихсөн мэт ойлгодог байсан үе бий. Одоо цаг өөр болж. Дундаж наслалт ч уртассан. Таныг тэтгэвэрт гарсныхаа дараа их сургууль төгссөн гэхээр амьдралын тань нэгэн шинэ үе эхэлж байгаа мэт санагдаж байна.
-62 насандаа тэтгэвэрт гарчихаад гэртээ зүгээр суухад тун ч эвгүй шүү. Уг нь хийх бүтээх хүсэл эрмэлзэлбайсаар атал тэтгэвэрт гаргачихдаг. Европын орнуудад тэтгэврийн насыг 70 хүргэнэ гээд л байдаг. Манайд бол хөдөлмөр хийлгэхгүйгээр тэжээх гээд байгаа юм шиг. Залуу үеийнхэндээ халаа, байр сууриа тавьж өгөхгүй гээд албан тушаалтайгаа зууралдаад байлтай биш дээ. Цаг цагаараа гэдэг биз дээ. Тиймээс тэтгэвэртээ гарчихаад юу хийх вэ гэсэн асуудал гарав. Сантехникийн инженерийн гуравдугаар курсийг социализмын үедтөгссөн хүн шүү дээ. Тухайн үед ийм боловсролтой хүнөөрийгөө инженер гэж тоож болохоор тийм үе байлаа. Бодож, бодожШУТИС-д суралцахаар яваад очсон доо.ШУТИС-д одоог хүртэл миний анги даасан багш Сүхбаатар гуай ажиллаж байдаг байгаа.Улсын архиваасЖ.Батмөнх гуайн гаргасан тушаалуудыг авч ирсэн юм.
Ийнхүү 40 гаруй жилийн өмнө ШУТИС-д суралцаж байсан баримтаа аваад, үргэлжлүүлэн суралцах хүсэлтээ илэрхийлэхэд Барилгын сургуулийн дэд захирал (одоо захирал болж дэвшсэн) асуудлыг нааштай шийдэж өгсөн шүү. “Нас хэд билээ” л гэж байна. “63-тай” гэв. Тэгсэнсургалт хариуцсан захиралгайхах ч шиг,инээх ч шиг. Тэгснээ “Үгүй ээ, яагаад болохгүй гэж” гээдбодолхийлснээ гэнэт”Тэгье л дээ. Таныг мэдэх, гэрчлэх юу байна” гэлээ.Надад юу ч байдаггүй. Тэгээд л тэндээс гараад Архив руу явж хамаг бичиг баримтаа хайгаад олсонхэрэг.
Өнгөрсөн хоёр хичээлийн жилд үргэлжлүүлэн суралцаад саяхан дипломоо хамгаалсан. Ирэх 26-нд дипломоо авна.
–Олон жил завсарласан хойно суралцах хэцүү байсан уу?
-Ер хэцүү байгаагүй. Бас тийм амар ч байгаагүй. Яг л оюутан шиг кредит цагийнхаа мөнгийг төлөөд, өглөө хичээлдээ ирдгээрээ ирнэ.
–Цонхтой цаг байгаасай. Хааяа нэг тасалчих юмсан гэж бодогдох уу?
-Үгүй ээ. Мөнгөө төлж байгаа юм чинь тэр багшаас хамаг юмыг нь шавхах нь холгүй асууж мэдэхийг хичээнэ шүү дээ. Би хичээлдээ цагтаа орж ирээд хамгийн эхний ширээнд сууна. Буурал толгойтой хүн урд нь суучихаар багш нарт бас хэцүү л байсан байх.
–Хэр сурав даа?
-Ер нь овоо сурсан шүү. Онооны голч 3.23 байсан. Ер нь олон хичээл үзсэн. Энэ завшаанд багш нартаа талархал илэрхийлчихмээр байна. Дотор халаалтын системийн хичээл заасан Уранцэцэг, агаар сэлгэлтийг заасан Болормаа багш, Кондеценерийг заасан Мөнхбаяр багш, Сантехникийн тоног төхөөрөмж заасан Даваацэрэн,ариутгах татуургын сүлжээг заасан Цацрал багш, Шингэн хаягдлын хичээл заасан Балсандорж багш, Ус хангамж заасан Наранцэцэг багш, Төвлөрсөн дулаан хангамж заасан Эрдэнэцэцэг багш, Барилгын менежмент заасан Хишгээ багш, Барилгын зохион байгуулалт заасан Лхагвасүрэн багш, Барилгын процессын хичээл заасанДуламжав багш болон бусад багш нартаа талархаж байгаагаа илэрхийлмээр байна. Нас өндөр гарсан хүн сурч мэдэхийн төлөө чин сэтгэл зүрхээ зориулан, цаг заваа гаргаад өөдөөс нь хараад сууж байгаа болохоор багш нар ч чин сэтгэлээсээ тусалж, асуусан бүхэнд минь хариулдаг байсан. Зарим хичээл дээр бол багшийн заасныг гүйцэд тэмдэглэж чадахгүй, ойлгохгүй үе гардаг. Манай ангийн Батням надад олон удаа зааж тусалж байсан.Мөн чиг сайн заана шүү дээ. Онц сурдаг оюутан болоод тэр үү багшаас дутах юмгүй.
–Ангийнхан дундаа насны зөрүүнээс болоод жийрхэх асуудал гардаг байв уу?
-Юунд нь жийрхэж, үл ойлголцох асуудал гарах билээ. Багш оюутангүй бүгдээрээ намайг хүндэлнэ. Үе тэнгийн мэт дотно харьцана. Харин уралдаан тэмцээн, шоунд нь хамт явж байгаагүй. (инээв) Харин ч архи дарсаа боль, омголон давилуун зангаа тат гэх зэргээр ахмад хүний байр сууринаас зөвлөнө үү гэхээс юу боллоо гэж хамтдаа архидъя, шоудъя гэх билээ.
–Ангийнхан тань таныг хэр дэмжиж байв?
-Намайг ямар алба хашиж, юу хийж явсныг ангийнхан мэдэх учраасүргэлж дэмжиж,тусалдаг байсан.
–Өнөөгийн оюутныг ахмад хүнийнүдээр харвал ямар бодол төрөх юм бэ?
-Хүүхдийн алдаа, онооалган дээр байгаа мэт илт харагдаж байгаа юм. Ингэж болохгүй, тэгж болохгүй гэж зандрахын оронд аль болох эвээр хэлж, ойлгуулахыг хичээдэг байлаа. Дутагдлыг нь их эвтэйхэн маягаар хэлнэ. Эвгүй хэлчихвэл хүүхдүүд “Миний хичээл таслах эсэх энэ хөгшинд ямар хамаатай юм” гэнэ шүү дээ. Би бүр зарим ангид дипломат ёсноос авахуулаад биеэ зөв авч явах талаар лекц уншиж байлаа.
–Та тэгэхээр ямар мэргэжил эзэмшиж байгаа вэ?
-Би сантехникийн инженер болж байгаа.
-60 хүрсэн ч сурахад оройтохгүй гэх үг санаанд орлоо?
-Одоо бол сурахын тулд мөнгөө төлдөг биз дээ. Дээхнэ үед, намайг 20 гаруйхан настай залуу байхад “Алив сураад өг, сурвал мөнгө өгье” гэдэг байсан. Өнөө үед хэрэв мөнгөө төлчихөөд сурахгүй байгаа бол хэцүү л дээ. Мөнгөөрөө л шатна. Би их сургуульд социализмын үед элсээд, капитализмын үед төгсөж байна. Энэ хоёр нийгмийн хооронд их ялгаа байна даа.
–Сантехникийн инженерийн мэргэжилдээ та их дур сонирхолтой байж дээ?
-Дипломат албанд зүтгэж байсан хэдий ч энэ мэргэжлийг, энэ чиглэлийг гүнзгийрүүлэн судлахыг би хүсдэг байсан. Сантехник гэдгийг кран труба, жорлон ванн гэж өнгөц ойлгох хэрэггүй ээ. Ус хангамж, ариутгах татуурга, халаалт, агаар сэлгэлт, төвлөрсөн дулаан хангамж энэ ойлголтод багтдаг. Бүхэл бүтэн хот, суурин газрын асуудал.
–Тэтгэвэрт гараад таныг хэн нэгний удирдлагадажиллах бус хувийн бизнес хийхээр боллоо гэж ойлголоо.Тиймээс ч өмнө нь сурч байсан мэргэжлээ бүрэн эзэмшсэн юм болов уу?
-Би өөрийн мэргэжлээрээ төгсөөд, баг хамт олон бүрдүүлээд, компани байгуулаад ажиллах боломжтой. Энэ их өрсөлдөөний үед ингэх нь бас их эрсдэлтэй. Харин үүний оронд мэргэжлээрээямар ч байгууллагад зөвлөх инженерээрээ ажилд орж болно.
–Хэзээнээс мэргэжлээрээ ажиллаж эхлэх вэ?
-Юу ч гэсэн эхлээд мэргэжлийн дипломоо авчихъя.
–Та дипломатчийн ажлаа тэтгэвэрт гарснаар бүрмөсөн орхиод сантехникийн инженерээр ажиллах нь. Өмнөх мэргэжлээрээ ажиллах санал тавибалажиллах уу?
-Хуучин мэргэжлээрээ хэзээд ажиллахад бэлэн. Одоо бол хос морьтой учраас аль ч чиглэлээрээ ажилласан чадна. Эзэмшсэн хоёр мэргэжилдээ хоёуланд нь дуртай.
–Таны танилын хүрээ өргөн. Таныг энэ насандаа сургуульд сурлаа гэхэд таны үеийнхэн юу гэх юм?
-Надтай хамт суралцаж байсан хүмүүс өдгөө мэргэжлээрээ Монголдоо толгой цохиж явна. Тэдэнтэйгээ очоод ажиллахад болохгүй зүйлгүй. 2005-аас 2015 оныг Дэлхийн усны он болгон зарласан учраас иргэдээ хэрхэн цэвэр усаар хангаж байгаа болон аятай амьдрах тухыг хэр хангасан гэдгээ улс орон бүр эргэж харах болсон. Манай орон энэ тал дээр зүгээр суугаагүй. 300 гаруй сумыг инженерийн шугам сүлжээнд холбоно гээд бод доо. Үнэхээрус түгээх уртшугам, асар том ариутгах байгууламж барих хэрэг гарна. Үүнд мөнгө, ажиллах хүч нь байна уу гэхээс мэргэжлийн ажиллах хүчин, инженер хангалттай.
–Та өөрийгөө ид хийж бүтээх насан дээрээ байна гэх гээд байна уу?
-Тэгэлгүй яахав.
–Хийхээ хийчихсэн настай хүмүүс “Хэзээ нэг амар тайван,налайж суух юм бол доо гэдэг“.Гэтэл та суралцаад бүр цаашлаад аль ч салбартаа ажиллана гээд байдаг..
-Энэ бол харьцангуй ойлголт. Тэтгэвэрт гараад налайж сууя гэж өмнө нь бодож байсан. Харин тэтгэвэрт гараад, эсвэл хийх ажилгүй бүтэн сар гэртээ байгаад үзээрэй. Хүн хөгширч биш хөшиж үхдэг гэдэг дээ. Хэрэв сургуульд сураагүй, олны дунд ороогүй бол би 65 тай биш 75-тай юм шиг харагдана. “Миний хүү” гээд л таяг тулаад, нуруу нь бөгтийгөөд л ирнэ шүү дээ. Хөдлөхөө болчихвол төгсгөлрүүгээ ирчихэжгэсэн ойлгож болно гэсэн үг. Бүр адаглаад зусландаа ногоо тариад, тэрийгээ зараад амьдарсан ч болно шүү дээ.
–Та үргэлжлүүлэн сурах уу?
-Энэ маань надад хангалттай. Гэхдээ би гэртээ англи эсвэл, чех хэлээ гүнзгийрүүлэн судлах, ном унших зэргээр оюуны дасгал байнга хийдэг. Бүр хятад ханз хүртэл судлах зэргээр огтоос зүгээр суудаггүй хүн л дээ. Би чех, англи, орос хэлтэй. Бүр уйгаржин монгол бичгийг бие дааж сурсан. Сүүлийн үед улс төр сонирхож судалж байгаа.
–Та боловсролын тэс өөр хоёр системд суралцлаа. Ялгаа хэр байх юм?
-Боловсролын салбарыг янз бүрээр их шүүмжилдэг. Наад зах нь 180 мянга гаруй оюутан, 100 гаруй чанаргүй дээд сургууль байна гэж ирээд л муулдаг.Үүнд муу нь юу байгаа юм. Зах зээл нь байгаа юм бол байж л байг. Чанаргүй нь тэртэй тэргүй хаалгаабарина. Харин төрийн зохицуулалт хэрэгтэй. Хот дахь оюутны төвлөрлийг сааруулахын тулд хөдөө орон нутагт сургуулиудыг байгуулж болно шүү дээ. Энэ асуудлыг хэрхэн шийдэхээ сайн бодох хэрэгтэйгээс биш өнөөгийн нөхцөл байдлыг шүүмжилж яриад, орилоод хэрэггүй. Аливаа асуудлыг гарах гарцыг нь зааж өгч байж ярих хэрэгтэй. 180 мянган оюутантай байна гэдэг бол 180 мянган боловсролтой хүнтэй байна гэсэн үг шүү. Хөдөөгийн оюутан соёлгүй гээд их ярих юм. Харин хотынхон хөдөө очоод тийм соёлтой байдаг бил үү. Уурган дээгүүр нь алхаад, баруун талаас нь моринд мордож байх жишээтэй.
–Таны 40 жилийн өмнөх оюутан үе, одоогийнхтой харьцуулбал ямар ялгаатай байна. Жишээ нь залуус тэр үеийн залуусаас их өөр болсон байх?
-Дээр үеийнхэн мэрийдэг байсан бол өнөө үеийн оюутнууд сул задгай, хичээл хийдэггүй гэдэг бол худлаа. Харин ч олон төрлийн мэдээлэл, мэдлэгээс толгой өндийх завгүй суралцаж байна. Харин дээр үед “Үнэн” сониноос өөр унших зүйлгүй. Уншаад ч зарим тохиолдолд ойлгодоггүй байсан. Боловсролын систем дээд шатандаа хүртэл хөгжиж байна. Кредитийн системд шилжчихсэн. Хаанаас ч сургуулийн сайтаасаа дүнгээ харж болно. Социализмийн үед бүх зүйл сайхан байсан бол ардчилал, зах зээлд шилжээд бүх зүйл эсрэгээрээ болчихсон мэт андуурах хэрэггүй. Социализмын үед 700 төгрөгийн цалингаар 100 кг мах авна. Одоо бол 700 мянган төгрөгийн цалин аваад адилхан 100 кг мах авна. Тэгээд цалин хүрэхгүй байна гээд байдаг. Дээр үед сонголт багатай байсан учраас бага нэр төрлийн бараа, бүтээгдэхүүнээс ихийг авдаг байсан бол одоо олон төрлийн бараа бүтээгдэхүүнээс сонгох болдог. Үүнийг маш сайн ойлгох хэрэгтэй. 40 төрлийн бараа бүтээгдэхүүн биш дөрвөн төрлийн бараа бүтээгдэхүүнээсээ ахиухан аваад социализмын үеийнх шигээамьдарч болно шүү дээ. Гэхдээ уламжлалд суурилсан шинэчлэл, өөрчлөлтийг үгүйсгэж болохгүй.
–Гэр бүлийн хүн тань бас суралцаж байгаа юм биш биз?
-Тэтгэвэрт гарчихсан. Над шиг сурна барина гэхгүй байгаа. (инээв)
–Гадныхан 60-аас дээш нас гарахаар улс төрд орох нь элбэг. Та улс төрд хүч үзэх үү, улс төр сонирхож байгаа гэж түрүүнд хэлсэн болохоор асууж байна л даа…
-Угаасаа улс төрд настай, буурьтай хүн хүчин зүтгэх зайлшгүй хэрэгтэй. Байр суур нь үгүйлэгддэг. Түүний дор шижигнэсэн залуус ажиллах хэрэгтэй. Ахмад хүний зөвлөгөө хэрэгтэй.
–Дипломоо авахаар таны хувьд шинэ амьдрал эхлэх гэж байгаа болов уу?
-Би ямар ч байгууллага дээр дипломоо аваад очихоор ажилд авна. Дээр нь би Гадаад хэргийн албанд 40 гаруй жил ажилласан туршлагатай шүү дээ.
–Таны үр хүүдүүд хаана юу хийдэг вэ?
-Гурван охинтой. Нэг нь Лондонд суурьшсан. Нөгөө нь Голландад байгаа бол бага нь хотод надтай амьдардаг.
Д.МӨНГӨНДАЛАЙ