Навчисаль хэдийнэ унаж ор сураггүй болсон байхад би намрыг дурсаж сууна. Намар яагаад ч юм миний сэтгэлийн гүнд догдлол, хөнгөхөн гуниг, алив сайхан дурсамж бүхнийг минь сэргээж, бодлогошруулдаг болохоортэр байх. Дүн өвлийн цас хялмаалсан энэ өдөр намар шиг гуниг, бодлогошролыг охины минь яриа миний сэтгэл зүрхэндоршоов. Дэлгүүр орохооргараас хөтөлж явсан охин минь өндөр өвөөгийнхөөтэртээ 1959 онд бичсэн “Дондог алга” гэдэг шүлгийг уншив. Шинэ жилийн өдрүүдээр тэр аавындхэдэн өдөр зочилсны ач, цээжилчихэж.
“Гэрийн гадаа
Пид пад
Гараад хартал
Дондогалга”… гээд уран унших гэж хичээж, сэтгэлээсээ уянгалуулан, өгүүлж байхдаа догдолж буйг нь бяцхан охиныхоо хоолойноос олжмэдэрлээ.
Цэмцгэр төрхтэй, хажуу тийш нь ялимгүй босгож самнасан гялтганасан хар үстэй өвөөгий минь залуу үеийн дүр зураг нүдэнд буув. Өвөөдөө очоогүй уджээ. Эмээгээ АНУ явсан хойгуур нэг очсоноо саналаа. 80 гарсан ч ануухнаараа, толиотойөвөө минь “Аан охин ирсэн үү” гээд л угтдагсан гэж бодох зуур охин минь “Ээж сонсов уу. Өндөр өвөөгийнэнэ шүлгийг та мэдэх үү” гэв. “Мэднэ ээ” хэмээхэд “Тэгвэл өвөөгийнхийг …”гэлээ. “Өвөөгийнхийг нь ч мэднэ. Чи чухам алийг нь сонирхсон юм”. “Хоёрдугаар ангийн сурах бичгэн дээр байдаг”. “Аан мэднэ, нэр нь юу билээ” хэмээхэд “Шагайн наадгай” гэсэн нэртэй, та мэдэхгүй л байна даа” хэмээн хариу хэлэхийг минь хүлээн нүд нь гялалзаж харагдав. “Үгүй дээ, ээж нь мэднэ. Анх монгол бичгийн сурах бичиг гарахад “Бөхцөг няслах” нэртэй байсан юм. Хожим нь орчин үеийн хүүхдүүд”бөхцөг няслах” гэдэг үгийг сайн мэдэхгүй тул нэрийг нь ийн өөрчилсөн” гэлээ. Тэр “Өвөө надад тэр тухай бас тайлбарласан. Өндөр өвөөгийн “Дондог алга” шүлэг нэгдүгээр ангийн хүүхдийн сурах бичгийн номонд байсан юм билээ. Өндөр өвөө1959 онд бичиж, 1962 оноос 1987 он хүртэл сурах бичгийн номон дээр байсан гэсэн. Өвөөгийн “Шагайн наадгай” шүлэг 1992 оноос хойш сурах бичгийн номонд хэвлэгдэж ирсэн. Танышүлгүүд хэзээ сурах бичгийн номонд гарах вэ. Таны шүлгүүдийг өвөө бас үзүүлсэн. Надаас хүүхэд гарахад миний хүүхэд бас ингээд л эмээгийн шүлэгбайдаг гээд яривал гоё юм биш үү. Түүний хүүхэд бас миний тухай, удмаараа… гэж дуржигнуулснаа”Гэхдээ би чадах болов уу” гээд дуу нь сулраад явчихав. “Миний охинчадалгүй яах вэ. Ээж ньхүүхдэд зориулсан шүлэг бичиж байгаагүй” гэлээ. Охин бид хоёр зорьсонгазраа ирэхэдэнэ яриа төгсгөл болов. Гэвч охины минь ярьсан зүйл сэтгэлийн минь хаа нэгтээнэгэн аялгуу “дон” хийлгэж, өдөржин тэр хөг эгшиг намрын сэрхрүүадил намайг тогтворгүй болгож орхилоо.Дөрөвдүгээр ангийн охин миньхоёрдугаар ангид орсон жилээсээ бусдын зохиосон шүлгийгуран уншиж, өөрөө бичих гэж оролдох болсныгнэхэнсанав. Өдөр тумын амьдралдаа зүтгэсээр бид хэний үр сад гэдгээ ч мартдаг бололтой. Харин үүнийгохин минь сэрээв.
1960-1980 оны багачуулөвөөгийн минь шүлгийгсайн мэднэ. “Анч хүү”,(1960) “Дондог алга”,(1959)”Бяруу Бамбар” хоёр(1961)гэсэн хүүхдэд зориулсан шүлэг найраглалынх нь ном гарч байв. Охины миньон сартай нь дуржигнатал цээжилсэнөндөр өвөөгийнх нь “Дондог алга”шүлэг1962-1987 он хүртэл нэгдүгээр ангийн сурах бичгийн номондтасралтгүй хэвлэгдэн гарч байсан юм. Энэ шүлгийг цээжлээгүй, мэдэхгүй хүн тухайн үед байгаагүй юм. “Дондог алга” шүлэг нь өдгөө XX зууны хүүхдийн шилдэг 100 зохиолд бий. Хөдөө аж ахуйн малын их эмч мэргэжилтэйболжАрхангай аймгийн хойд таван сум хариуцан ажиллаж байхдаа төв орон нутгийн хэвлэлд мэдээ, сурвалжлага бичиж нийтлүүлдэг байсан гэдэг. Миний таамаглаж буйгаар 1952 он шиг санагдаж байна. Тухайн үед сонинд юм бичих нь байтугай, бичгийн бүрэн соёлтой хүнховор байсан гэж өвөө минь ярьдаг байлаа.
Аймгаас удалгүй дуудагдаж Хөдөө аж ахуйн яаманд ажиллахаар ирж, сайдынхаа тушаалаар алдарт хоньчин Булганы З.Очир, Ховдын С.Цогтгэрэл, Дорноговийн тэмээчин Н.Хүрээт, Завханы Б.Галиндэв, Хэнтийн үхэрчин Г.Данзандаржаа, Сүхбаатарын адуучин Б.Шарбанди гэх мэт тухайн цагтаа алдар нэр нь түгсэн хөдөлмөрийн баатар, гавьяат нэгдэлчин,хошой болон аварга малчид, тариаланчатарын анхдагч, алтан соёмбын эзэдтэй нүүр тулан уулзахдаа эх орноо нар зөв хоёр тойрсон байдаг. Нэгэнтээ өвөө минь “Надад очоогүй аймаг сум үлдээгүй л юм явдаг.Тэр бүхнээ ном болгож “Хөдөлмөрийн гавьяа” I, II,III ботийг , 1973,1979,1983 онуудад нийтийн хүртээл болгосон. Энэ номказах хэл дээр орчуулагдан казах түмний хүртээл болж байв. Мөн “Алтан соёмбын эзэд” I,II ботийг1976,1985 онд хэвлүүлсэн. “Малчид мэдүүштэй 50 зүйл” I,II хоёрдугаар дэвтэр нь 1962,1967 онд малчдынгарын авлага хэлбэрээр бичиж хэвлүүлсэн нь тухайн үедээ малчдын ширээнд заавал байх номонд тооцогдож явсан удаатай гэж өгүүлдэг. Үүгээрөвөө миньцаг үеийнтэргүүний гэгдэх сайчуудтайнүүр тулан уулзаж, арга туршлагыг ньолон түмэнд түгээн дэлгэрүүлэх үйлсэдуйгагүй ажилласны гэрч олон бүтээлийг нэрлэж болох юм. Нэг талаарэнэ нь хөдөө аж ахуйн салбарт нэгэн суварга босгож чадсан гавьяатай.
Мөн “Улирлындөрвөн өнгө” уран бүтээлийн түүвэр нь утга зохиолд Даваагийн Шаарийбуу гэдэг хүнийг түүний өнгө аясыг үлдээх нэгэн бүтээл болсон байдаг. Хожим нь үр хүүхдүүд нь нийлж байгаад өвөөгийн “Хан-Өндөрийн бараа уст Хануйн чимээ” нэртэйсүүлийн үед туурвисан шүлэг, найраглал, өгүүллэгийг нь 2005 онд ном болгон хэвлүүлж олны хүртээл болгосон билээ. Мэдээж эндтелевиз, радиогийн алтан фондод орсон нийтлэл нэвтрүүлэг гэж арвин их бүтээл өвөөд минь бий. Энэ тухай нь бичвэл маш их урт жагсаалт үүснэ. Өнөөдөр өвөөгийн50 гаруй ном бидний үнэт өв болон аавын минь хойморийг чимж буй. Бас өвөөгийн тухай бусад сэтгүүлчдийн бэлтгэсэн нийтлэл нэвтрүүлэг ч багагүйбайдаг. Тэр дундаас хүүхдийн зохиолч, соёлын гавьяат зүтгэлтэнЖ. Дашдондог хэмээх эрхэм “Мартагдашгүй гурав” нэртэй теле хөрөг найруулал олны хүртээл болгож, надад гүн гүнзгий сэтгэгдэл үлдээжбайсныг би мартдаггүй юм.
Өвөөгөөрөө бахархах нэгэн дурсамж бол хуучнаар Югослав улсын ерөнхийлөгч Иосеф Броз Титод бэлгийн морь хүргэж өгсөн явдал нь. Тэр үед халуун хошуутай мал гэдэг утгаар ньгадаадын эрхэм дээд зочдод монгол морио бэлэглэдэг ёсон байжээ.Намын төв хороо гэж эрх мэдэлтэй, нөлөөтэй айхтар газар Монголд байсан цаг. Морь хүргэж өгөх бүрэлдэхүүн, мориныхэрэглэх эм тарианы жагсаалт, сайн чанарын өвс тэжээл бэлтгэх бүх зүйлдээрх газраар орж баталгааждаг байж. Ачааны нэг вагоныгморь авч явахад зориулан тохижуулж,замдаа хоол унд хийх жижигзуух суурилуулан, гааль дээр хэрэг болжюуны магадгээд гар хүндрүүлэх 468 ам.доллар, жижиг шилтэй архины сувенир зэргийг удирдлагуудынхаа шийдвэрээр базаажээ. Өвөөтэй минь хамт морь хүргэж өгөх ажилд дөрвөн хүн явж, аяллын багийг өвөө минь толгойлж явав. Энэ үйл явдал бол 1970 оны зургадугаар сард болсон гэдэг. Хамттэр үеийн Чехословак улсын ерөнхийлөгчидбэлтгэсэн морийг хүргэж өгөхөөрмалын их эмчЦ.Цэндээхүү гэдэг хүн явсан байдаг.Бэлгийн морь нь хар голтой, улаан хээр зүсмийнсүмбэ шиг биетэйбайсан гэж ярьж байсныг нь тод санаж байна. Сайд, дарга нарынх нь сонгосон морь гэнэ. Төв хорооноостэдний аяллындамжин өнгөрөх газруудад урьдчилсан мэдээ хүргүүлсэн тулбүх зүйл сайн сайхан бүтэж явжээ.
ЗХУ-ын гаалийн мал эмнэлгийн албаныхан “Ерөнхийлөгч Титогийн морь аян замдаа алжаалж явна уу” гээд л бараг амар мэндийг нь эрэх нь халаг байсан гэж өвөө минь ярьдаг.
Орос орон уудам болохоор15 хоногт 60 гаруй хот тосгодоор дамжинЧехословакт ирж тэндээсээ тус улсын тэргүүний морийг авч яваа нөхөднь салж, замын уртад ижилсэн хоёр морь салахдаабие бие рүүгээхарж,их л гунигтайгаар үүрссэн нь сэтгэлээс нь ергардаггүй байсан гэдэг. Унгарын нутгаар хоёр хоног яваадЮгославынНови-Сад хүрчээ. Замдаа азаар морь нь өвдөөгүй хүрсэн байна.Нови-Са хотноо буумагц нөгөө морины хоёр нүд нь хялаагааддөрвөн мөч нь тэлээд хэвтчихсэн аж. Тусгай вагоноор бэлгийн морийг авч явахаар Югославын мал эмнэлгийн хоёр доктор тосож авахад ийм зүйл болжээ.Өвөө минь, хамт явсан хүмүүс нь ч сандарчмориныхөл, сүүлнээс нь татаж чангаагааднэмэр болсонгүй.Хүрэх газраа ирчихээд нүд аних нь гэж их айсан гэдэг. Гэтэл өнөө морь хэсэг хэвтэж байгаадөөрөө босоод иржээ. Тэгэхэд л морь гэж ямар тэнгэрлэг хийморьтой амьтан болохыгойлгосон гэжбилээ. Титод бэлэглэх морь 20 хоног галт тэргэнд явахдаа нэг ч удаа хэвтээгүй хүрсэн юм билээ.
Бэлгийн морь хүргэсэн бүрэлдэхүүн Югославын дурсгалт газруудаар зургаан өдөр явжээ. Тэд нэг өдөр амьтны хүрээлэндявж байтал авчирсан улаан хээр морь нь өнгө зүс орчихсон тэднийг хараад зөөлнөөр үүрсэж, газар цавчиж байсан гэдэг. Энэ зуур Иосиф Тито гарч ирээд гар барин мэндчилээд”Монгол ах дүүгийн бэлгийг хүргэж ирсэн та нарт баярлалаа” гэжээ. Энэ түүхийг ярихдаа өвөө хэлмэрч нь орос хэлээрцэвэрхэн орчуулсан гэдгийг ” цохон” тэмдэглэдэг.Амьтны хүрээлэнгээс гарахад нь улаан хээр морь хангинаталунгалдаад хоцроход өвөөгийн минь нулимсөөрийн эрхгүй нүдийг нь бүрхээд иржээ. Тэгэхэд хамт явж байсан Элчин сайд асан О.Хосбаяр гуай “Юундаа нулимс унагадаг юм. Чамайг морио өрөвдөөд бус харамлаад уйлж байна гэж барууны хэвлэлүүд шуугиваляана” гэсэнгэдэг. Тэднийг Югославынталынхан тэр болгон гадаадын хүн гаргадаггүй телевизийн цамхаг дахь ресторандаазочлон дайлж, хүн бүрт2500 динар өгчээ. Энэ ньтухайн үеийн монгол төгрөгөөр 14 мянга болж байсан аж. Нэг үгээр хэлбэл манай улсын яамны орлогч сайдын жилийн цалинтай тэнцэх мөнгө байсан гэдгийг өвөө хэлдэг.Энэ явдлын дараахан Монголын Элчин сайд О.Хосбаяр гуайд Иосеф Броз Тито өөрөө биечлэн утасдаж “Морь хүргэж ирсэн хүмүүст өгсөн мөнгөнөөс та нар битгий татвар аваарай. Морь миний өмч учраас тэдэнд өгсөн динар миний хувийн бэлэг” хэмээн ярьсныг өвөө минь хожимсонссон байдаг юм. Өвөөгийн минь жинхэнэ сэтгүүл зүйтэй холбогдсон зам мөр сонин байдаг.Аль хэзээний сэтгүүлч болсон атлаа тухайн үеийн Намын дээд сургуулийн дэргэдэх сэтгүүлчийн курсийг дүүргэсэн юм билээ.
Нэг өдөр ажлаа хийж байхад нь(Хөдөө аж ахуйн яаманд мэргэжилтнээр)салбарынх нь сайд асан Б.Балжинням гэдэг хүндуудаад “Чи Монголын сэтгүүлчдийн холбооны мэдэлд очно” гэжээ. Сэтгүүлчдийн холбооны дарга Ц.Намсрай гуай дээр яваад очтол”Чи энэ айлын дансанд явах ёстой хүн” гэж хэлсэн байдаг.Тухайн үед гурван хүн хамт очиход өвөөг минь ийн онцолсонаж. Тэгээд л “Үнэн” сониноос гараагаа эхлэж “Социалист хөдөө аж ахуй, Шинэ хөдөө” сонин хүртэл бүх насаараа сурвалжлагчаас авахуулаадхариуцлагатай нарийн бичгийн даргын албыг хашиж тэтгэвэртээ суусан байдаг. Уг нь өвөөг минь сонины эрхлэгч болгох тухай яриагарч байжээ. Гэтэл нэгэн ийм үйл явдал тохиолдсон байдгийг бас дурдалгүй өнгөрч боломгүй санагдав.
Английн хатан хааны төрсөн өдрөөрМонгол дахь Элчин сайдын яам Монголынтухайн үед томд тооцогдох хүмүүсийг өдрийн зоогондурьсан байна. Тэнд өвөө минь очижВьетнамынхэвлэлийн атташе Нгуен Тиху, Болгарынхэргийг түр хамаарагч Ласло Тодоров нартай зэрэгцэн суужээ. Намрын улирал байсан гэдэг. Өрөөнд бүгчим. Өвөөгий минь харалдаа цонх онгорхой байсан тул торгон хөшиг нь хийсч ирээд Нгуен Тиху, Ласло Тодорав, өвөө гурвын өмнөх хундагатай архийг нь асгачихсан байна. Албан ёсны хундага өргөх ёслол болоход заалны зохион байгуулагч тэдний хундагыг дахин дүүргэж. Үүнийг тэнд байсан НАХЯ-ны ажиглагч өвөөг минь хундаганы архи түрүүлээд хөнтөрчихсөн гэж Төв хороонд матаас бичсэн байна. Зэргэлдээх хүмүүс нь гадаадынх тул Төв хорооныхон хэрхэн үнэнийг олж мэдэж чадах билээ. Дэргэд нь монгол хүн байгаагүй тул гүтгүүлээд өвөө минь өнгөрч, сонины эрхлэгч болох асуудал нь чзамхарсанбайдаг. Гэвч өвөөгийн минь замнал, хийж бүтээснийгямар ч атаач хүнарилгаж чадаагүй юм.
Социалист гэгдэж байсанорнуудаасөвөө минь Куба, хойд Солонгос, Вьетнам улсад очоогүйболохоос бусдад ньочиж байжээ.
Хүүхдүүд эцэг эхийнхээавьяас чадварыгнь өвлөхгүй байж болох ч тэдний үнэ цэнийг нь өвлөн авдаг гэсэнүг бий. Харин бидэнд өвөөгийн, аавын минь тэр авьяас өчүүхэн ч боловоршин байгааг мэдэрдэг. Миний бичиж, үгийг амилуулах гэсэн оролдлого миний ааваасэхтэй. Харин аавын авьяас өвөөгөөс минь өвлөгдсөн гэдэгт эргэлзэх юм алга. Түүний баталгаа нь миний охины бичих эрмэлзэл. Энэ бол өвөөгийн минь, Даваагийн Шаарийбуу гэдэг хүний үнэ цэнэ. Энэ хүний үр удамд туурвих, бичих авьяастайхүн зөвхөн аав минь биш юм.Өвөөгийн минь номын дэргэд аавын маань 10 гаруйном бий. Мэдэх хүмүүс нь “Шог зохиолч Ш.Галсанбаатар уу” гээд анддаггүйл юм. Авга ах Ш.Төмөрбаатар. Үеийнхэн нь бол”Иркутскийн сэтгүүлч”гэдгээр нь андахгүй. Иркутсктмалын эмч мэргэжлээр сурч байхаасаа л бичиж, 1990-ээд оны эхэн үед олны анхааралд өртөж байсан. Зах зээлийн шилжилтийн үед шар сонин эрхлэн гаргаж ч явсан. Бас авга эгч Ш.Отгончимэг яах аргагүй өвөөгийн минь нэг тусгал. Тэрбээр МУИС-ийн сэтгүүлчийн ангийг төгсөөд Улаанбаатар радиогийн ерөнхий редактороор ажиллаж байгаад Герман улсад улстөрийн PR -д суралцаад тэндээ Ази, Дорно дахины утга зохиолын судалгааны чиглэлээр ажиллаж буй. Бид болсэтгүүл зүй, утга зохиолын салбарт ажилласан нь болохоос Шаарийбуу гэдэг хүний удам тэр дундаа төрсөн хүүхдүүдээс нь шүлэг, өгүүллэгбичдэггүй хүн бараг л байхгүй гэж хэлж болно. Хоёр жилийн өмнөх цагаан сараар АНУ-д амьдраад арав гаруй жил болсонавга эгч Ш.Эрдэнэчимэг аав, ээж хоёртоо хэмээн амьдрал ухаарал хайрласан шүлгийгцахим ертөнцөд тавьсныг бид үзээд Шаарийбуу гэдэг хүний үндэс угсаа гэдгээрээ бахархах сэтгэл төрж байсан юм. Ш.Эрдэнэчимэг эгч маань эмч хүн. Гэвч тэр хүний сэтгэл зүрхэнд өвөөгийн минь авьяас нэвт шингэсэн гэдгийг бид тэгэхэд олж харсан юм. Авга эгч Ш.Оюунчимэг гэж бас эмч мэргэжилтэй хүн бий. Тэрбээр шүлэг яруу найраг бичлээ гэж сонсогддоггүй чах дүү хамаатан саднаараацуглахад сайханшүлэг уншиж, биднийг сэргээдэг гал цогтой нэгэн. Түүний охин Г.Уранзаяазуныхаа амралтаар АНУ амраад ирэхдээ өөрийн facebookхуудаснаа АНУ-ын тухай чамбай авьяастай гэдгээ харуулсантэмдэглэлээ тавьсан ньбас л олон лайк авсан байсан. Тэр бол манайхныбас нэгэн бахархал юм. Хүний их эмч Сандагийн Лонжидсүрэн хэмээх сайхан бүсгүйтэй ханилан суужөвөө минь арван хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн нь өнөөдөрхэд дахин үржиж, бүх л салбарт өөрсдийнялгарах өнгө аястай яваа нь үр хүүхдийнхээ төлөө хийж бүтээсэн өвөөгийн минь энэ насандаабурууяваагүйн нэг баталгаа юм. Тийм ч учраас үр хүүхдүүдийнхээ сайхан амьдралыг харж яваа. Үр хойчдоо өвөө минь шунаг сувдаг сэтгэлгүй, шударга чин үнэнчээр амьдрахыг чухалчилж, эх оронч халуун сэтгэлтэй байхыг өдөр болгон сануулсаар ирсэн. Уулзах бүртээ биднийгзөв явахыг сургадаг.Нэг удаа өвөөдөө”Одоогийн нийгэмд зөв явна гэдэгхарьцангуй ойлголт … гэхэд “Өөрийнхөөрөөзөв амьдар. Чиний үнэн бусдын үнэн байх албагүй. Хийж буй үйлдлээрээ үнэнийг тогтоо. Ганцаардсан ч хамаагүй тэр бол чиний үнэ цэнэ. Бусдыг дагаж холбирох юм бол чи хүн биш. Албан тушаал, мөнгөний эрэл бол хэлбэр,амьдралын мөн чанар биш. Зүгээр л хүнийг хүн дүрст адгуус болгодог зүйлс. Чиний үнэ цэнийг үр хүүхэд чинь тогтооно” гэжсургаж билээ.
Цагийн эрхээр өвөөгийн минь шанаанд намрын хяруу аль хэдийнэ унасан ч, ухаарал хайрласан үрчлээс бүрээс нь амьдралыг таньж, таныхаа сүмбэр оргил шиг цээжнийнэгээхэн хэсэгттань нөмөрлөж явна, охин нь. Ухаарал шингэсэн үгэндор тань насан туршдааамьдрахыг би хүснэ.
Галсанбаатарын ДЭЛГЭРЦЭЦЭГ