Намайг хүүхэд байхад манай нутагтхоёр сэхээтэн байсан юм.Нийгэм зах зээлд шилжиж, өмч хувьчлал эхлэхэд нэг нь мал аваад хөдөө гарсан байдаг.Нөгөө нь ажлаа хийгээд сумын төвд үлдсэн юм. Энэ цагаас хойш20 гаруй жил өнгөрчээ. Саяханнутаг руугаа явлаа.Зүс таних өнөө хоёр хүнтэй тааралдав.Сумынхан бие биеэ андахгүй. Ахуй амьдралыг нь алган дээрээ тавьсан мэт мэднэ. Тиймээс нутаг орныхон ч тэдний тухай ярьж байна.
Тэр хоёрын амьдрал өдөр, шөнө шиг ялгаатай болжээ. Ажлаа хийгээд үлдсэн ньсумандааамьдарч байна. Ажлаасаа гарсан юм уу, тэтгэвэртээ суусан юм уу.Ямар ч байсан гэртээ байна.Гэхдээ зүгээр суухгүй. Ойр зуурын ажил хийдэг бололтой. Саалийн хоёр үнээтэй.Дөрвөн цагийн улиралд цэгээн цай уучихна.Хөдөө айлд тавьсан амины хэдэн малтай.Өвлийн идшинд санаа зовохгүй.Хоёр хөгшин юу идэж шалиа аж. Ганц, хоёр үхэр унагаад нэг гуяыг нь авч үлдээд өвлийг барчихна. Үлдсэнийг ньхот хүрээнд борлуулж, тав арван цаасаар нь подхийтэл амьжиргаагаа залгуулчихна.Хажуугаар нь бордсон гахайгаа нядлаад мөнгө болгочихно. Бэлтгэлээ базаасан хоёрт санаа зовоож, сэтгэл шаналах асуудал байхгүй налайх нь тодорхой.
За тэгээд хот хүрээ орж тийм жүжиг, ийм тоглолт үзлээ гэж ярих нь олон.Гэртээ байгаа цагтаа хавь ойрынхоо хөгшидтэй хууч хөөрч, даалуу тавьсан шигээ наргиан цэнгээн, инээд хөөртэй. Гэр нь зочдоор дүүрэн хөл ихтэй. Зурагтынхаа сувгийг сольж, дуртай нэвтрүүлгээ үзнэ. Орой солонгос киногоо үзэх гэж яарна.Бас болоогүй хааяа улс төр ярьж, цэц булаалдана. Баяр тэмдэглэнэ, хурим найранд явна.Хөл залгуулах хувийн машинтай гэж байгаа.Тиймээс ах дүү, найз нөхдөөрөө нийлээдхөдөө гадаа зугаална.Өнгөрсөн зун Өгий нуур орсон. Ирэх жил Хөвсгөл явна ч гэж байх шиг.Хүүхдүүд нь нас биед хүрээд сургууль номын мөр хөөцгөөсөн бололтой.Гэртээ хоолгүй, тэр минь яана, энэ минь яана гэж толгой гашилгаж, шаналах зовлон энэ айлд алга.
“Хүү минь, дүү минь чиний бичсэнийг уншдаг” гэж миний өмнөөс баярлан хөөрч ч байх шиг. Үнэхээрийн аз жаргалтай амьдарч байна.Энэ бол энх амгалан, аз жаргалтай амьдарч байгаа Монголын мянга мянган гэр бүлийн нэг төлөөлөл.Хүний хорвоод хүн болж төрсөн бол ингэж л амар тайван,сэтгэл тэнэгэр, баяр баясгалантай амьдрах учиртай. Үнэндээ тэднийд очоод гэрт нь байгаад баймаар ч юм шиг.Юунд ч харамсахгүй, өнөө хийгээд өнгөрсөн амьдралдаа сэтгэл хангалуун, гэгээлэг сайхнаараж төрж яваа тэдэнд атаархмаар байлаа.
Тэгвэл мал аваад хөдөө гарсан хүннь мянгат малчин болсон байна лээ.Уулын аманд мал хуй ихтэй, унаа тэрэг элбэгтэй баян тарган гэж ярих юмгүй болсон тухайнутгийнхан жиг жуг хийнэ.Би ч тэднийхээр очлоо.Тийм их малтай, ийм баян болсон юм чинь сумын төвд байгаа өнөө танилаасилүү аз жаргалтай байх гэдэг бодол төрлөө. Үнэхээр өнгөн талаасаабаян чинээлэг байна лээ.Харин хүнийхээ хувьд би лав тэднийхийгжаргалтай байна гэж хэлж чадахгүй.Эрэг мянга хүрэхээр идэх хонь олддоггүй гэж яасан ч үнэн үг юм.Яг л тийм болцгоосон шинжтэй. Эзгүй уулын аманд хоёр хөгшин хэдэн малтай зууралдаж, борви бохис хийхгүй ажиллаж байна.Гэрийн эзэн өглөө эрт босоод хонио дагаад алга болно.Өдөржин явж явж харуй бүрийтэй уралдан гэртээ харина.Тэднийх тэр ч адуу, энэ ч үхрийг минь буцаалаа. Тэдэн адууг хайгаад тийм ийм гүвээ, жалга давлаа гэдэг л яриатай орж ирнэ.Харин гэрийнх нь хүн өглөө үүр хаяарахаас эхлээд үдшийн бүрий болтол амсхийхгүй.Үүрийн таван жингээр босч үнээгээ саана. Тугалаа татна.Залгуулаад цайгаа чанана. Дараа нь хүрзээ бариад өвлийн хүйтэнд хөлдүү хүйдэстэй ноцолдож гадаа өнжинө. Тэр олон үхрийн баас дийлдэхгүй.Хонины хотоо цэвэрлээд барагдахгүй.Хажуугаар нь үхэр тугал нийлэх вий, хонь хурга уруудах вий гэж алсын бараа ширтэж,санаагаа чилээнэ.Гэртээ ч орох завгүй, хүнтэй ч таван үг солих сөхөөгүй гадаа хөлхөнө. Жавар тачигнасан ч халгаж, хойш суух эрх түүнд алга.Малын ажил дуусдаггүй гэдэг үнэн юм.
Өдөржингөө үхэр тугал, хонь хурганы хойноос хөөцөлдсөний эцэст орой л нэг юм хоёр талаасаа цуглаж ясаа амраана.Зурагт үзэж, зугаа цэнгэл хөөцөлдөнө гэхгүй.Айл хөршийнхөнтэй аяга цай хуваан уунгаа сонин хачин хууч дэлгэх ч бүр цаашаа.Амар хялбараар ньхярамцаг хийж идчихээд бушуухан өнхрөөд өгнө.Маргааш нь дахиад суух завгүй өнөө л амьдрал үргэлжилнэ.Өдөр хоногийн ингэж л өнгөрөөж байх юм.
Мал олонтой учраас өөр айлтайсаахалт бууна гэж үгүй.Малын бэлчээр булаацалдахгүйн тулдхаана ч ганц айлаараа өвөлжиж, хаваржиж, зусна.Түм түжигнэж, бум бужигнасан газрынбидэндийм амьдрал туйлын уйтгартай биз. Тэдэнд мал хайран учраасмалчин авахгүй.Хөдөөдбэлэн мөнгөөр наймаа арилжаа хийх биш. Тэгэхээр малчин авлаа болхөлсөнд нь мал өгч таарна.Гэвч нэг бүрчлэн таньдаг болсон,бурхан лугаа шүтсэн малаа хүнд өгөхдөө харам.Малчин авдаггүйн далд нууц нь ердөө энэ.Хүүхдүүд нь цөм эрийн цээнд хүрээд хот газар бараадчихсан. Ижий, аавдаа хань бараа болох нь ховор.Ер нь ч тэгээд Монгол Улс хөгжиж байна. Биднээс тасарчихсан хөгжилтэй улсуудтай эн зэрэгцэх хэмжээнд ярьж байна. Ийм байхад ямар залуу хүнуулын аманд хэдэн малын хөл дагаж,хээр гадаа гандаж, ганцаардаж явахыг хүсэх билээ.Тиймээс хоёр хөгшин дээлтэй хатна гэдэг шиг малтайгаа гандаж яваа бололтой.
Чин үнэнийг хэлэхэд хижээл насны энэ хоёр хүнмалаа дагаад мунхарч гүйцсэн байна.Малаас өөр шүтэх шүтээн тэдэнд алга. Мэдэх зүйл, ярих сайн сайхан ч байхгүй. Малаа яаж өсгөхвэ гэдэг ганцхан бодлоор хорвоог туулж явна.Ямар тамын амьдрал вэ. Малын хараал л гэж үүнийг хэлэх байх.Манай сонины эрхлэгч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ж.Мягмарсүрэн”Мал дагавал мал болно” гэдэг алдартай нийтлэл бичиж, хөдөөгийнхөнд ад болж байсан цаг бий.Малчны амьдрал яг тэр нийтлэлд бичсэн лугаа ажээ.Мал, малчин хоёр угтаанэг нь нүүрэндээ үстэй, нөгөө нь нүүрэндээ үсгүй мал гэдэг дүгнэлттэйсанал нийлж байна.
Ер нь монголчууд малыг хэдэн үеэрээ шүтэж амьдарсан.Гэтэл тэр шүтээн ньхараал болж хувирчихаад байна.Мал дагасан амьдралд халуун уснаас эхлээд хүний тав тухыг хангахнаад захын хэрэгцээ байхгүй нь үүнийгбатлаад байгаа юм.Энэ нь тэгээдхүсмээр амьдрал мөн гэж үү.Харамсалтай нь манай нутгийн танил тэрамьдралыг сонгоодмалдаа бүхнээ зориулчихаж,харин өөрсдөө яах болж байна аа.
Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ