Монголын бизнесийн зөвлөлийн дарга Б.Бямбасайхантай ярилцлаа.
–Улс төрийн өнөөдрийннөхцөл байдлыг хөрөнгө оруулагч, бизнес эрхлэгчид хэрхэн харж байгаа бол?
-Процесст нь оролцож чадахгүй нь мэдээж учраас хөрөнгө оруулагч, бизнес эрхлэгчид болгоомжтойгооражиглаж байна. Гол санаа нь их энгийн.Дараа жил том төслүүд хэрэгжих ёстой. Эдийн засгийн нөхцөл байдлыг тогтворжуулах учиртай. Төлбөрийн балансын хямралыг зогсоож эерэг болгох шаардлага бий. Үүн дээр маш ухаалаг бодлого хэрэгжүүлэх цаг ирсэн. Засгийн газар, төсөв санхүү хариуцаж байгаа яам, Монгол банк маш чухал үүрэгтэй ажиллах ёстой гэсэн үг. Тэгж байж макро эдийн засгийнбодлого гэдэг юм зөв тийшээ тогтвортой явна. Макро эдийн засгийн тогтвортой байдал гэдэг зүйлийг бид маш сайн ойлгох хэрэгтэй. Хөрөнгө оруулагчдын хүсч байгаа зүйл бол ердөө энэ. Харамсалтай нь өнөөдөр тэр орчин нь алга. Бизнес хийж буй улсын хувьд энэ тогтворгүй байдлаа сайжруулахын тулд улстөр нь өөрчлөлт хийж эхэллээ гэж харж байна. Өмнө нь болохгүй байсан эдийн засгийн бодлогуудыг өөрчлөх, өөрөөр хэлбэл реформ хийгдэх байх гэсэнхүлээлт автоматаар үүсч байна л даа. Мөнгөнийболон төсвийн бодлого, хөрөнгө оруулалтын орчныг нэг мөр сайжруулах арга хэмжээ авах шаардлага үүссэн. Энэч үүднээс хүлээлт өндөр болоод байгаа юм.
–Өнөөдөр Ерөнхий сайд хэн болох вэ гэдгийг л яриад байна. Таны ярианаас Ерөнхий сайдаас гадна төв банкны тэргүүн, Сангийн сайдын суудалд хэн сууж, ямар өөрчлөлт хийх бол гэсэн хүлээлт хөрөнгө оруулагчдад үүссэн гэж ойлголоо?
-Ер нь эдийн засгийн болон улс төрийн бодлого дандаа багийн тоглолт байдаг. Багийн тоглолтоор үр дүн нь харагддаг.Зөв баг томилох байх гэсэн хүлээлт үүссэн гэж онцолж хэлмээр байна. Засгийн газрыг солиногэхээр сайн баг ирж ажиллах нь гэсэн хүлээлт үүссэн. Бизнес хийж байгаа хүний хувьд Монголын Ерөнхий сайд хэн байх вэ гэдгээр асуудал шийдэгдэхгүй. Олон сайн хүн ажиллаж байж зөв бодлого гарна. Тэгж байж реформ хэрэгжинэ. Энэ жил эдийн засаг долоон хувиар өслөө. Дараа жил тэдээр өснө гэж төсөөлөх гэхээр боломжгүйнөхцөл үүссэн. Өсөлтийг янз бүрийн моделоор хэмжиж үздэг. Гэхдээ ямар бодлогохэрэгжих юм, хэн тэр бодлогыг нь хэрэгжүүлэх болгэдгийг мэдэхгүй байгаа учраас дараа жилийн эдийн засгийн өсөлтийг төсөөлөхөд хэцүү. Компаниуд бизнес төлөвлөгөөгөө ч хийж чадахгүй, бүх юм хүлээлтийн байдал руу орчихлоо. Үүнээс үүдэн гарч байгаа бас нэг үр дагавар бий. Хүн бүр л гадаадаас хөрөнгө оруулалт хурдан татъя гэж яриад байгаа. Хурдан татахын тулд Монголынхоо эдийн засгийн орчныг сайжруулах хэрэгтэй. Тэгж байж бизнес төлөвлөгөөгөө хийж хөрөнгө оруулалтаа татна. Тэр процесс нь зогсчихоод байна. Өөрсдөө ойлгохгүй байж яаж бусдад ойлгуулах билээ.
–Хэрвээ өмнө ажиллаж байсан засгийн бүтэц тэгтлээ өөрчлөгдөхгүй бол яах вэ, бизнес эрхлэгчдийн хүсээд байгаа өөрчлөлт хийгдэх болов уу?
-Алдаатай бодлогууд хэрэгжүүлснийүр дагаврыг нь бид харлаа. Ямар алдаатай бодлого хэрэгжүүлснээ тодорхойлчихлоо. Одоо тэрийгээ засах гэж байна.Алдаатай бодлогуудаа засахын тулд шинэ бодлого хэрэгжүүлэх чадавхитай хүмүүс зайлшгүй шаардлагатай. Хагас дутуу өөрчлөлт гэдэгөөрчлөхгүй байснаас илүү дор ч байж мэднэ. Ийм нөхцөл байдал өнөөдөр нэгэнт үүссэн. Бидний нэг гол алдаа гэвэл юмыг дандаа дутуу хийж байна л даа. Зөв бодлого эхлүүлдэг, зөв хуулийн концепц баталдаг. Гэхдээ дуустал нь хийхгүйгээр орхичихоод байна. Эдийн засагт нэг л юм хэрэгтэй. Эхлүүлсэн реформыг дуусгаж чаддаг байх нь чухал. Үүнийг хийж чадах чадавхтай улсыг бид хүлээж байна. Дахиад хэлэхэд макро эдийн засгийн ерөнхий нөхцөл байдал, мөнгөний бодлого,төсвийн бодлогыг голложхэрэгжүүлэх тулгуур гурван хүнмаш чухал учраас үүн дээр хүлээлт үүссэн.
–Өмнөх засгийн хувьд юун дээр алдсан юм бол?
-Зах зээлийн нөхцөл байдлыгхэтэрхий эерэгээр төсөөлөөд тодорхой бодлого хэрэгжүүлсэн. Тэрбодлого алдаатай байсан нь ойлгомжтой болчихлоо. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний зах зээл эргээд сайжрахучраас Монголын эдийн засгийгхурдан хугацаанд сэргээнэ гэсэн бодлоготойгоор үечлэлийн эсрэгхэд хэдэн арга хэмжээ авсан. Хоёрхавцлын хооронд гүүр барьж байгаагаар төсөөлье л дөө. Гүүрээ бариад явж байтал нөгөө талын хавцалд арай хүрэлгүйгээр гүүр барьдаг материал нь дуусчихсан гэсэн үг. Маш аюултай нөхцөл байдал үүссэн гэж ойлгож болно. Нэгмөсөн нурах аюул үүсч байна. Гүүр барих материал нь хөрөнгө оруулалт. Хөрөнгө оруулалт орж ирж экспорт сайжирсан бол барьж эхэлсэнгүүрээдуусгах боломж байсан. Энэ тохиолдолд бизнесүүдсайжирч, эдийн засагтогтвортой өсөх боломж байсан юм. Харамсалтай нь өнөөдөр хэрэгжүүлсэн бодлого маань алдаатай байсан нь нотлогдлоо. Тийм учраас төсвийн, төлбөрийн балансын хямрал болоод байгаа юм.Одоо гүүрээ унагаахгүйгээр барихын тулд шинэ инженерийн баг шаардлагатай. Өмнө эхлүүлсэн гүүрний бүтээн байгуулалт тэртэй тэргүй дуусахгүй.Гүүрийг шинээр барих шинэ архитектор эдийн засагт хэрэгтэй болж байна. Тэр нь мөнгөний бодлого, төсвийн бодлоготой маш чухал холбоотой. Ингэж байж макро эдийн засгийн орчин тогтворжино. Бизнес хийж байгаа улс2015 онийм дүр зурагтай өрнөх нь гэсэн тодорхой төсөөлөлтэй болчихвол тэр дүр зурагт нь багтаад учраа олчихно. Гэтэл өнөөдөр яг ямар байх нь ойлгомжгүй харанхуй байна.
–Засаг эмхрэхгүй цаг алдвал хамгийн түрүүнд хохирол амсах хүмүүс нь мэдээж бизнес эрхлэгчид байх…?
-Өдийд ажиллаад, орлого ашгаа олоод явж байх ёстой компаниудын хувьд маш ойлгомжгүй нөхцөл байдал үүсчихлээ. Тэгэхээр хүлээлт үүснэ. Хүлээлт үүсэхээр компаниас гадна тэнд ажиллаж байгаа хүмүүст ч муугаар нөлөөлнө. Эдийн засагт итгэх итгэлалга болж байгаа нь хамгийн гол эрсдэл.
–Бизнесүүд шинэ засгаас яг юу хүлээж байна?
-Бизнесүүдийн хүлээж байгаа хэдхэн зүйл бий. Том төслүүдээ шийдээд хурдан явуулаач гэж хүсч байна. Том төслүүдийн араас хөрөнгө оруулалторж ирээд шинэ ажлын байр бий болоод явна. Үүнийг дагаад компаниуд ажилтай, орлоготой болж ирнэ. Тэр хэрээр макро эдийн засгийн орчин тогтворжино.Мөн төр хувийн бизнестэйгээ өрсөлдөхөө болих хэрэгтэй. Ийм гуравхан зүйлийг хүсч байгаа.
–Та эдийн засгийг эрчимжүүлэх зуун хоногийн гол цэг дээр бизнесүүдийг төлөөлжажилласан хүн. Ер нь төр бизнесээ хэр сонсдог юм байна, бизнесүүдийн санаа оноог гаргах шийдвэртээ хэр тусгадаг юм шиг санагдсан бэ?
-Төрөөс эдийн засгийн чигийн бодлого шийдвэрүүд гарахдаа бизнес хийж, баялаг бүтээж байгаа буюу татвар төлж буй улсуудынхаа хүсэл бодлыг шингээж өгдөггүй юм байна. Өмнө байсан системийн маань голдоголдол л доо. Яамны түшмэлбодлогын концепцийгбичээд яамныхаа түвшинд хэлэлцүүлнэ.Яам нь засагт оруулж, засаг нь их хурлаар батлуулж байна. Энэ явцад бизнесийн салбар, татвар төлөгчдөөс ихэнх тохиолдолд санал авдаггүй.
–Бизнес эрхлэгчдийн санаа, оноог авлаа гэдэг шүү дээ?
-Санал авсан ч гэсэн саналыг аваад л өнгөрдөг системтэй болчихсон юм байна. Энэ системийгөөрчлөх шаардлага ирсэн гэж бодож байна. Ямар ч Засгийн газрын гаргасан шийдвэрийгтатвар төлөгчид, бизнес хийж буй улсдаа ямар үр нөлөө үзүүлэв гэдгээр ньхэмжиж үздэг. Хамгийн эхлээд анхаардаг хэмжүүр гэж ойлгож болно. Бизнесүүдээсээ санал авдаг болох өөрчлөлтийг эдийн засгийн шийд гаргадаг процесстоо оруулж өгөхгүй бол нэг бол популист шийдвэрүүд гардаг. Эсвэл дарамталсан маягийн шийдвэрүүд гардаг. Бизнесүүдээ сонссон шийдвэр гарвал өнөөдрийн татварын тогтолцоо эрүүлжинэ.Тэгэхгүйгээр зөвхөн татвар хураадаг ньтатварынхаа бодлогыг боловсруулаад батлаад яваад байвал дандаа хураадаг талаасаа харах нь тодорхой.Уг нь татварын бааз нь томорч, өөрөөр хэлбэл компаниуд нь улам томроод байвал тэр хэрээр их татвар цуглуулна шүү дээ. Энэ талаас нь харах хэрэгтэй. Эдийн засгийг том зургаар нь хардаг болохын тулдкомпаниудшийдвэр гаргах процессын хамгийн эхэнд байх ёстой. Бид тэрийг л хийхийг зорьж ажилласан. Одоо ч гэсэн энэ зөвлөгөөгөө шинэ сайд, дарга нарт өгнө гэж бодож байна.
–Зарим улстөрч шинээр байгуулагдах засаг удахгүйөөрчлөгдөнө гэх зэргээр байр сууриа илэрхийлээд эхэллээ. Засаг хэврэг байх нь эдийн засагт, бидний хүсэн хүлээж буй гадаадын хөрөнгө оруулагчдад яаж нөлөөлөх бол?
-Засаг тогтворгүй байхын горыг өнөөдөр бидамсч байна. Бүх зүйл хүлээлтийн байдалд орчихлоо. Монголын компаниуд ирээдүйдээ итгэхгүй байна. Тийм учраас хэзээ ч хэн ч тэр, энэдарга нь солигдоосой гэж хүсэхгүй. Байгаа хүнтэй нь ажиллана. Тэрхүн нь ухаантай зөв бодлого ямар байхыгбиднээс асууж байгаад эдийн засгийнхаа чухал бодлогуудыг боловсруулж баталбал аль аль талдаа хэрэгтэй. Тэр хэрээр эдийн засаг мөнгөний бодлого сайн явна. Нөгөө талдаа бизнесийн өсөлт ч сайжирна. Ингэж чадвал Монголын эдийн засаг өсөх боломжтой. Хурдтайгаар өсч байсан эдийн засаг руугаа буцаж орохыг ч үгүйсгэхгүй. Хэнтэйгээ хамтрах нь улстөрийн шийдэл. Хамгийн гол нь тогтвортой байх ёстой. Дахин хэлэхэдмакро эдийн засгийн тогтворжуулах бодлогын реформыг хийхэдшинээр бүрдэх баг сайн ажиллаасай гэж хүсч байна. Ирээдүй ойлгомжтой харагдвал бусдыг нь бизнес өөрөө хийчихнэ.
–Гадаад зах зээлийн нөхцөл байдал таагүй байсан ч гэсэн үү?
-Гадаад зах зээлийн нөхцөл ямар чбайж болно. Дотоодын нөхцөл байдал ойлгомжтой болчихвол тэрэндээ таарсан менежмэнтээ хийгээд явах бололцоотой. Ажлын байраа хангаад явахыг хүснэ. Үнэн хэрэгтээ ямар ч бизнес эрхлэгч ажлын байраа цомхтгохыг хүсдэггүй. Сайн баг гарч ирж макро эдийн засгийн реформуудаа хийж, том төслүүдээ хэрэгжүүлж, концепцийн чухал зүйл өмчийн эрх гэдэг зүйлийг бүрэн утгаар нь ойлгож хамгаалж,бизнестэйгээ өрсөлдөхгүйгээр, хүний хувийн өмч рүү халдахгүйгээр ажиллах л төрийн хийх зүйл.
Ц.БААСАНСҮРЭН