Ямар ч Засгийн газар гарч ирсэн нэг юм тодорхой болсон. Ирэх онд монголчууд “бүсээ чангалах” ньилэрхий байна. Засгийн газар өөрчлөгдсөн ч эдийн засгийн голүзүүлэлтүүд янзаараа. Өр, төлбөр нь өөрчлөгдөхгүй. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид нүүр буруулсан хэвээр. Инфляци үргэлжилсээр, улсын валютын нөөц ихэд дундарчээ. Улс орны олдог хэд нь багасч, зарлага үрлэг нь харин оргилоос буухгүй янзтай. Монгол Улсын2015 оны төсвийн төсөлд Нээлттэй нийгэм форумын судлаач, эдийн засагчиддүн тавьсан юм. Улсын төсөв уг нь иргэн бүрийн ажил, орлого, хоол хүнс, ирэх онд хүүхэд нь цэцэрлэг, сургуультайбайх эсэхамин чухал сэдвийг хөнддөг чулстөрчдийнтайлбарыг лбид олж сонсдог.Харин Нээлттэй нийгэм форум иргэн хүн төсвийн төслийг шинжиж, үзэл бодлоо нэмэрлэх боломж олгов. Судлаач, эдийн засагч, сэтгүүлчид, иргэний нийгмийнхэн, төсөвт хяналт тавихыг хүссэн иргэд энэ хэлэлцүүлэгт оролцсон юм.Сангийн яамны төсвийнмэргэжилтнүүд ирэх оны төсвийгхийхдээ”Хэмнэлтийн горимд шилжүүлж, УИХ-аасбаталсан нэмэх шаардлагатайзардлаас бусдыгцарцаах бодлого барьсан” гэцгээв. Цалин тэтгэвэр, тэтгэмжийг инфляцийн түвшинтэй холбож нэмсэн гэнэ. Ерөнхийлөгч, УИХ, Ерөнхий сайд, Гадаад харилцааны яамныхнаас бусадтөсвийн ерөнхийлөн захирагч нарынгадаад томилолтын зардлыг 50 хувь танажээ.
Харин нийтийн тээврийн татаасыг нийслэлийн төсвөөс санхүүжүүлэхээр тооцсон гэнэ. Нийслэлд энэ мэт ачаа үүрүүлснийхээ төлөө Малын хөлийн татварыг сэргээх,Үл хөдлөх хөрөнгийн албан татварын дээд хязгаар нэг хувь байсныгхоёр хувь болгох эрх мэдлийг өгөхөөр төлөвлөсөн байж.Гэсэн ч үүнийг нь УИХ-ын заримгишүүн “Эдийн засаг хямарч байхад татвар нэмэх гэлээ” гэж загнасаар буцаасан. Уг нь эдгээр татварын доод хязгаарыг хэвээр үлдээж, дээд хязгаарыг ньнэмэх эрх мэдлийг орон нутагт өгсөн юм байж.Үл хөдлөх хөрөнгийн татварыг хамгийн шударга татвар гэх нь бий. Ядуусынжижиг байшингаас авах татвар, Чингисийн талбайн эргэн тойрон дахьгоёмсог барилгын татвар өөр байж таараа. Үл хөдлөх хөрөнгийн татвартчадуу нь илүү төлж, ядуу нь бага мөнгө төлөх учиртай. Хотын төсөвт багагүй орлогоавчрахболомжтой Үл хөдлөх хөрөнгийн татвар илүүдэхгүй юмсан. Малчидэмзэг бүлгийн хүмүүс биш. Тэдний үйлдвэрлэдэг бүх бүтээгдэхүүн мах, сүү зах зээлд өндөр үнэтэй. Харин тэд нэг ч төгрөгийн татвар төлдөггүй байж бас лтаарахгүй.
Эдийн засгийн хямралтай холбоотойгоор Сангийн яамныхан жижиг дундбизнес эрхлэгчдийгхарж үзэхбодлого боловсруулсан юм билээ. Жижиг дундбизнес эрхлэгчдийннэгэнт төлсөн татварын 90 хувийг буцаан олгох хуулийн төсөл УИХ-д өргөн барьжээ. Үүнд хамрагдахын тулд тухайнкомпанийн жилийн орлого 1.5 тэрбумаас доош байх ёстой. Энэ хуульд 45 мянган аж ахуйн нэгжхамрагдана гэж Сангийн яамныхан төлөвлөжээ. Хэдийгээр энэ арга хэмжээ зах зээлд24 тэрбум төгрөгийн нөлөө үзүүлэх ч олон компани хамрагдах учраас эерэг нөлөө нь жин дарнагэж хууль санаачлагчид найджээ. Уг хууль УИХ-аар хэлэлцэгдэж буй. Харин УИХ-ын заримгишүүн борлуулалтын орлогоос нэг хувийн татвар авахаар санал болгож буй нь компаниудад ашиггүй гэж Сангийн яамны мэргэжилтэн хэлэв. Ашгаас татвар авах, орлогоос татвар авах огт өөр ойлголт. Орлогоос татвар авна гэхээр зардал тооцогдоогүй гэсэн үг. Тийм учраас олон улсадаж ахуйн нэгжийнорлогод бус ашигт татвар ногдуулдаг аж.
Нээлттэй нийгэм форумын судлаачид ирэх оны төсвийн төслийг шинжээд “2015 онд эдийн засаг сайжирна гэсэн үндэслэлд тулгуурлан өөдрөгөөр төсөөлжээ” хэмээн дүгнэв. Өөдрөгөөр төсөөлжээ гэдэг нь дипломат хэллэг.Шууд хэлбэл “Ирэх онд эдийн засаг уруудаж, инфляци өсөх төлөвтэй” хэмээн тэд үзэж байна. Сангийн яамныхан ирэх оны төгсгөлдинфляцийг7 хувиас хэтрэхгүй гэж төсөөлжээ. Өнгөрсөн есдүгээр сарын мэдээгээр инфляци13 хувьтай байлаа.Сангийн яамны инфляцийн төсөөлөл нь олон улсын байгууллагуудынхаас дор хаяж 3-6 хувь доогуур байгааг Нээлттэй нийгэм форумынхан илрүүлэв. Гэтэл иргэд инфляцийг одоо байгаагаас ч өснө гэж хүлээж байна.Монголбанкны иргэдийн инфляцийн хүлээлтийн судалгааг харсан ч ирэх онд инфляци буюу мөнгөний ханшийн уналт 19 хувьд хүрнэ гэж иргэд үзжээ. Ирэх онд эдийн засаг сайжрахгүй хэмээн иргэд тооцоолоод, мөнгөө хэмнэж, худалдан авалт хийхээ багасгасан.Энэ бүхэн эргээд импортыг хумина. Импорт, экспорт улс орны орлогыг тодорхойлдог хүчин зүйлс билээ. Монгол банк, Сангийн яам хамтран “Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр” хэрэгжүүлж байгаа ч бодит үр дүн нь инфляцийг бууруулж чадахгүй, эсрэгээрээ эдийн засагт дарамт бий болгож байна гэж иргэний нийгмийн шинжээчид үзсэн юм.
Өөдрөг хэмээх ангилалд багтах бас нэг эгзэгтэй тооцоо нь Оюутолгойтой холбоотой. Одоо болтол гацаанаас гараагүй дуншиж байгаа “Оюу толгой” төслийн хоёр дахь төслийн санхүүжилт хийгдэнэ гэж манай санхүүчид үзээд,зэсийн баяжмалын экспорт нэмэгдэхээр төсөвт тусгасан.Хэрэв Оюутолгойтой учраа олохгүй бол төсөвт тусгасан бас нэг өөдрөг тооцоо нурж таарах вий. Өмнөх оны төсвийн төслийг ч хэтэрхий өөдрөгтөсөөлсөн хэмээн Нээлттэй нийгэм форумынхан сануулж байжээ. Энэ оны гуравдугаар улирлын байдлаар гэхэд л мөнөөх өөдрөг төсөөллийн гор гарч, уул уурхайн салбарынтөсвийн гүйцэтгэл төлөвлөсөн түвшнээс 60 хувийн бууралттай гарсан. Алт, нүүрсний төлөвлөгөөбагагүй хэмжээгээр тасалдсан нь уул уурхайн салбарын орлогыг бууруулж орхив. “Цаашид гадаад нөхцөл байдал сайжрахгүй, аж ахуйн нэгжүүдийн борлуулалт нэмэгдэхгүй бол төсвийн орлого 800 тэрбумаас нэг их наядтөгрөгөөр тасарчболзошгүй” хэмээн судлаачид муу амлаж байна.Энэ ньтөсвийн тогтвортой байдлын хуулийг зөрчиж, төсвийн алдагдал -4 хувь хүрч, төсвийн хүндрэлийг бий болгох эрсдэлтэй хэмээн тэд дүгнэв.
Сангийн яамныхан төсвийн төсөлд уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийг таамаглахдаатэнцвэржүүлсэн үнэ гэсэн нэр томъёо хэрэглэдэг. Тэр нь олон жилийн дундаж үнэ аж. Нүүрсний үнэ буурах хандлагатай учраас тонныг нь 70 доллар байхаар тооцож, зөвхөн зэсийн баяжмалаас хуримтлал үүсэх боломжтой хэмээн төсөөлжээ. Харин алтны хуримтлал огцом өссөн ньхуулийн өөрчлөлтийн үр дүн.2015 оны төсвийн төсөлд өмнөх жилүүдэд байгаагүй нэгэн тоог тусгасан нь өмч хувьчлалын орлого. “МИАТ” ХХК-ийн 49 хувь, “Хөтөлийн цемент шохойн үйлдвэр”, “Хөрөнгийн бирж”-ийн49 хувь, бусад жижиг хувьчлалаас 153 тэрбум төгрөгийг төсөвт төвлөрүүлэхээртооцсон байна лээ.
Ирэх оны төсвийг төсөөлөхдөө гадаадын хөрөнгө оруулалт найман улирал дараалан буурсныг, төлбөрийн тэнцэл, ханшийн дарамтыг төсвийн төсөлд бодитой тусгаагүй хэмээн судлаач докторант Д.Баярмаа шүүмжилсэн. Төсвийн төсөлд ам.доллартай харьцах төгрөгийнханшийг 2015 онд 1750-тай дүйцнэ гэж үзсэн. Гэвч ханшийн дарамтсүүлийн 18 сард эрчимжиж байгаа нь төсөвт хүндрэл бий болгож байгааг судлаач онцлов. Гадаад валютын нөөц 1,3 тэрбум ам.доллар болж 18 сарын өмнөхөөс 200 хувиар буураад байгаа юм. Тэр ч байтугай урд хөршийн эдийн засгийн өсөлт удааширч буйг ч харгалзах ёстой гэнэ.ОУВС-гаасжил бүр гаргадагдэлхийн эдийн засгийн төлөв тайландБНХАУ-ын эдийн засаг ирэх жилүүдэд тогтмол буурахыг анхааруулсан.Урд хөршид аж үйлдвэрийн салбарын эрэлт буурах нь манай уул уурхайн бүтээгдэхүүн ялангуяа нүүрсний экспортод сөргөөр нөлөөлөх юм.
Эдийн засгийн өсөлт хэмээх бас нэг эмзэг сэдэв бий. Ирэх ондөсөлт 7 хувь байхаар төсөөлжээ. Уг нь энэ үзүүлэлт 2013 онд 12 хувьтай байлаа. Шинэчлэлийн Засгийн газрын тэргүүн Н.Алтанхуяг огцрохоосоо өмнөхөн эдийн засгийн өсөлт буурсныг өөрийнхөөрөө тайлбарласан юм. Тэр “Эдийн засгийн өсөлт хөрсөн дээрээ буусан” гэлээ. Эдийн засгийн огцом өсөлт Оюу толгойн эхний шатныхөрөнгө оруулалттай холбоотой байж. Гэнэтийн ашгийн татвар бий болсон. Ашигт малтмалын бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт төсвийн орлогыг огцом нэмэхэд хувь нэмрээ мөн оруулсан. Цаашид харин савлагааг саармагжуулах хэрэгтэй гэж мэргэжилтнүүд үзэж байна. Н.Алтанхуяг “Гадны дэмжлэг байхгүй нөхцөлд 5.3 хувийн өсөлтийн гурван хувийг олборлолтоос, 1.9 хувийг нь Хөдөө аж ахуйн салбарын өсөлт эзэлж байгаа”-г тайлбарласан. Айлаас эрэхээр авдраа уудал гэдэгчлэн гадаадын хөрөнгө оруулалт орохгүй байна хэмээн гасалж суухаар өөрсдийнхөө хүчээр хийсэн бодит өсөлттэйгээ ирэх оныг угтах нь.
Б.ЯНЖМАА