Улс орны хөгжилд саад болдог хүчин зүйлсийн нэг нь яах аргагүй “өндөр түвшний авлига” гэдгийг бүгд л мэдэж байгаа. Үүнийг Азийн сангийн дэмжлэгтэйгээр Сант марал сангаас хагас жил дутамд 4 удаа явуулж, 2014 оны 4 сард дүнгээ танилцуулсан судалгаанаас харж болох юм. Энэхүү судалгааны үр дүнгийн хэсэгт байгаа “дээд түвшний авлигын тухай ойлголт” гэсэн иргэдийн дээд түвшний авлигын талаарх ойлголт мэдлэгийн тандалт төсөөлөл нь анх удаа дээд \”өндөр”\ түвшний авлигын талаарх мэдээллийг илэрхийлсэнбайна. Хэдийгээр иргэдийн төсөөллийн судалгаа гэгдэх боловч “үүнийг дээд буюу өндөр түвшний авлига гэнэ” гэсэн тодорхойлолт, эрх зүйн зохицуулалт байхгүй орчинд хийгдсэн судалгаа гэдгээр нь анхаарч үзэхээс өөр аргагүй юм. Улс төрийн ашиг сонирхол бүхий хэргүүд, төрийн өндөр албан тушаалтнууд холбогдсон хэргүүд, дотоодын болон гадаадын томоохон бизнесийн байгууллагууд оролцсон хэргүүд, улс оронд их хэмжээний хохирол учруулж буй хэргүүд, зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй холбоотой хэргүүд, хахуулийн хэмжээ маш өндөр хэргүүдийг иргэд “өндөр түвшний авлига”-ын хэмээн төсөөлжээ.
Ер нь авлиганууц далд явагддагаараа онцлог боловч хэн ч авлига гэж ойлгохооргүй олон үйлдэл авлига байдгийг бид байх ёстой зүйл гэж хэдий хүртэл хүлээн зөвшөөрөх юм бэ? Тухайлбал, баригдаж дуусдаггүй жил бүр төсвөөс нэмэлт хөрөнгө оруулалт хийдэг эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэгийн барилгын хувьд барьж чадахгүй байгаа компанид боломж олгосон нь өндөр түвшний авлига юм л даа уг нь, түүнийг хэн хийж чадах вэ гэхээр албан тушаалтан тухайн шийдвэрийг гаргагч л хийж чадна. Бидэмнэлэгт хэвтэж эмчлүүлэх ор гаргуулахын тулд эмчид, цэцэрлэгт хүүхдээ оруулахын тулд багшид өгч буй авлигын тухай ярьж анхаарлыг сарниулахаа түр азнан, улс орны хөгжилд бодит байдлаар саад болж байгаа тэр л үйлдэл тухайлбал, улс төрчид, эрх мэдэлтнүүд хэн нэгэнд боломж олгож, олсон ашгаараа сонгуулийн зардлаа босгодог өндөр түвшний авлигын тухай ярих цаг аль хэдий нь болжээ.
Grand corruption, political corruption, high level corruption гэсэн нэр томъёогоор олон улсад хэрэглэгдэж буй, одоо манайд зөв ч орчуулагдаж амжаагүй “өндөр түвшний авлига”, улс оронд маань жинхэнэ цэцэглэн ургаж үндэсний аюулгүй байдалд аюул учруулах хэмжээнд хүрээд буйг эс анзааран өнгөрөх эрх бидэнд байхгүй гэж бодох юм. Би энд хэн нэгний мууг үзэж авлигачин болгох тухай яриагүй байна. Тийм авлигыг төрүүлж буй хөрс суурийг арилгах, түүнээс урьдчилан сэргийлэх тухай ярьж байгаа юмаа.
Монгол улс Авлигын эсрэг НҮБ-ын конвенцийг 2003 онд соёрхон баталж хууль гаргасан орон. Конвенцид нэгдэж байна гэдэг нь олон улсын өмнө үүрэг хүлээж, түүний үзэл санаанд нэгдэж байна гэсэн үг шүү дээ. Авлигын улмаас нийгэмд тогтворгүй байдлыг үүсгэхгүйн тулд, ардчилал түүний үнэт зүйлд аюул занал учруулахгүйн тулд, шударга ёс, тогтвортой хөгжил, хууль ёсонд хохирол учруулахгүйн тулд улс орнууд авлигын эсрэг нэгддэг билээ. Конвенцид өндөр түвшний авлига үүсч болох боломжийг хаахын тулд төрийн албан хаагчдын, төрийн чиг үүргийг зөв, эрхэм бөгөөд зохистойгоор биелүүлэх шаардлагыг хангахуйц боловсролын болон сургалтын хөтөлбөрийг нь чухалчлан авч үздэг бөгөөдчиг үүргээ биелүүлэхэдгарч болзошгүй авлигын эрсдлийн талаарх мэдлэгийг нь дээшлүүлэхэд чиглэсэн тусгай сургалтаар хангасан байхыг шаарддаг төдийгүй тэдгээр сургалтад тухайн салбарт мөрддөг ёс зүйн дүрэм жишгийг заавал тусгасан байхыг онцлон үздэг байна. Төрийн албан тушаалд нэр дэвшүүлэх, сонгох шалгуурыг тогтоох зорилгоор оролцогч улс бүр Конвенцийн зорилт болон дотоодын хууль тогтоомжийнхоо тулгуур зарчимд нийцүүлэн хууль тогтоох түүнчлэн захиргааны арга хэмжээ авах асуудлыг ч мөн авч үздэг билээ. Түүнчлэн төрийн сонгогддог албан тушаалтны нэрийг дэвшүүлэх үйл ажиллагааны санхүүжилт болон холбогдох улс төрийн намын санхүүжилтын ил тод байдлыг хангаж ажиллахыг оролцогч улс бүрт уриалсан байдаг. Монгол улс Конвенцид нэгдсэн улсын хувьд хууль, захиргааны бусад актаар эдгээрийг зохицуулах шаардлагабий болж байна. Энэхүү арга хэмжээ нь өндөр түвшний авлигаас урьдчилан сэргийлэх боломжийг бүрдүүлэнэ.
Мөн төрийн өмчийн хөрөнгөөр бараа ажил үйлчилгээ худалдан авах, төрийн санхүүг удирдахдаа тогтоосон дүрэм, журмыг мөрдөөгүй тохиолдолд хандах эрх зүйн боломж болон хамгаалалтыг хангах, гомдол гаргах дотоод хяналтын тогтолцоотой байхыг Конвенцээр тодорхойлсон.Монгол улс төвлөрлийг сааруулж, орон нутгийн бие даасан хараат бус байдлыг хангахын тулд орон нутагт төсвийн эрхийг багагүй хэмжээгээр шилжүүлсэн өнөө үед орон нутгийн түвшинд дотоодын болон хөндлөнгийн хяналт хамгаас чухал юм. Бид иргэдийн оролцооны тухай их ярьдаг боловч бодитой оролцох боломжийг одоо болтол бүрдүүлж чадаагүй харин хэлбэр талаас нь Засаг даргын үзэмжээр ордог “иргэний танхим”-тай болоод байна. Иргэдийн оролцооны ач холбогдлыг илэрхийлсэн нэг жишээг энд дурдая. Их Британийн Парламентын гишүүдийн зардлын дэлгэрэнгүйг ил тод болгох хүсэлтийг 2004 онд Хэтр Брүүк гэдэг эмэгтэй гаргасан гэдэг. Парламентын Нийтийн танхим тухайн үеийн парламентын гишүүдийн зардлыг тухайн актаас хасах нэмэлт өөрчлөлтөд санал нэгдсэн ч тэрхүү нэмэлт өөрчлөлт батлагдаагүй.Хэтр Брүүкийн гаргасан парламентын гишүүдийн аялалын зардал, цалин зэрэг бусад зардлыг ил тод болгох хүсэлт няцаагджээ. Гэвч тэрээр давж заалдсаны дүнд 2009 онд олон нийт парламентийн гишүүдийн гаргасан зардлыг үзэж танилцах боломжтой болсон. Ингэснээр улсын мөнгө хэрхэн хувийн зардалд зарцуулагдаж, авлига бий болж байгааг ил тод болгож, парламентын Нийтийн танхимын 6 гишүүн огцорч, мөн танхимын 4 гишүүн,Лордын танхимын 2 гишүүн ял шийтгүүлжээ.
Өндөр түвшний авлига нь төрийн өндөр албан тушаалтны хууль бус үйлдэл, мөнгө угаах зэрэг эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй салшгүй холбоотой байдаг. Түүнчлэн өндөр түвшний авлигын гэмт хэрэг нь улсын төсвийг бүрдүүлэхүйц их хэмжээний хөрөнгийг үгүй болгож үндэсний аюулгүй байдал, улс орны тогтвортой хөгжилд саад болдог.Тиймээс өндөр түвшний авлигаас урьдчилан сэргийлэх эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх нь чухал байна. Өндөр түвшний авлигын хэргийг мөрдөн шалгахад төрийн өндөр албан тушаалтнуудын халдашгүй байдлын эрх зүйн зохицуулалт саад болж байгааг өөрчлөх шаардлагатай байна.
Эд баялгийг хувьдаа хууль бусаар олж авах нь ардчилсан тогтолцоо, үндэсний эдийн засаг, хууль дээдлэх ёсонд нэн хохиролтой байгааг анхаарч урьдчилан сэргийлэх зохистой тогтолцоог бий болгох нь зүйтэй. Ийм шинэчлэлийг хийхэд улс төрчдийн хүсэл сонирхол дутагдаж байна. Өнгөрсөн жил “Монгол улсад шударга ёсны үндэсний тогтолцоог бэхжүүлэх, авлигатай тэмцэх хөтөлбөр”-ийн төслийг холбогдох байгууллагууд боловсруулж, төсөл санаачлагч Монгол улсын Ерөнхийлөгчид хүргүүлсэн боловч харамсалтай нь өдий хүртэл хэлэлцэгдэхгүй орхигдсоор байна.
Гүн ухаантан, сэтгэгч Аристотель “Үндсэн хуулийн гурван хэлбэр байдаг чтүүнтэй ижил тооны завхрал, эсвэл тэдгээр гурван хэлбэрийг дагасан авлига байдаг … Хаант ёсны завхрал юмуу авлига нь бурангуй дэглэм юм. Хаант ёс болон бурангуй дэглэм аль аль нь ганц хүний шийдвэрээр хэрэгждэг. Гэхдээ бурангуйлагч нь өөрийн давуу талаас суралцсаар байдаг … Хаан өөрийн байр суурьнаас аливаад ханддаг” хэмээн тэмдэглэжээ. Аристотель авлигын хэлбэрээр бурангуйлах ёс бол хаант засаглал юм хэмээн тодорхойлохдоо авлига гэсэн ойлголтыг албан хаагчид бодлого боловсруулахдаа харилцан адилгүй, ялгаатайгаар шийдвэрлэж далд байдлаар хээл хахууль авахыг зарчмын хувьд гаргасан болов уу?(Сурвалж: “Political corruption – Concepts & Contexts” third edition. 2002. Arnold J. Heidenheimer et al.) Өндөр түвшний авлигын түгээмэл хэлбэрийн нэг нь шийдвэр гаргагч этгээдөөрт ашигтай шийдвэр гаргаж түүнийхээ “үр шим”-ийг байнга хүртэж байдагүйлдэл юм. Иймд шийдвэр гаргах процессыг ил тод, нээлттэй болгох нь өндөр түвшний авлигаас урьдчилан сэргийлэх суурь болно.
Эцэст нь тэмдэглэхэд “Авлигын талаарх олон нийтийн ойлголт мэдлэг тогтоох судалгаа”-ны дүн, өнөөдөр үүсээд буй нөхцөл байдлыг харгалзан “өндөр түвшний авлига” хэмээх ойлголт, түүнд хүлээлгэх хариуцлагыг эрх зүйн хүрээнд тодорхойлон холбогдох хууль тогтоомжид шинээр тусгаж, Монгол улс НҮБ-ын Конвенцээр хүлээсэн үүргээ биелүүлэх нь хойшлуулшгүй шийдэх асуудал болж байна.
Хуульч, судлаач В.УДВАЛ