Өгөөдэй
хааны ордны туурь олдсон талаарх мэдээлэл сүүлийн үед хэвлэлээр цацагдсан. Уг олдворын талаар ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, ХБНГУ-ын Воннын их сургуулийн докторант Л.Мөнхбаяртай ярилцлаа.
–Их
Монгол Улсын нийслэл Хар хорин хотын тухай олон нийт Юань улсын судар юм уу Европын жуулчдын тэмдэглэлээр төсөөлж ирсэн байгаа. Яг бодит судалгаа нь хэдийд яаж эхэлсэн юм бэ. Одоо Өгөөдэй хааны ордонтой холбогдох ямар мэдээлэл танд байна вэ?
-Хамгийн сүүлийн судалгаа гэвэл
доктор Д.Баяр, У.Эрдэнэбат, Т.Батбаяр нарын
судалгаа байна. Ер нь
Өгөөдэй хааны Хар хорин
хотын туурийг олох гэж
олон үеийн судлаачид эрж
хайсан байдаг л даа.
1368 оны
үеэс Хар хорин хотын
судалгааг ерөнхийдөө эхэлдэг. Хотыг хаана байсан,
яасан ийснийг сонирхсон хүмүүс
бол 1700-гаад оны үеэс
эхлээд судалж эхэлсэн байдаг.
Яг малтлага судалгааг Дэлхийн хоёрдугаар дайны
дараахан 1947, 1948 онд Монгол, Зөвлөлтийн
эрдэмтдийн хамтарсан баг анх хийсэн
байдаг юм. Тэнд хамгийн
өндөр байгууламж бол ерөөсөө хоёрхон
газарт олдсон. Нэг нь
одоогийн Мэлхий чулууны ард
байгаа өндөр хэсэг, нөгөө
нь хотын гудамж гэж
нэрлээд байгаа олон гудамжнууд
байгаа газар юм. Тэр
хоёр газарт манай улсын
талаас Пэрлээ, Доржсүрэн гэж
хоёр эрдэмтэн ажилласан байдаг. Тэд нар
Мэлхий чулууны ар талын
хэсэг газарт малтлага хийгээд
Өгөөдэй хааны Түмэн амгалант
ордон гэж түүхэнд тэмдэглэгдсэн
ордон мөн байна гэж
тогтоосон. Нөгөө 64 баганатай Түмэн амгалант гэдэг
ордон гэдэг чинь. Малтах
явцад хамгийн эхэнд дээд
талын хэсгээс нь их
хэмжээний буддын шашны холбогдолтой
олдворууд олдсон байдаг. Тиймээс
Пэрлээ гуай тухайн үедээ
энэ бол Эрдэнэ Зуу
хийдтэй холбоотой юм байна. Доор
нь Өгөөдэй хааны ордон
байж, дараа нь дээр
нь бүтээн байгуулсан Эрдэнэ
зуу хийдээс үлдсэн бурхны
шашны дурсгалууд юм байна гэж
үзсэн. Тэр үзэл баримтлал
үндсэндээ 2000-аад он хүртэл
үргэлжилсэн. Дээр нь Эрдэнэ
зуу байж, доор нь
хааны ордон байж гэсэн
төсөөлөл. 2000 он гарахад Монгол
Германы хамтарсан экспедиц тэр туурин дээр
малтлага хийсэн. Гэхдээ тэр
талбайг бүрэн хэмжээгээр малтаж
дуусгасан. Бүрэн хэмжээгээр малтаж
дуусгасан чинь ерөөсөө Эрдэнэ
зуу гэж хэлэхээргүй, ордон
гэж хэлээд байгаа байгууламжийн
шал хэсэг нь тэр
аяараа бурхад, суваргын зүйлс
байсан. Тэгэхээр нь хамтарсан судалгаа
учраас энэ юу байж
болох вэ гэж хоорондоо
ярилцаад бурхан шашны зүйлсэд
нь он цаг тогтоодог
шинжилгээ хийсэн. Шинжилгээний дүнд
XIII зууных болохыг тогтоосон. Тэр
нь тэгээд Өгөөдэй хааны
ордон биш болж таараад
байгаа юм. Үүнээс гадна,
2003 онд бас Эрдэнэ зуу
хийд дотор малтлага судалгаа
хийсэн. Тэр малтлагын нэг
сонин олдвор гэвэл, тэнд
цогчин дуганы суурь гэж
байгаа. Цогчин дуганы сууринаас
бичигт хөшөө олдсон. Тэр
бичээс нь Чингэс хаан
1220 онд энд нийслэл байгуулав
гэсэн утгатай бичээс байгаа
юм. Гэхдээ тэр бичээс
бол анх удаа олдож
байгаа юм биш л
дээ. 1899 онд ирсэн Радловын
экспедиц Хар хорины Эрдэнэ
зуу хийдээс анх тийм
бичээсүүдийг олсон байхгүй юу.
Тэр бичээсийг олоод судалсан чинь
анх Радловын үед олдсон хөшөөний
бичиг, 1952 онд Америкийн судлаач
Кливз гэдэг хүн судлаад
1346 онд бичигдсэн нэгэн сүмийн пайлуурын
хэсэг гэж тогтоосон тэр
зүйл байсан. Бичээсийг 1952 онд
Кливз уншихдаа хятад сурвалжаас уншсан
байдаг. Яг Эрдэнэ зуугийн
цогчин дуганаас олдсон бичээс нь
жинхэнэ археологийн баримт юм.
–Бичээс
нь ямар бичгээр байна вэ?
-Нэг талд нь хятадаар,
нөгөө талд нь монгол
бичгээр. Энэ бичгийг уншсан
судалгаа 1952 оноос хойш олон
бий. Хамгийн сүүлчийнх нь
2003 онд олж уншсан. Тэр бичээс юу
вэ гээд хөөгөөд үзэхээр
1436 онд бичсэн “Их асарт”
гэдэг сүмийн бичээс байгаа.
Тэгвэл тэр сүм нь
хаана байна гээд судалгаа
хийгээд үзэхээр дээр хэлсэн
барилга маань бүтэн сүм
болж таараад байгаа байхгүй
юу. Сүм
урд талдаа Мэлхий чулуутай.
Тэр мэлхий чулуун дээр
бас уг бичээс байсан
нь тодорхой болчихоод байгаа юм. Түүнээс
гадна яаж баталж байгаа
вэ гэхээр, 1984 онд манай Монголын
археологичид малтлага хийсэн. Малтлагын явцад
тэр газрын яг хажуухнаас
нь тэр бичээсийн зургаан
хувилбарыг олсон байдаг. Одоогийн
Мэлхийн чулуун дээрх нэг
том бичээс нь 1346 онд
бичигдсэн. Ингээд энд тэндээс
олдсон ийм бичээс олон
байгаа юм. Ингээд археологийн
баримтаар, бичгийн сурвалжаар хааны
ордон биш буддын шашны
сүм гэдэг нь тодорхой
болчихсон. “Их асарт” сүмийг
Юань улсын сударт тэмдэглэхдээ
эхний таван хаан Чингэс
хаан, Өгөөдэй, Гүег, Мөнх, Хубилай
нарт зориулсан гэж байдаг. Тэгээд
тэр нь сүм болох
нь тодорхой болоод ирэхээр урьд
нь хайж байсан Хар
хорины Түмэн амгалант ордон
хаана байна вэ гэдэг
асуудал гарч ирсэн. Тийм
болохоор Хар хоринд одоо
дахиад ордон гэж хэлж
болохоор тусгайлсан байгууламж байхгүй. Тэгвэл тэр ордон
хаана байна вэ гэдэг
дээр Монгол Германы хамтарсан
экспедиц дараагийн ямар дүгнэлтэд хүрсэн
бэ гэхээр, хамгийн өндөр
магадлалтай нь Эрдэнэ
зуу хийд гэж үзсэн.
Тэгээд гадна талынх нь
суваргатай хэсгийн доод талд
малтлага хийсэн.
–Сүүлийн
малтлага уу?
-Тийм. Хоёр гурван жилийн
өмнө малтсан. Тэр суварга чинь
өөрөө өндөр юман дээр
баригдсан байгаа байхгүй юу.
Тийм учраас доод талд
нь эртний байгууламж байж
магадгүй гэж үзээд сорилтын
малтлага хийж үзсэн. Тэгсэн
чинь бүр чулуугаар барьсан
эртний хэрэм байж таарсан.
Одоогийн судалгааны түвшинд Түмэн амгалант
ордон байх хамгийн өндөр
магадлалтай нь ерөөсөө л
Эрдэнэзуу хийдийн доор байх
магадлалтай юм гэсэн дүгнэлтэд
хүрчихээд байна.
–Туршилтын
малтлагаар ийм дүгнэлтэд хүрсэн бол дараагийн малтлагыг яаж хийх, тэндээс хааны ордонтой холбоотой яг ямар мэдээлэл олох төсөөлөл байгаа вэ?
-Дараагийн
алхам их сонин.
Эрдэнэ зуу, Орхоны хөндий
дэлхийн соёлын өвд бүртгэгдчихсэн.
Хоёрдугаарт Эрдэнэзуу 1500 оны үеийн хамаг
өв соёлыг хадгалж байдаг
газар. Тиймээс тэнд бид
дураараа малтлага хийх боломжгүй болж
байгаа байхгүй юу. Шууд
соёлын өвийн асуудал босч
ирж байна.
–Тэгэхээр
бүрэн хэмжээний малтлага судалгаа хийх бололцоогүй гэсэн үг үү?
-Ер нь хэцүү. Жишээ
нь, манай судлаачдын таамаглаж
байгаагаар тэр хэсэгт хэд
хэдэн газар байгаа л
даа. 1600-гаад оны үеийн
Эрдэнзуу хийдийн Гурван сүмийн
доор байна гэж үзэх
юм бол тэрийг нураахгүйгээр
яаж малтах вэ гэдэг
асуудал гарна.
–Цэвээндорж
докторын ярианаас бол суваргатай хэрмийн дотор талд малтлага хийх бололцоотой гэж ойлгогдож байгаа?
-Төлөвлөж байгаа юм бол
бид геомагнитикийн судалгаа хэрэглэж болно гэж үзэж
байгаа. Тэр нь доошоо
соронзон орныг судалдаг. Хэрвээ
доор нь байшин барилга
байх юм бол өдөөгдөөд
мэдээллийг дамжуулдаг багаж байдаг юм.
Соронзон хайгуулын багаж. Одоогоор тэгж
л үзэх боломжтой.
–Дэлхийн
соёлын өв
хэмээх статус нь хожим илэрсэн юм уу илрэх өвийг судлахад хаалт саад болох үндэслэл нь яг юу байдаг юм бэ. Жишээ нь, ямар агуулгатай эрх зүйн бичиг баримт саад болдог юм бол?
-Саяхан Орхоны хөндий дээр
нэг соёлын өвийн арван
жилийн ой боллоо. Тэгэхэд
яг энэ асуудал хөндөгдсөн.
ЮНЕСКО-гийн Японыг төлөөлдөг
хүн тэнд оролцсон. ЮНЕСКО-гийн хамгийн гол
зарчим нь, Эрдэнэзуу хийдийг
яг байгаагаар нь хадгалж хамгаалж,
яг хуучин байдлаар нь
хадгалах ёстой гэдэгт байгаа
юм. Хэрвээ ямар нэгэн
өөрчлөлт, ямар нэг юм
хийнэ гэх юм бол
дэлхийн өвөөс хасах ч
юм уу тиймэрхүү асуудал
хөндөгддөг гэж байна лээ.
–Гэхдээ
орчин тойронд нь судалгаа хийх хориотой гэсэн үг биш байх л даа. Шинжлэх ухааны судалгааны өчнөөн арга байгаа шүү дээ. Иймэрхүү тохиолдолд ЮНЕСКО-гоос зөвшөөрөл хүсдэг үү?
-Тийм. Жишээ нь, Эрдэнзуу дотор цогчин дуганыг
дахин судлах хэрэгтэй боллоо
гэхэд Дэлхийн өвийн хороо
манайх бүртгэж байх үед
энэ цогчин дугана гэж
байгаагүй гэдэг асуудал тавиад,
сүүлд мэдэгдсэн байлаа ч та
нар цогчин дуганыг яг
хуучин байдлаар нь сэргээж чадах
уу, ямар судалгаа байна
гэдэг асуудлууд тулгардаг. Үүнтэй адилхан асуудал
археологийн судалгааг тэр дотор хийхэд
ч тулгарна. Гэхдээ
“энд малтлага хийж болохгүй ээ”
гээд онцгойлоод хориглосон зүйл бол байхгүй
л дээ.
–Яг
ийм асуудал дээр зөвшөөрөл авахын тулд хэнд хандах ёстой вэ?
-ЮНЕСКО-гийн Үндэсний комисст
хандана. Тэд цааш нь
хүсэлт тавих байдлаар явах
байх л даа.
–Эрдэнэзуу
доор бол эртний байгууламж байгаа нь баттай юм байна тийм ээ?
-Байгаа.
–Хожмын
үеийн судалгаанд өмнөх үеийн ямар нэгэн бичиг баримт нөлөөлөх нь хамгийн том асуудал байх нь ээ. Жишээ нь, Өгөөдэй хааны Түмэн амгалант ордны судалгаан дээр?
-Ерөөсөө л энэ. Тийм
учраас бид цаашид хааны
ордон чинь яг энэ
мөн шүү гэдгийг баталчих
тийм баримт гаргаж тавих
шаардлагатай болох байх.
–Эртний
хаадын ордны бүтэц, зохион байгуулалт ямар байсан талаар баримтууд хэр байдаг вэ. Хэрвээ байдаг бол одоогийн судалгаанд чиг баримжаа болно биз дээ?
-Ер нь байгаа. Юань
улсыг байгуулж байсан үеийн хааны
ордны стандарт байдаг. Судалгааны хүрээнд
бол ерөнхийдөө тэрний дагуу л
явна.
Н.ПАГМА