Улс төрийн хэлмэгдэгсдийн
холбооны тэргүүлэгч гишүүн Түүхийн ухааны доктор С.Баатартай 1932 оны бослогын талаар
ярилцлаа.
-1932 оны лам нарын бослогыг зөвхөн лам
нарынх биш нийт монголчуудын бослого гэж та ярилаа. Гэтэл түүхэнд лам нарын бослого
гээд биччихсэн байдаг шүү дээ?
-МАХН-ын түүхэнд 1932 оны эсэргүүцлийн хөдөлгөөнийг лам
нарын бослого гэж бичсэн байдаг. Гучаад оноос
эхэлсэн бослого л доо. Хил дагуух бүх аймгийн иргэд хил давж дүрвэж эсэргүүцлээ
илэрхийлсэн. 1932 оны бослогыг товчхондоо Монголыг хамарч хоёр жил өрнөсөн эсэргүүцлийн
хөдөлгөөний оргил үе гэж хэлж болно. Эсэргүү хөдөлгөөнийг дарах үеэр хэчнээн хүн
баривчлагдсан гэх мэдээ баримт бий. Зөвхөн нэгэнд нь баривчлагдсан хүмүүсийн 70
хувь нь нам, эвлэлийн гишүүн байсан. Завханы 612 хүнээс гэхэд л 40 хувь нь феодал, лам нар, 60 хувь нь иргэд байсныг
баримтаас харж болно. Тэр үеийн бослого улс төрийн зүтгэлтнүүд, нам эвслийн гишүүд
гээд нийгмийн бүх давхаргыг хамарсан.
-Зэвсэгт бослого гэж яриад байдаг байх
аа?
-Хувьсгалт намын удирдлагад
ирсэн мэдээнд 500 эсэргүү 40 буутай байсан гэж бичсэн байдаг. Ингээд бодохоор
13 хүний дунд нэг буу оногдоод байгаа юм. Тэгэхээр ямар юмных нь зэвсэгт бослого байх вэ дээ. Гэтэл тэдний мэдээнд
“500 тооны эсэргүүтэй тулгарлаа. Тэднийг нисэх онгоцоор бөмбөгдлөө, танкаар хөнөөлөө,
хуягт зэвсгээр буудлаа, пулемётоор шүршлээ. Тэнд хичнээн хүн үхсэнийг мэдэхгүй”
гэсэн утгатай өгүүлбэр байдаг.
-Бослого яагаад, ямар шалтгаанаар, яг
хэзээ эхэлсэн бэ?
-1932 оны дөрөвдүгээр
сарын эхээр Хөвсгөл аймгийн Рашаант сумаас энэ эсэргүүцлийн хөдөлгөөн эхэлсэн. Тэр
үед Монголын нийгмийг ерөнхийд нь зураглавал
тус тусдаа малаа хариулж аж төрсөн хэдэн малчид л байлаа. Харьцангуй төвлөрсөн
газар нь хүрээ хийд. Хүрээ хийдэд шавилсан лам нар арав, хориороо нийлээд эсэргүүцлээ
илэрхийлснээр эхэлсэн түүхтэй. Өөрсдийг нь доромжилсон, дарамталсан байдал хэрээс
хэтрээд ирэхээр Монголын уламжлалт төрийн эсрэг, Монголын оюуны өмч зүйлсийн эсрэг,
монгол хүний эрхийн эсрэг түүхэнд байгаагүй бузар булай зүйл үйлдээд ирэхээр хүмүүс
тэсэж суухын аргагүй болно биз дээ. Ийм л шалтгаантайгаар эхэлсэн бослого. 1929
онд феодалын хөрөнгө хураах, хүрээ хийдийн жасын хөрөнгө хураах хоёр том кампанит
ажил өрнүүлсэн. Энэ ажил ард түмний дургүйцлийг ихээр хүргэсэн. 1928 онд намын
27 дугаар бүгд хурал болоод хамтрал коммун гэж байгуулж хүчээр хөрөнгийг нь хураагаад
хамтралд оруулсан. Хүмүүсийн бүх хөрөнгийг хурааж 10-30 айлыг нэгтгээд нэг хамтрал
коммун болгож улсын мэдэлд хөрөнгийг нь булааж авсан л даа. Ингэхээр хэн ч бухимдана
биз дээ. Одоо үеэр жишвэл “MCS”-ийн Оджаргал, “Женко” Баттулга, “Буян” Жагаа- гийн
үйлээ барж босгосон компанийг булаагаад тараагаад байгаатай ялгаагүй зүйл. Бурхан
шүтээн, хамгийн үнэтэй цайтай юмыг хурааж устгаад байхаар ямар санагдах вэ. Лам
нарыг хэрээс хэтэрсэн үйлдлээр доромжилж байсан. Тэсэж суухын аргагүй байдалд хүргэсэн
юм. Ингэж боссоны үүдэл шалтгаан нь ерөөсөө л Зөвлөлтийн төрийн бодлого. 1924 оны
наймдугаар сард Ардын намыг байхгүй болгоод
Хувьсгалт намыг байгуулсан. Энэ тухай 1924 оны арванхоёрдугаар сарын 2-нд Ринчинов
гэдэг хүн бичсэн байдаг. Хуучин хувьсгалт нам яагаад нэрээ солив гэдэг асуудал үүнтэй
холбогдож гарч ирсэн хэрэг. Бодит түүх баримт нь байгаа учраас тэр л дээ.
-Бослогын гол төв нь аль аймгууд байв?
-Гол төв нь гэвэл
Хөвсгөлийн Тосонцэнгэл, Архангайн Тариат.
-Бослого эхлэнгүүт бусад нутгийнхан ч
эсэргүүцлээ илэрхийлж босоод эхэлсэн үү?
-Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл,
Архангайн Тариатаас эхэлсэн бослого дорхноо хүрээгээ тэлсэн. Хөдөлгөөн анх дөрөвдүгээр
сард эхэлсэн юм. Тэгээд намар хүртэл буюу аравдугаар сар хүртэл хагас жил үргэлжилсэн
байдаг. Ингээд зогсоогүй Монгол орны нэлээд газар нутгийг хамарсан. Эсэргүүнийг
дарах зохион байгуулалттай хөдөлгөөн өрнөж, галдан шатаалт зэргээр дарах бүх аргыг
хэрэглэж эхэлснээс хойш зургаа, долдугаар сард жаахан намжсан. Гэхдээ бүр зогсоогүй.
Аравдугаар сард л хөдөлгөөнийг бүрэн дарсан.
-Ард түмэн эсэргүүцлээ яаж илэрхийлж байсан
бэ?
-Анх 1929 онд Төгсбуянтын
бослого гэж гарч байсан юм. Дараа Улаангомын гэх мэтээр үргэлжилсэн. Хүн төвлөрсөн
газруудад “Байдал хэрээс хэтэрч байна шүү”
гэж хэлж сануулсаар ирснийг эдгээр бослогуудаас харж болно. Тухайн үед гарсан
бослого бүрийг нухчин дарж харгислаж байсан. Дүрвэх, Төгсбуянт, Улаангом, Баянтүмэний
хөдөлгөөнийг дараад л, хядаад л байсан. Ингэж хайр найргүй харгислан дарж байсан
учраас тэмцэгчид тэрнээс ч илүү харгис зүйлээр тэмцэж эхэлсэн байгаа юм. Тэгээд
хувьсгалчид гээд байгаа хүмүүсийг алж эхэлсэн. Хоршоо сургууль, сумын захиргаа гээд төвлөрсөн гурван газрыг галдан шатаасан.
-Ийм сүрхий өрнөсөн эсэргүүцлийг яаж ч
бодсон бослого гэхгүй юм байна даа. Тэгэхээр 1932 оны энэ түүхэн үйл явдлыг юу гэх
вэ?
-Нийт монголчууд Монгол
оронд тулган хүлээлгэх гэсэн Зөвлөлт засаглалын буюу Монголд тоглоомын засаг байгуулах
үйлдлийн эсрэг боссон нийтийн хөдөлгөөн байсан гэсэн дүгнэлтэд судлаачид санал нэгдсэн.
-Монголчуудыг хооронд нь хагаралдуулаад
байжээ дээ?
-Ерөөсөө Зөвлөлт засгийн
бодлого чинь монголчуудыг, нам засийн удирдлагыг хооронд нь хутган үймүүлж нэгийг
нөгөөгөөр нь хядуулж ирсэн байдаг. Энэ талаар
Дилав хутагтыг Тайваниас Америкт аваачиж монгол судлалаар хичээл заалгаж
байсан О.Латтимор гэдэг Америкийн нэрт монголч эрдэмтний хэлсэн үг бий.
1920-1930-аад оны заагаар хэлсэн байдаг юм. “Харахад монголчууд л бүгдийг гардаж
хийж байна. Үнэн хэрэг дээрээ юу хийхийг нь оросууд хэлдэг юм байна” гэсэн үг. Улааны
хэнээрхэлээр л хийсэн зүйл. Оросууд үнэндээ Хятадтай байлдахгүй гэсэн. 1924 оны
байгуулсан гэрээгээр Монгол бол Хятадын хэсэг мөн гэсэн гэрээ байгуулсан улс. Монголын
тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөөгүй юм. Гэтэл авралын од гэж ярьдаг.
-Босогчдыг харгис аргаар дарсан уу?
-Хэл шинжлэлийн доктор
Чой Лувсанжав сонссон мэдээллүүдээ надад хэлдэг байсан юм. Тэрээр “Тариатын хүрээн
дээр Тариатын хүрээний лам нарыг модон байшинд чихэж оруулж байгаад байшинтай нь
амьдаар нь галдан шатаасан. Тэгж шатаахад хүрээний ноход хойд уулын орой дээр гараад
ульж байсан гэдэг. Үүнийг амьд ертөнцийн сүйрэл гэдгийг ноход хүртэл өөрийн хэлээр хэлж байна шүү дээ”
гэж ярьж байсан нь санаанд тод байна.
-Ард иргэдийг хэн хядаж байсан юм бол?
-Монголын арми. Армийн
хэд хэдэн отряд тэнд очсон. Энэ бол цэргийн гэмт хэрэг. Бослого газар аваад тэлээд
ирэнгүүт хүчээр дарахын тулд арми оруулсан.
Арми хичнээн хүн хядсаныг бүү мэд.
-Таны ярианаас бослогыг зориуд гаргасан
гэж ойлголоо?
-Энэ бослогыг босогчид
гаргаагүй. Босогчдыг ийм байдалд хүртэл турхирсан нь Монголд тулган хүлээлгэх гэсэн
Зөвлөлт засгийн олон жилийн бодлого. Монголчууд арван жил тэвчсэний эцэст боссон
юм. Ардын хувьсгалыг эсэргүүцсэн хүчин байна гэдэг ойлголтыг өгч баримт болгохын
тулд зориуд турхирсан. Дараа нь түмтийн эсэргүү, буриадын эсэргүү гээд бүгдийг нь
хүйгээр нь аймаглан устгасан. Тэгэхээр хүйгээр нь устгахын тулд санаатай хийсэн
үйлдэл байжээ гэсэн дүгнэлтэд хүрч байна.
-Зөвлөлт засаг энэ бодлогоо яаж эхэлсэн бэ?
-Долдугаар сард Ардын
засгийг зарлахтай яг зэрэгцээд Монголын “Үндэсээ чөлөөлөх хөдөлгөөн”-ий удирдагчдыг, энэ хөдөлгөөнд оролцогчдыг баривчлаад эхэлсэн
байдаг. Үүний дараа наймдугаар сарын 25-нд
Хувьсгалт залуучуудын эвлэл гэж байгуулсан. Өнөөг хүртэл Залуучуудын хөдөлгөөний
анхны байгууллага намын дайчин туслагч гэж ярьсаар ирсэн. Гэтэл эдгээр нь Ардын
намыг устгах зорилготой хэт даврагчдын буюу Зөвлөлтийн төрийн бодлогоор хийсэн бүтэц
байсан. Үүнийг Коминтерны төлөөлөгч Ринчиновын удирдлагадаа бичсэн илтгэлээс тодорхой харж болно. Тэр “Бид Залуучуудын эвлэлийг
гурван жилийн турш бэлтгэлээ. Ингээд эвлэл бэхжиж Ардын намыг устгахад их үүрэг
гүйцэтгэлээ” гэсэн байдаг. Тэгэхээр 1921
оны “Үндэсээ чөлөөлөх хөдөлгөөн”-ийг удирдсан улс төрийн хүчин 1920 оны зургадугаар
сарын 25-нд байгуулагдсан Ардын нам гэсэн
үг. Тэгэхээр Монгол Ардын намын зорилго, Монголын эх орончдын зорилго бол “Үндэсээ
чөлөөлөх хөдөлгөөн” байсан. Гэтэл Зөвлөлт энэ хөдөлгөөнийг өөрийн зорилгод ашиглаж
хувиргасан.
-Бослогыг дарж байх үеийн эмзэглэмээр баримтууд их байдаг байх?
-Оросын сургагч Чибисовын
зүгээс Дотоод яамны хэлтсийн дарга эсэргүү хөдөлгөөнийг дарах отрядыг толгойлж явсан Гиваапилд “Энэ сумаар бууд” гэж
сум өгсөн байдаг. Тэр нь химийн хорт бодисоор цэнэглэсэн сум байсан гэдэг. Гаваапил
тэр хорт сумыг хэрэглээгүй. Хэрэглээгүйг
нь мэдээд “Чи улс төрийн том алдаа хийлээ”
гэж загнаж байсан гэсэн. Энэ хэргээр хожим нь түүнийг Орост аваачиж цаазалсан. Энэ
мэт сэтгэл эмзэглүүлэм баримт цөөнгүй бий.
-Монголчуудыг өөрсдийг нь өөрсдөөр нь
хядуулсны цаад зорилго нь сэхээтнүүдийг тэр чигт нь устгаж, Монголыг үгийнхээ аясаар
явуулах гэсэн Зөвлөлтийн бодлого гэж ярьдаг…?
-Энэ хөдөлгөөнийг
гаргасан зорилго нь ерөөсөө энэ шүү дээ.
Монголын сор болсон удирдагч сэхээтнийг аймаглан устгах гэж л тэгсэн. 1924 онд Ардын
засаг ялаад гурван жил өнгөрөхөд 1921 оны долдугаар сард байгуулагдсан байнгын Засгийн
газрын таван гишүүний дөрвийг буюу Ардын
намын анхны долоогийн дөрвийг цаазалсан.
Ингэж Ардын намыг гурван жилийн дараа устгасан юм. 1931 онд МАХН-ын төв хорооны
71 дүгээр тогтоол гэж гарсан. Хүрээ хийд, лам нарыг устгаж дуусгахын тулд шүүх,
дотоод яамны байгууллагынхан хоорондоо уралдаантайгаар лам нарыг устгаж дуусга гэсэн
агуулгатай тогтоол.
-Зөвлөлт засгийн унагах гэж хичээгээд
байсан Монгол ардын нам ямар бодлого барьж байсан бэ?
-1920 оны зургадугаар
сарын 25-нд байгуулагдсан МАН-ын тангаргийн бичиг гэж мөрийн хөтөлбөрт нэгдүгээрт, алдагдсан эрхээ сэргээнэ гэсэн өгүүлбэр
байдаг. Гамингийн эрхшээлд орчихоод байсан учраас улсаа гадаадын түрэмгийлэгчдээс чөлөөлье гэсэн хэрэг. Хоёрт, шашин үндэсээ сэргээн
мандуулна гэсэн. Монголчуудын зорилго ийм байхад шашныг нь устгана гэхээр яах нь
тодорхой. Хүрээ хийдийг сүйтгээд лам нарыг нь байж суух аргагүй хөөгөөд эхлэхээр
дургүйцнэ биз дээ. Гуравт, дотоод засаглалыг сайжруулна гэсэн. Тодруулж хэлбэл баян хоосны ялгаа, нийгмийн анги давхарга хоорондын
зөрчлийг үгүй болгоё гэсэн л дээ. Хөлс хүч
өгөхгүй боолчилж байсныг арилгах гэсэн санаагаар хийсэн заалт. Үүнд феодалын эсрэг
гэсэн ямар ч ойлголт байгаагүй.
-Оросын зүгээс Монголыг “устгаж”, өөрсдөөсөө
хараат байлгахын тулд яг ямар бодлого барьж байсан бэ?
-Монгол үндэстэн үндэстний
хувьд оршин тогтнохын эсрэг үйлдэл байсан л даа. Монгол үндэстэн оршин тогтнох хоёр
үндэс байдаг. Нэгдүгээрт, уламжлалт төрт ёсны ухаан. Энэ нь хүн төрөлхтөнд монголчуудын
өвлүүлсэн ёс шүү дээ. Төрт ёс гэдгийг Чингэс хаан өвлүүлсэн гэдгийг дэлхий нийтээр
хүлээн зөвшөөрдөг. Зөвлөлт төр үүний эсрэг
байсан юм. Хоёрт үндэсний уламлалт шашин. Төрт ёс, уламжлалт шашин хоёр улс оршин
тогтнохын тулгуур байдаг. Энэ хоёрын эсрэг байсан юм. Үндэстнийх нь хувьд л устгах
гэсэн бодлого байгаа юм.
-Хядлагын үеэр хичнээн хүн амь үрэгдсэн
талаар бодит тоо гаргах боломжгүй юм байна. Таамаг тоо байдаг уу?
-Цуварч ирсэн мэдээгээр
л бодож гаргаж байгаа. Рашаантын хүрээнд 204 хүнийг баривчлаад 54-ийг нь цаазаллаа,
мөргөлдөөний явцад хичнээн хүн үрэгдсэнийг тооцоогүй гэсэн мэдээ байгаа юм. Дараа
нь Өлзийбатын отрядад Бичигийн орчим 100 гаруй хүн, Тариат хавьд 600 хүн, Хөнжил
голын орчимд 500-гаад хүн нийлээд 1200 гаруй хүнтэй мөргөлдсөн байгаа юм. Үүнийг
нисэх онгоц хуягт зэвсэг хэрэглэж дарсан. Хичнээн хүн алагдсаныг мэдэхгүй. Гиваапилийн
отряд Жалханзын (жалханз хутагт)хүрээ орчим 300 гаруй хүн, Тэсийн хүрээ орчим
1500 гаруй хүнтэй тулгарлаа, үүнээс 100 гаруйг нь цаазалсан гэсэн байгаа юм. Наймдугаар
сард Хөвсгөлөөс 1500 хүн олзолсноос 285-ыг
нь цаазалсан, 75 хувь нь нам эвслийн гишүүд байсан гэсэн тоо байдаг. Нийтдээ
3600 хүн болж байгаа биз. Сүүлчийн мэдээгээр 2717 болж нэмэгдсэн байдаг. Хэд үхсэнийг
мэдэхгүй гэсэн мэдээнүүд тун олныг өгч байсан байгаа юм.
-Олон л хүн үрэгдэж дээ. Хүмүүсийн таньж
мэддэг алдартай хүмүүс амь эрсэдсэн баримт байна уу?
-Завханд болсон байлдааны
үед С.Шагж аварга алагдсан байдаг. Бөхийн холбооноос аварга гэж зарлаад байгаа хүн
шүү дээ. Тэр хүн улсдаа нэг удаа дөрөвт үлдээд дөрвөн жил дараалаад улсын наадмын
тэргүүнд явсан бөх. Ардын цэргийн суманд оногдож үхсэн баримт бий.