Монгол Улсын Ардын
жүжигчин, морин хуурч Ч.Батсайхантай ярилцлаа. Тэрээр уртын дуу болон ардын
дууны татлагуудыг чадварлаг тоглодог цөөхөн хөгжимчдийн нэг. Ялангуяа түүний тоглосон Төрийн хошой шагналт
Н.Жанцанноровын морин хуур, симфони найрал хөгжмийн концертыг хөгжим
сонирхогчид гайхамшигтай тоглосон хэмээн ярьдаг билээ.
сониноосоо хуваалцахгүй юу?
-Манай Үндэсний
дуу бүжгийн чуулга жилд 2-3 бүтээл туурвидаг. Энэ жил “Морьтон Монголын
аялгуу” хэмээх тоглолтоо ард түмэндээ хүргэхээр ерөнхийдөө бэлэн болоод
байна. Энэхүү тоглолт Монгол орны маань ахуй амьдрал шингэсэн маш сайхан
тоглолт болно. Учир нь Монголын сор болсон уран бүтээлчдийн сор бүтээлүүд
тоглолтод тавигдах юм. Тухайлбал, хамгийн анхны бүжгэн жүжиг “Нарны домог”,
Мэнд-Амарын “Монгол бахархал”, Нацагдоржийн “Нүүдэл”, Шаравын “Алтан ураг”,
Мөнхболдын “Их хатдын дууль”, Жанцанноров гуайн бүтээлүүдээс тоглогдоно. Үүнээс
гадна сонгодог бүтээлүүд, морины тухай бүтээлүүд тоглогдохоороо энэ удаагийн
тоглолт онцлог болох юм. Тоглолтын ерөнхий удирдаачаар Буянбаатар мөн Цэдэн-Иш
ажиллаж байгаа. Тоглолт энэ сарын 20, 21-нд болно.
-Хувийн уран бүтээлээсээ
сонирхуулаач?
-Соёлын гавьяат
зүтгэлтэн Л.Балхжав надад зориулаад “Талын Монгол айл” дууны аяыг морин хуураар
бичиж өгсөн. МУГЖ Т.Ариунаа энэ дууг ард түмэнд хүргэсэн шүү дээ. Энэ дууны
морин хууртай хэсгийг би анх тоглож байсан юм. Харин энэ дууны аяыг бүтнээр нь
морин хуураар тоглоход бас ямар сонсогдох нь сонирхолтой байх болов уу гэж
бодож байна. Тиймээс энэ удаагийн тоглолтод анх удаа энэхүү уран бүтээлээ
үзэгчдийн хүртээл болгох болно.
-Морин хуур уртын дуу хоёр зайлшгүй
хамт оршин тогтнодог. Энэ утгаараа та олон сайхан уртын дуучидтай уран бүтээлд
хамтарч байсан болов уу. Тэрхүү дурсамжаасаа яриач?
-Би анх 1978 онд
Хөгжим бүжгийн коллежийг төгсөөд Ардын дуу бүжгийн чуулгад орлоо. Тэр үед уртын
дуучинтай хамтран тоглож үзээгүй байсан юм. 1979 онд гавьяат жүжигчин, уртын
дуучин Сүглэгмаатай Энэтхэг явж тайзан дээр анх уртын дуутай нийлж үзлээ.
Тэгсэн манай уран сайхны удирдагч байсан Д.Лувсаншарав гуай “Морин хуур уртын
дууныхаа ард дагаж явдаг юм. Чи зохиолын дуу шиг зэрэгцээд байна. Уртын дуу
сайн мэддэг хүн л дуучнаасаа түрүүлдэг юм” гэж билээ. Уртын дууг мэддэггүй хүн
дуучнаа сонсч араас нь дагаж аяа тоглодог. Тэр болгон хөгжимчин дуучинтай
зэрэгцэхгүй. Би уртын дууг нэлээд сайн ойлгож, мэдэрч хөгжимдөж сурсан хэрэг.
Хөгжим бүжгийн коллежид байхад морин хуурын багш Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин
Г.Жамъян “Та нар морин хуурыг гадны сонгодог аятай хослуулна гэж томордог.
Уртын дуу өөрөө морин хуурын сонгодог зохиол. Уртын дуу сайн тоглож сур” гэж
захидаг байсны гавьяа байхгүй юу. Түүнээс хойш Ардын жүжигчин А.Нэргүй, гавьяат
жүжигчин Лхамжав, Түвшинжаргал, гавьяат жүжигчин Сарантуяа, Баттөмөр, Базарбат
зэрэг олон сайхан уртын дуучинтай хамтарч тоглосон. Гавьяат жүжигчин Лхамжав
гуайтай “Жаахан шарга” дууг тоглодог байлаа. Түүнчлэн Төрийн шагналт,
Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин Н.Норовбанзад гуайн олон ч уран бүтээлийг
тоглож байсан даа. Дуучин болгоны нугалаа өөр өөрийн онцлогтой. Тэр болгоныг
сурна гэдэг маш их туршлага байхгүй юу. Түүн дээрээ тулгуурлаж хөгжмөө
тоглохдоо өөрөө бас тохируулж нугалаа гаргаж сурна.
-Зууны манлай дуучин Н.Норовбанзад
гуай дуугаа дуулахдаа Ардын жүжигчин Ц.Батчулуун та хоёрыг л хуурчнаараа
сонгодог байсан гэж сонссон?
-Н.Норовбанзад
гуай бид хоёртой л уртын дуугаа дуулна гэж уран сайхны зөвлөлд хандсан удаатай.
Шархүүхэн гуай доод өнгөө тод гаргадаг байхад Н.Норовбанзад гуай дээд өнгөө их
мундаг гаргадаг. Тиймээс дуучныхаа цар хүрээ, өнгөнд нь тохируулж хуурдана
гэдэг хуурчаас их ур шаарддаг. Дуучныхаа дуулж байгаа дууны аяыг нэг барилаар л
ингэх ёстой гээд тоглоод байвал хөгжимчин хүн хөгжихгүй. Харин ч өөрийнхөө арга
барил, сурсан зүйлийг дуучныхаа онцлогт тааруулж мэдрэмжтэй байх хэрэгтэй.
Тэгээд ч Норовбанзад гуайг дуулахад ард нь хуурдаж байгаа миний гар аяндаа
дагаад тоглодог. Норовбанзад гуай уртын дууг оргилд нь хүргэчихсэн, байгалиасаа
заяасан авьяастай хүн. Нэгэнт оргилд нь хүргэсэн зүйлийг хойч үе нь тэр
хэмжээний авч явна гэдэг их хэцүү. Өнөөдөр маш олон уртын дуучин байна. Гэхдээ
Норовбанзад гуайн хэмжээнд хүрэх болоогүй санагддаг. Ялангуяа уртын дуучид нас
ахих тусам хоолой задардаг гэдэг. Норовбанзад гуай бол 50 нас гарч байж хоолой
нь илүү задарч цээлхэн болсон. Тиймээс манай өнөөгийн дуучдад ахиад ажиллах
олон жил байна гэсэн үг. Тухайн үеийн хуурчид дундаа бид хоёрыг зууны манлай
уртын дуучин тоосонд үнэхээр хувь тохиол гэж боддог. Хамгийн сүүлд Норовбанзад
гуай есөн дуутай уртын дууны CD гаргасан юм. Би бүх дууных нь аяыг тоглосон.
Тэгэхэд л есөн уртын дууг нэг дор ердөө 20 минутын дотор л бичүүлчихсэн. Гэтэл
одооны дуучид чинь нэг дууг бараг дөрөв таван цаг бичүүлэх тохиолдол байна. Ард
нь тоглож байгаа хөгжимчин хүртэл залхдаг байхгүй юу. Бид хоёр олон ч уран
бүтээлд хамтарч гадна, дотны тоглолтод оролцож явлаа. Энэ гавьяаг үнэлээд
Норовбанзад гуайн нэрэмжит шагналыг олгож байсан. Энэ бол хөгжимчин хүний хувьд
нэр төрийн хэрэг.
-Чадварлаг хуурчид бол шинэ дуучдыг
дагуулах үе бас байх уу?
-Байлгүй яахав.
Морин хуурийн ая дууны дундуур орх, гарах үе байна. Заримдаа морин хуур орж
түрнэ. Араас нь хөөнө, зарим газраа түрүүлнэ. Шинэ дуучид бидний тоглож буй
аяыг сонсоод хөтлөгдөх үе ч гардаг. Дэлхийн өөр хаана ч дагаж явдаг хөгжим
байдаггүй. Үүгээрээ морин хуур агуу, энэ нь миний сонирхлыг анх татсан. Анх
морин хуурч болно гэж бодоогүй байсан. Аав, ээж маань Сүхбаатарын Дарьганга
сумын хүмүүс. Урлагийн салбарт ажилладаггүй мөртлөө бага байхад ээж ямар ч
билээ нэг хөгжим авч өгсөн юм. Тэгээд намайг Хөгжим бүжгийн коллежид оруулсан.
Тухайн үед үлээвэр хөгжмийн ангид орох гэтэл багш нь “Амаа ангай” гэснээ “Чи
тэнцэхгүй” гэж билээ.
-Яагаад?
-Шүд тэнцэхгүй
орсогой байхгүй юу/инээв/.
-Тэгээд аргагүй эрхэнд морин хуурын
ангид орсон байж ээ?
-Яахав надад
байгалиас заяасан жаахан ч гэсэн авьяас байна гэдгийг миний багш алдарт морин
хуурч Г.Жамъян харсан байж л дээ. Намайг дагуулаад ангидаа орсон. Тэр цагаас
хойш морин хуурнаас салсангүй дээ.
-Өнөөг хүртэл ҮДБЭЧ-ын гоцлол хуурч
явлаа. Энэ хугацаанд тоглосон бүтээлээс тань хамгийн их сэтгэлд тань үлдсэн
бүтээл юу байна вэ?
-Анх төгсөөд
удаагүй байхдаа “Үүлэн бор” зохиолыг Мэнд-Амарын баяжуулж найруулснаар тоглож
ард түмэнд хүргэж байлаа. Намайг ард түмэнд таниулсан бүтээл. “Үүлэн бор”-ыг
тоглосноос хойш Батсайханы “Үүлэн бор” гэдэг болж. Одоо ч энэ тэнд арга
хэмжээнд очихоор “Үүлэн бор”-оо тоглооч гэдэг. Эндээс харахад зохиолыг их, бага гэж голох бус сэтгэлээсээ
тоглож л үзэгчдэд хүргэх юм бол хүний сэтгэлийг хөнддөг юм болов уу гэж боддог.
Тэрнээс зохиолыг их, бага гэж голдоггүй. Хичнээн мундаг алдартай том зохиолыг
тайзан дээр тоглоод үзэгчдэд хүрэхгүй үе байна шүү дээ.
-Анх чуулгын босгыг яаж давж байв
даа. Хүссэн хөгжимчин бүр чуулгад ороод байдаггүй гэдэг?
– Дөнгөж Хөгжим
бүжгийн коллежийг төгсөөд байтал Монгол Зөвлөлтийн их наадам болдог байсан. Тэр
наадамд би морин хуураар Сенсани /хун/ гээд балетын аяыг дуурийн театрт
тоглосон юм. Тэгэхэд миний ард чуулгын оркестр тоглож байлаа. Тэднийг хараад би
“Ямар гоё юм бэ. Чуулгад орох юмсан” гэж бодсон. 1978 онд уралдаан болоод дэд
тэргүүн байр эзэлчихлээ. Тэгсэн чуулгад хуваарилсан. Тухайн үед УГЗ Цэрэндорж
багш намайг хөгжим бүжигтээ багшаар үлдээнэ гээд харин Жамъян багш чуулгын
хөгжимчин болгоно гэж маргалдсан байгаа юм. Цэрэндорж багш дараа нь надад
“Жамъян багшийн зөв байжээ” гэж хэлж байсан удаатай. Өөрөө чуулгын хөгжимчин
болохыг хүсч байсан болохоор уралдаанд хичээж, их эрч хүчтэй тоглосон байх.
Ингээд чуулгад орлоо. Тэгсэн чуулгад морин хуурын оркестрын суудалд намайг
суулгахдаа Батчулууны хажууд тэргүүн эгнээнд суулгадаг байгаа. Нөгөө чуулгад
орохыг хүсч байсан хүүхэд чинь олон жил ажилласан хөгжимчдийн тэргүүн эгнээнд
суусандаа эмээгээд болдоггүй. Уг нь уралдааны ач холбогдлоороо нэгдүгээр эгнээнд
суулгасан байж таарахгүй юу. Тэр явдал надад их урам зориг, магадгүй өнөөдрийн
энэ амжилтад хүрэх эрч хүчийг өгсөн байх.
-Таны хувьд Ардын жүжигчин хэмээх
эрхэм цолыг хүртсэн. Хөгжимчид ялангуяа оркестрын дундаа олонд танигдана гэдэг
амаргүй байдаг болов уу?
-Миний багш
Г.Жамъян Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин. Мөн багшийн минь шавь Ц.Батчулуун
Ардын жүжигчин. Энэ хүмүүс бол морин хуурыг хосгүй эзэмшсэн. Харин миний хувьд
1993 онд гавьяат, 2009 онд Ардын жүжигчин болж байлаа. Хөгжимчин ардын жүжигчин
ховор. Тоглогчийнхоо үүргийг гүйцэтгээд Ардын жүжигчин цол хүртсэн нь намайг гэж багш минь хэлдэг.
Одоо энэ оркеструуд, найрал хөгжим дунд надаас өөр Ардын жүжигчин битгий хэл
гавьяат байхгүй. Би чуулгад орсон цагаасаа эхлээд л морин хуурын оркестрын
тэргүүн эгнээний хөгжимчиний үүрэг гүйцэтгэж байна. Ер нь хөдөлмөр байгаад
авьяас байхгүй бол хэцүү л дээ. Миний хувьд ямар нэгэн тоглолт, концерт,
уралдаан тэмцээнд өөрийнхөө давуу талыг харуулахын тулд их хөдөлмөрлөдөг
байсан.
-Таны морин хуураар улсын баяр наадам
нээлтээ хийдэг. Хичнээн жил наадмыг нээж хуураа татаад байна вэ?
-Их найрал хөгжим
бол улсын нүүр царай байдаг. Үндэснийх нь урлагаар тухайн улсыг дүгнэдэг. 36
жил улсын баяр наадмын нээлтийн концертод тоглож наадмыг морин хуураар
эхлүүлсэн байна. Манай симфони оркестрын хөгжимчид, хамт олон бол маш их
авьяастай, чадварлаг хөгжимчид. Бид зөвхөн улсын баяр наадам гэлтгүй төрийн
айлчлал, хүндэтгэлийн арга хэмжээ гээд маш олон ёслолыг уран бүтээлээрээ нээж
яваа их хувьтай хүмүүс.
-Морин хуураа татахад таньд хамгийн
түрүүнд юу буудаг вэ?
-Морин хуураа
бариад суулаа татлаа нэг их сайхан тал нутаг, амгалан тайван хөдөөгийн амьдрал,
морин дээл дээр хийсэх хязгааргүй эрх чөлөө шууд буудаг. Манайхан монголдоо
морин хуураа ойлгохгүй хэрнээ гадаадад очоод амьдарч байхад нь тоглолтоор
очиход морин хуурын аялгуу сонсмогцоо уйлцгаадаг. Учиргүй сүйд болдог. Морин
хуур бол бидний үндэсний хөгжим. Үндэсний хөгжим нь аливаа улсынхаа уламжлал,
ёс заншил, амьдрал ахуйг тусгасан, илэрхийлсэн байдагтай холбоотой шүү дээ. Тиймээс
би ирээдүйд морин хуураа дэлхийн хэмжээний хөгжим болгож түгээхийг хүсдэг. Хийл
хөгжим Италид анх үүссэн болохыг хүн бүр мэддэг. Тэгсэн хэрнээ аль ч оронд
сонирхож тоглодог, бараг чадахгүй хүн ховор болтлоо түгсэн байна шүү дээ.
-Морин хуурын сонгодог аялгуу гэж
болохоор ямар бүтээлүүд байдаг вэ?
-Шубертын
(Серенада), Сенсани (хун), Дворжак (аялгуу), Чайковский (Анданте кантабиле)-г
морин хуурын дөрвөл, Броме (Унгар бүжиг)гээд нэрлэж болно л доо. Морин хуур
хөндий утастай. Хөндий утастай учраас нугалаа хийнэ. Хоёрхон утастай хол
даралттай хөгжмөөр дөрвөн утастай хийлийн сонгодог бүтээлийг бүрэн тоглоно гэж
байхгүй. Ер нь морин хуурын сонгодог зохиол бол уртын дуу. Бололцоотой хэсгийг
л тоглодог. Хэзээ ч бүтэн сонгодог зохиолыг морин хуураар тоглоно гэж
байдаггүй. Харин морин хуурын даралтад зориулсан хэсэгхэн тоглолтыг л тоглодог.
Гэтэл сүүлийн үеийн залуус морин хуураар сонгодог бүтээл толгочихлоо гээд
ардынхаа юмыг хаях гээд байдаг. Гэтэл уртын дууныхаа аяыг тоглохдоо нотноос
хэтэрдэггүй. Гэтэл тэрийг чинь өөрөө донжийг нь тааруулж, мэдрэмжээрээ тоглож
болно шүү дээ. Тэгсэн хэрнээ сүүлийн үеийн хүүхдүүд уртын болон ардын дууны
бүтээлээс тоглуулахаар дургүй шинжтэй харагддаг.
-Та ингэхэд хичнээн шавьдаа авьяасаа
өвлүүлж байна даа?
-Тоглогч хүнд нэг
зовлон байна. Чуулгад ажиллаж байхдаа багшилна гэж байхгүй. Байнга гадагшаа,
дотогшоо тоглолтоор явна. Амьтны хүүхдийн амьдрал ахуйгаар тэгж тоглоод яахав.
Харин сүүлийн морин хуурын дөрвөн CD нэг DVD гаргаад амжсан. Үнэндээ манайд
морин хуурын цомог гэж бараг байхгүй. Би саяхан 26 дуутай морин хуур, уртын
дууны цомог гаргасан анхдагч байх шүү.
-Та хичнээн морин хуур сольсон бэ.
Хуучны хөгшчүүл морин хуур удах тусмаа аялгуу нь тодордог гэж ярьдаг юм билээ?
-Насан туршдаа
хоёр л хуур сольсон. Нэг нь Батсайханы “Улаан хуур” гээд нэрлэчихсэн анхны
модон цартай хуур. Хүмүүс андахгүй. Бирваа, Жүгдэр гээд хоёр урлаач урласан
байдаг. 40-өөд жил барьсан. Хөгжим бүжигт ороход л Жамъян багш өгч байсан юм.
Энэ сайхан хуурынхаа буянаар Энэтхэг, Шри Ланк, Швецарь, Франц, Итали зэрэг
гадаадын 30 гаруй оронд очиж, эх орноо хэдэнтээ тойрлоо шүү дээ. Одоо элэгдээд
200 гаруй нөхөөстэй болчихсон. Тийм болохоор гэртээ нандигнаад хадгалчихсан.
Мод чинь олон жил болох тусам бараг өөрөө дуу орж, илүү уянгалаг болдог гэдэг
нь үнэн. Гэхдээ хуучин хуураа хадгалаад
сая Энхболд гээд урлаач залуугаар шинэ хуур хийлгэсэн.
Д.ДАВААСҮРЭН