Тариаланчдын холбооны тэргүүн Ч.Пэрэнлэйтэй цаг үеийн асуудлаар
ярилцлаа.
-Тариаланчид
салбарын яамнаас гаргасан мэдэгдлийг эсэргүүцэж байгаагаа мэдэгдсэн. Үүн дээр Тариаланчдын
холбоо ямар байр суурьтай байна вэ?
-Тариалангийн бүс нутгуудаар сүүлийн хоёр гурван өдөр бороо хур ороод
тариа хураалт саатсан. Энэ үед тариаланчид талбай дээрээ цуглаж санал бодлоо солилцсон.
Ер нь бид цөөн хэдэн зарчмын асуудал л ярьж байгаа. Нэгдүгээрт цаг хугацаа алдалгүй,
хаягдал багатай хураагаад авчихъя. Хоёрдугаарт хураасан тарианы чанар, хэмжээ болон
дэлхийн зах зээл дээрх үнийг харгалзан буудайн үнээ гүрилын үйлдвэрүүдтэйгээ тохиролцож
заръя гэсэн байр суурьтай байгаа. Гэхдээ өнөөдөр тариаланчид нэг ч гурилын үйлдвэртэй
албан ёсоор үнэ тохирч гэрээ хийгээгүй байна.
Тариаланчид эсэргүүцлээ илэрхийлэх болсон гол шалтгаан нөхцөл нь
газар тариалангийн компани, гурил үйлдвэрлэгчдийн дундуур салбарын яам орж, үнэ
тогтоосон явдал. Энэ бол туйлын буруу. Яам бол Засгийн газрын тогтоолын дагуу Тариалан
эрхлэлтийг дэмжих санд авах буудайн үнийг л тогтоохоос бус хэдэн төгрөгөөр гурилын
үйлдвэрт буудай нийлүүлэхийг тогтоох ёсгүй. Энэ бол зах зээлийн зарчмаар л явах
ёстой асуудал. Буудайн чанар, хэмжээнд тулгуурлан гурилын үйлдвэрүүд, тариаланчидтайгаа
үнээ тохирсоор ирсэн, тэгэх ч ёстой. Өмнөх жилүүдэд яамнаас тариалан дэмжих сандаа
хуримтлуулах будааны үнийг л тогтоосноос гурилын үйлдвэрүүдэд зарах буудайн үнийг
өнөөдрийнх шиг тогтоож байгаагүй. Өмнөх жилүүдэд энэ жишгээр буюу зах зээлийнхээ
жишгээр гурилын үйлдвэрлэгчид нь худалдаж аваад үйлдвэрлэлээ хэвийн явуулсаар ирсэн.
Ийнхүү жинхэнэ зах зээлийн гольдрил руугаа дөхөж явтал төр үнэ тогтоодог
бол хамгийн эрүүл бус үзэгдэл. Тодруулбал ҮХААЯ-ны тогтоосон энэ үнээр улаанбуудайгаа
борлуулахгүй бол хүнсний улаанбуудайг элеватор нөхцөлөөр 500 мянгаас дээш төгрөгөөр
борлуулсан тохиолдолд тонн тутамд нь 100 мянган төгрөгийн урамшуулал олгохгүй, хямд
үнэтэй импортын улаанбуудай оруулах зөвшөөрөл олгоно гэдэг нь хэн хэндээ маш халтай
хууль зөрчсөн мэдэгдэл. Учир нь Тариалангийн тухай хуулинд үндэсний гурилын үйлдвэрүүд
болон Тариалан эрхлэх санд тушаасан чанарын шаардлага хангасан улаанбуудайн урамшуулал
олгоно гэсэн. Харин урамшууллын хэмжээг УИХ-аас тогтооно гэж заасан. Өөрөөр хэлбэл
урамшууллыг олгуулахгүй хасах, багасгах эсэхийг яам дан ганцаар толгой мэдэн шийдчихдэггүй
байх нь.
Хамгийн гол нь тариаланчид улаанбуудайн үнээ хөөрөгдөөд зохиомлоор
өсгөөд байгаа юмгүй. Өнөөдөр ам.долларын ханш хэд болчихоод байгаа билээ. Тэгтэл
газар тариалангийн сэлбэг, ургамал хамгааллын бодис, үр бордоо нь гадаад валютаар
хэмжигдэж байна.
-Тариалан
эрхлэгчид ҮХААЯ-ны дээрх мэдэгдлийг “Улаанбаатар гурил” үйлдвэрийн захирал Ц.Баатарсайханы
хямд үнээр буудай худалдан авах гэсэн явуулга гэж тариаланчид үзэж байсан. Энэ хэр
үндэслэлтэй вэ?
-Миний хувьд өнөөдөр тэр энэ гэж чичилж, бурууг тохохдоо гол нь биш.
Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийн хүрээнд кг гурилыг 730 төгрөгөнд барих гэсэн гэрээ
хийж, хэд хэдэн гурилын үйлдвэрлэгчдэд төрөөс дэмжлэг олгосон. Үүний нэг нь “Улаанбаатар
гурил” компани. Харин энэ хязгаарт үнээ барихад хүндрэлтэй болчихлоо, хөтөлбөрөө
эргээд харвал яасан юм гэдгийг “Улаанбаатар гурил” үйлдвэрийн захирал Ц.Баатарсайхан
яамандаа гаргасан гэсэн. Тиймээс гурил үйлдвэрлэгчдийн буруу биш.Гэхдээ үйлдвэрлэл
эрхлэгч хэн ч гэсэн санал хүсэлтээ энэ мэт харьяа яамандаа гаргах эрхтэй. Үүнийг
нь тариалан эрхлэгчид маань өнгөц, харж ташаа дүгнэсэн байх талтай. “Алтантариа” компани эх орны дотоодын гурилын
хэрэгцээний таван кг тутмын хоёрыг үйлдвэрлэн нийлүүлдэг. Харин “Улаанбаатар гурил”
үүний дараагаар орох томоохон үйлдвэр. Жилдээ 100 мянган тонн удаанбуудай авдаг.
Өнөөдөр хүний нэр барьж, тэрний буруу гэж дайрч давшлах бус хэн хэндээ ашигтай шийдэлд
хүрэх нь чухал.
Өнөөдрийн байдлаар хэдхэн томоохон үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд тариаланчид
талбайгаасаа багахан хэмжээний улаанбуудай нийлүүлсэн. Их хэмжээгээр нийлүүлж эхлээгүй
байна. Нийлүүлэх нь бүү хэл улаанбуудайн хураалт дөнгөж эхлэл шатандаа явж байна.
Энэ асуудлын талаар ҮХААЯ судалгаа шинжилгээ, тодорхой баримт сэлтэнд тулгуурлан
мэдэгдэл хийж, авах арга хэмжээгээ тодорхойлох ёстой. Түүнээс ҮХААЯ-ны тоомжиргүй
мэдэгдэл шиг тариаланчид нь замбараагүй өндөр үнээр буудайгаа борлуулах гээд, нөгөө
талдаа үйлдвэрлэгчид нь хэт бага үнээр худалдан авах гээд байгаа хэрэг биш. Ийм
буруу уур амьсгалыг нийгэмд түгээж байна. Өнөөдөр дотоодын үйлдвэрлэгчдийн нэгдүгээр
гурил кг нь 850-900 төгрөг байгаа. 730 төгрөгийн үнэтэй гурил идээд байгаа хэрэглэгчийг
мэдэхгүй юм.
-Улаанбуудайн
тонн тутмыг тариаланчдын санал болгож байгаа шиг 550-600 мянган төгрөгөөр гурил
үйлдвэрлэгчдэд борлууллаа гэхэд яамны санал болгосон үнээс 50-100 мянган төгрөгөөр
нэмүү гэсэн үг. Энэ тохиолдолд гурил, гурилан бүтээгдэхүүний үнэ хэр нэмэгдэх вэ?
-Эрдэм шинжилгээний байгууллагын судалгаагаар сүүлийн гурав дөрвөн
жил гурилын үйлдвэрүүд л өндөр ашигтай ажилласнаас газар тариаланчид үйл ажиллагаагаа
хэвийн явуулж чадахааргүй хэмжээнд хүртлээ алдагдалтай ажилласан. Наадмын дараа
гурил 1000 төгрөгт хүрэхэд иргэд яагаа ч үгүй. Хэрэв тонн буудайг гурилын үйлдвэрүүд
550-600 мянган төгрөгөөр худалдаад авбал гурилын үнэ нэмэгдлээ гэхэд 850-950 төгрөгийн
хооронд хэлбэлзэхээс 1100, 1200 төгрөгт хүрэхгүй. Гэхдээ бид буудайн үнээ тогтмол
барьж байж гурилын үнээ барина. Ингэж тогтмол байлгаж хэвшмээр байна.
Ийм шалтгаантай учраас газар тариалангийн компаниуд илүү үнэд хүрдэг
гэдэг утгаар нь улаан буудайг биш рапсыг түлхүү тариалах болсон. Үнийг хэт бариад,
нийгэмд сөрөг мэдээлэл цацаад ирэхээр үйлдвэрлэл ингэж доголддог байхгүй юу. Энэ
хооронд Оросоос хямд үнэтэй гурил, улаанбуудай импортоор орж ирвэл дотоодын гурил
үйлдвэрлэгчид ч, тариаланчид ч “цохиулна”. Харин төр улаанбуудайн тонн тутмын үнэтэй
зууралдахын оронд дотоодын буудайн хэрэгцээгээ бүрэн хангасан бодлогоо цаашид доголдуулалгүй
хэрхэн авч явахаа л тодорхойлох ёстой. Төр бодлогоо тодорхойлохоос аж ахуй байгуулаад,
бизнес хийх гэж байгаа биш шүү дээ. Угтаа та нар ийм үнээр улаанбуудайгаа гурил
үйлдвэрлэгчдэд өгөхгүй бол бид хямд үнэтэй буудай импортоор оруулж ирнэ гэхийн оронд
харин ч зах зээлээ хямд үнэтэй буудай, гурилын импортоос хамгаалсан бодлого явуулах
ёстой. Өнөөдөр газар тариалангийн 1000 гаруй аж ахуй нэгж байна. Үүний цаана дор
хаяж дөрвөөс таван мянган ам бүл бий.
-Яамны
холбогдох албан тушаалтнууд газар тариалангийн компаниудыг шатахуун, ургамал хамгааллын
бодисоор хангаад, хөнгөлттэй нөхцөлөөр хангасаар
ирсэн гэж мэдээлсэн. Үнэхээр тэгсэн бол улаан буудайн тонн тутмыг 500 мянган төгрөгөөр
үнэлсэн нь алдалгүй юм биш үү?
-Энэ бол тун хариуцлагагүй мэдэгдэл. “Газар тариалан эрхлэгчид чинь
төрөөс асар их бараа, материалыг үнэгүй авчихаад, үр тариа, буудайгаа өндөр үнээр
зарах гэлээ” гэсэн сөрөг уур амьсгалыг ий болгочих гээд байна. Угтаа бол дээрх арга
хэмжээ нь арван тариаланч тутмын гуравт нь л хүртээлтэй байдаг. Тэр бүхэнд ийм цөөн
тариаланчид хамрагддагаас бус бүгд хамрагдаж чаддаггүй. Хамрагдах бололцоо ч байдаггүй.
Ийм байж бүх газар тариалан эрхлэгчдэд тав, 30 хувийн урьдчилгаатайгаар шатахуун,
хэрэглэгдэх үр бордоог нь өгч, хөнгөлөлттэй нөхцлөөр тоног төхөөрөмжөөр хангасан
мэтээр ярих нь буруу. Хамрагдаж чадаагүй нь банкнаас журмынх нь дагуу зээлээ аваад,
шатахуунаа зах зээлийн ханшаар худалдаж аваад үйл ажиллагаагаа явуулж байна.
-ҮХААЯ-ны
өртгийн тооцоогоор нэг тонн улаанбуудайн өөрийн өртөг 395 мянган төгрөг гэсэн. Үүн
дээр тариаланчдын зорилтот ашгийг 18-20 хувь байхаар тооцоход улаанбуудайн тонн
тутмын үнэ 460 мянга болж байна гээд байгаа. Тиймээс 500 мянгаар гурилын үйлдвэрүүдэд
борлуулахад хэн хэндээ ашигтай гэсэн зүйлийг дэд сайд Ц.Туваан хэлсэн л дээ.
-Тооцоог ямар ч аргаар хийж болно. Тариаланч бүр өөр өөр зардлаар
буудайгаа тариалж байна. 100 хувь химийн уриншаар эсвэл бордоогоор тариагаа ургуулж
байна. Нэг нь өндөр бүтээмжтэй сүүлийн үеийн техник хэрэгсэл ашиглаж байхад Оросын
хуучирсан техникээр зүтгүүлж байгаа нь ч бий. Ер нь дундаж аж ахуй нэгжийн зардал
420-430 мянга, бүр зардал нь 500 мянгад хүрсэн аж ахуй нэгж ч байна. Дахиад хэлье.
Угтаа бол яам ингэж өртөг, үнээр хөөцөлдөхийн оронд дэлхийн зах зээл дээрх улаанбуудайн
ханшид уялдуулан улаанбуудайн үнээ тариаланчид, гурил үйлдвэрлэгчид тохиролцож чадсан
эсэхэд хяналт тавих ёстой. Мөн дотоодын хэрэгцээгээ үндэсний үйлдвэрлэгчид нь хангаж
чадах эсэх, хэрэв үгүй бол авах арга хэмжээгээ боловсруулах зэрэг бодлогын түвшний
зүйлдээ л анхаарах хэрэгтэй.
Гурилын үйлдвэрүүд буудайн чанар, худалдан авах хэмжээтэйгээ уялдуулан
хэд хэдэн үнийн саналыг тариаланчдад аль хэдийн хүргүүлчихсэн байсан. Чанартайг
нь өндөр үнээр чанар муутайг нь хямдаар гэж. Мэдээж дэлхийн зах зээл дээрх буудайн
үнэнд харгалзуулсан тоо гаргасан. Энэ бол туйлын зөв. Гурилын үнийг аль ч төр өсгөхгүй
барих ёстой. Гэхдээ ухаалгаар барих ёстойгоос бус үндэсний үйлдвэрлэгчдээ “унагаж”
барьдаггүй юм.
-Уринштай
талбайн 20 хүртэлх хувьд рапс тариалахыг салбарын яамнаас зөвшөөрсөн байдаг. Бодит
байдал дээр хэрхэн биелэлээ олж байна вэ?
– Рапсыг тариан талбайн 20 хүртэлх хувьд тариалах ёстой гэж яамнаас
үүрэг өгсөн ч амьдрал дээр тэс өөр шүү дээ. Тоон мэдээгээр 40-50 мянган га-д рапс
тариалах ёстой ч албан мэдээгээр 70 гаруй мянга га-д тарьсан. Албан мэдээнд ороогүй
асар том талбай бий гэдгийг санах хэрэгтэй. Ингээд л дээрээс нь шахаад, ургац тариалах
хэмжээ, худалдах үнэ зэргийг нь тогтоогоод байвал энэ салбар урагшлахгүй, ургацын
бодит хэмжээ ч гарахгүй.
М.УУГАН-ЭРДЭНЭ